Әбдіғаппарды жоқтау (Қазақ ауыз әдебиеті)

Әуелі Құдай, Пайғамбар,
Қақ жолында рай бар.
Келіп қайтқан дүниеге
Мурсал Пани Сәруар.
Он сегіз мың ғаламды
Оның үшін жаратқан.
Қабибі еді Алланың
Хақ Мұстафа Пайғамбар.
Дін жолында жолдасы—
Төрт Қалима Шаһария.
Касиетін бұлардың
Халқым бар ма тамамдар?!
Кақ жаратқан әнбие,
Машайықтар әулие,
Соларға опа бермеді
Бағасы жоқ сұм дүние.
Жиылып келген әлеумет,
Басыма түсті бір нәубет.
Сұлтанымнан айрылдым,
Бастығы еді Уәлейет!
Захар түсіп асыма,
Ішіме толды қасірет.
Бостанымнан айрылып,
Туды бізге ақырет.
Басымнан бағым ұшқан соң,
Болмай отыр қасиет.
Сұлтанымнан айрылып,
Қонбай отыр өсиет.
Бақытым кетіп басымнан,
У-шудың бәрі кесапат.
Ағайындар, басымда
Үлкен қасірет-жапам бар.
Бәндешілік болған соң,
Таудай үлкен қапам бар.
«Қайғылының қасында тұрма!» деген мәтел бар.
Біз ғарыпты сөкпеңіз,
Қан толған соң ішіме,
Қабынып тұр өкпеміз.
Кім күңіреніп аумайды,
Теңізі жойқын суалса?!
Кімнің көркі болады,
Асқар тауы құласа?!
Кімдер ақын болмайды,
Арыстаны сұласа?!
Кімнің белі сынбайды,
Қамалды туы жығылса?!
Кімдер сұрау салмайды,
Сақасы алтын жоғалса?!
Кімдер шерлі болмайды.
Терегі құлап, қураса?!
Кімдер ғазиз болмайды
Торға түсіп қамалса?!
Кім гүлістан болады,
Қазан соғып, жел ұрса?!
Сайран қылар бақшасын
Сақарада жау болса,
Мен жыламай, қайтейін,
Сұлтанымнан айрылып,
Ағарып көзім, суалса?!
Біз бір ғарып зарлаған,
Қараңғыны кармаған.
Сөге көрме, жұртым-ай!
Тұрманды тұлпар алдырған.
Біз бір емес, орта жүз
Ортаға қойып, хан қылған.
Сұлтанымнан айрылдым
Дұшпанының күнін тар қылған!
Орыс, қазақ баласы
Қылған ісін таң қылған.
Мен жыламай, қайтейін,
Қасірет оты ішімді
Отын болып жандырған!
Ауылға келді... Құдайдан безген...
Жеткенше бізге асығып,
Қару-жарақ асынып,
Ажалға айла жоқ екен,
Тағдырға бойын ұсынып
Арыстан туған сұлтаным,
Жүрмек болды косылып,
Ұқсап келді тажалға,
Себеп болып ажалға.
Елден шыққан...
Еш қоймады ажалға.
Атқа мінер шағында,
Көп ойланды толғанып.
Істің түрі не болар,
Кетпесе игі еді ұлғайып?
Жолдасы жоқ ағасы,
Баласы үшін тағасы,
Болмай мінді ғазизім
Жалғыз өзі сыбанып,
Мен жыламай қайтейін?!
Ағайын-туған бар жұрты
Бірі болмай қасында,
Арманда кетті асыл ер
Демі біткен заманда!
Әрине, қылса бәндеге,
Бір жаратқан Хақта екен.
Әмірі болса Алланың.
Пендесіне қатты екен!
Көзбен көрмей кінәсін,
Басынан не мін тапты екен?!
Ал ол болса мұсылман,
Кәпірден жаман қатты екен!
Көзбен көрген жері жоқ,
Сол секілді арыстанды
Нағып қиып атты екен?!
Атаңа лағнат атқан жау...
Өлімге қайтып қиды екен?
Ажалға біткен жалғыз оқ
Айнымай неғып