Соғыстан кейінгі кезеңдегі еуропалық интеграцияның себептері қандай? Дүние жүзі тарихы, 9 сынып, дидактикалық материал.

ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ИНТЕГРАЦИЯ ЖӘНЕ ЫДЫРАУ ПРОЦЕСТЕРІ

Мемлекеттерді бірігуге не итермелейді? Біріншіден -күш-жігерді жұмылдыру арқылы ғана шешуге болатын ортақ проблемалардың болуы. ХХ ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басындағы әлемнің дамуы халықаралық байланыстардың, әсіресе экономикалық саладағы өзара тәуелділігінің күшеюіне, интеграциялық процестерге және әртүрлі ХҮҰ құруға ықпал етті. Жаһандық проблемалардың өсуі осы өзара тәуелділікпен тығыз байланысты, оларды шешу үшін әртүрлі мемлекеттердің келісілген әрекеттері қажет.

Интеграциялық процестерге түрткі болатын тағы бір себеп - "орта" және "шағын" мемлекеттердің өздерінің халықаралық ықпалын арттыруға деген мүдделілігі. Бұл елдер үшін жалғыз әрекет еткеннен гөрі, бірлескен күш-жігермен халықаралық процестерге әсер ету әлдеқайда оңайырақ болды.

Сонымен интеграция дегеніміз не? 

Соңғы кезге дейін интеграция процесі қатаң бес сатыдан өтуге тиісті болып қарастырылды:

1) еркін сауда аймағын құру;

2) кеден одағын құру;

3) елдер арасындағы кедергілерді тек өзара саудада ғана емес, сондай-ақ жұмыс күші мен капиталдың орнын ауыстыруда жоюды көздейтін ортақ (бірыңғай) нарықты қалыптастыру;

4) экономикалық және валюталық одақты ұйымдастыру;

5) саяси интеграцияға және бірыңғай саяси институттарды құруға көшу.

Жақын арада бұл идеяны іске асырудың сәтсіздігі көрініс берді.

Интеграциялық процестер оңай жолмен жүрмейді. Интеграцияның өзара пайдасы барына қарамастан, белгілі бір саладағы кейбіреулердің үлесі басқаларына қарағанда қомақты болуы мүмкін. Бастарын қосатын елдердегі әртүрлі топтардың мүдделерінің әртекті болуы да өз әсерін тигізбей қоймайды. Интеграциядан біреу көп пайда көреді, сондықтан олардың мүдделері айқын білінеді, бұл уақытта халықтың біраз бөлігі немесе басқа топтары шығынға ұшырайды. Олар интеграциялық процестерге қарсы шығады және үкіметтік құрылымдарға қысым жасайды.

Интеграцияның басқа да зияны болуы мүмкін. Жаһандану жағдайындағыдай, елдердің артықшылықтары ғана емес, жағымсыз тұстары да өз рөлін ойнайды. Айтар болсақ, 1990-шы жылдары Колумбиямен арадағы шекара ашылғаннан кейін Венесуэланың аумағы есірткі тасымалдауға пайдаланыла бастағаны анықталды.

Сонымен бірге интеграцияға қарама-қарсы нәтижелерге әкелетін процестер бар екені де белгілі, әдебиетте дезинтеграция деп аталған мемлекеттердің немесе мемлекетаралық құрылымдардың ыдырауы орын алды. "Интеграция" және "ыдырау" ұғымдарының екеуі де ең алдымен мемлекетаралық қатынастарға қатысты екенін айта кеткен жөн. Сонымен 1991 жылы КСРО ыдырап, 15 жаңа мемлекет құрылған кезде, Кеңес Одағының рөлі жоғары болған кейбір халықаралық ұйымдар да таратылды (атап айтқанда, Экономикалық Өзара көмек Кеңесі, Варшава шартының ұйымы). 1990-шы жылдары Югославия және Чехословакия сияқты мемлекеттер бөлініп кетті. Бірінші аталған елде ыдырау бірқатар қарулы қақтығыстармен ауыр жүрсе, екіншісінде барқыт ажырасу деп аталған бейбіт түрдегі бөліну орын алды.

Бірігу және ыдырау процестері арасындағы қатынастарды жаһандану мен аймақтандыру арасындағы қатынастарға ұқсастырып қарастырған жөн. Алайда, тұтастай алғанда, интеграциялық процестермен салыстырғанда ыдырау мәселелері іс жүзінде пысықталмаған күйінде қалып отыр. Олармен негізінен дау-дамайлар саласындағы мамандар айналысады. Нәтижесінде даму үрдістерінің өзі нашар салыстырылады.

Соңғы жылдары интеграция процестері әлемнің әртүрлі аймақтарында — Солтүстік Америкада, атап айтқанда Солтүстік Американың еркін сауда туралы келісімінің (НАФТА) аясында, Азияда — Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттерінің қауымдастығында (АСЕАН) қарқынды жүрді. Алайда Еуропа құрлығында ЕО аясында дамудың ең жоғары деңгейі байқалды. ЕО елдеріндегі негізгі пікірталастарда интеграцияның шекаралары қандай болуы мүмкін және тиіс, ұлттық мемлекеттің қарауында не қалуы керек, ал ұлттықтан жоғары құрылымдардың құзыретіне не кіруі керек -міне, осы мәселелер талқыланады.

Еуропалық бірігу процесі біртіндеп қалыптасты. Жаңа соғыстардың алдын алу үшін Еуропаны біріктіру идеялары Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде де айтылған болатын. Ол аяқталғаннан кейін Еуропадағы интеграциялық процестердің белсенді жақтаушыларының бірі Францияның Сыртқы істер Министрі Р. Шуман болды, ол басқа француз авторы, саясаттанушы Ж. Моннемен бірге Еуропаның болашақ дамуының тұжырымдамалық негізін қалады. Еуропаның алты елі Бельгия, Германия, Италия, Люксембург, Нидерланд және Францияның экономикалық дамуын үйлестіруге және ынталандыруға арналған Еуропалық көмір және болат бірлестігін (EOUS) құру алғашқы практикалық қадам болды. Бұл елдердің күш-жігері "алтылық" ішіндегі көмір мен болат саудасын жеңілдетуге бағытталды.

Еуропалық интеграцияны дамытудағы келесі кезең 1957 жылғы Рим келісімімен байланысты, сол алты мемлекет бұрын құрылған ынтымақтастық қағидаттарын басқа салаға — атом энергетикасына — ауыстыру туралы шешім қабылдап, атом энергиясы жөніндегі Еуропалық қоғамдастықты құрды. Сондай-ақ "Ортақ нарық" деп аталатын Еуропалық экономикалық қоғамдастық (ЕЭҚ) құрылды. Еркін сауда аймағы құрылды, онда ЕЭҚ шекаралары ішінде тауарлар қозғалысына қатысты тарифтер мен шектеулер алынып тасталды. КБЕБ Eуроатом және ЕЭҚ Еуропалық қоғамдастықты құрды.

1992 жылға қарай тауарлардың, капиталдың, адамдар мен қызметтердің еркін қозғалысы қолданылатын нақты ортақ нарық құру мақсаты қойылған бірыңғай еуропалық акт 1985 жылы қабылданды.

Еуропада интеграция процестері әсіресе қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін жақсы жүрді. Осы кезеңдегі маңызды оқиға 1992 жылғы Маастрихт шартына қол қою болды, ол еуропалық интеграцияны дамытудың іс жүзіндегі жаңа кезеңінің бастамасы болды. Еуропа ішіндегі визалық және кедендік жүріп-тұруды жеңілдететін Шенген тобын (аймағын) құру, сондай-ақ ЕЭҚ неғұрлым жұмылған құрылым, яғни ЕО-ға айналдыру сияқты оқиғалар үлкен маңызға ие болды.

1992 жылы 12 Еуропа елі -Бельгия, Ұлыбритания, Германия, Греция, Дания, Ирландия, Испания, Италия, Люксембург, Нидерланды, Португалия, Франция- қол қойған Маастрихт шарты негізінде 1993 жылы Еуропалық одақ құрылды. Австрия, Норвегия, Финляндия және Швеция ЕО-ға кіру туралы келісімдерге 1994 жылы қол қойды. 1998 жылы Еуропалық Одақ кеңейтудің жаңа жоспарларын қабылдады, келесі онжылдық ішінде одаққа қабылданатын 12 елді атады.

Маастрихт шарты, содан кейін Амстердам шарты біртұтас Еуропа идеяларының өрісін кеңейтеді және бірыңғай саяси, экономикалық және валюталық одақ құруды ("Шекарасыз Еуропа"), тауарлардың, капиталдардың, қызметтердің, адамдардың еркін қозғалысын білдіретін бірыңғай ішкі нарықты түпкілікті қалыптастыруды көздейді. ЕО-ға кіретін елдер өз алдына бірқатар мақсаттар қойды, атап айтқанда: экономикалық және валюталық одақ құру және ұлттық валютаны бірыңғай валютамен ауыстыру; қауіпсіздік саласындағы жалпы сыртқы саясат пен саясатты, кейін қорғаныс саласындағы жалпы саясатты жүргізу; ішкі істер және әділет саласындағы мемлекетаралық ынтымақтастық жүйесін құру; ЕО аумағында жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының жалпы тұжырымдамасын қабылдау; институттарды реформалау және т.б.

Қазіргі еуропалық интеграцияның барлық процестері көпөлшемді сипатқа ие. Олар бір уақытта әртүрлі — экономикалық, саяси, гуманитарлық және т. б. салаларды қамтиды. Сонымен қатар оларға интеграция қатысушыларын кеңейту тенденциясы сияқты ерекшелік тән.

Еуропалық Одақ 2004 жылы едәуір кеңейді: оған бірден он жаңа мүше, оның ішінде бұрын КСРО құрамында болған үш мемлекет — Латвия, Литва және Эстония қосылды, ал ЕО 25 мемлекеттің басын біріктіре алды.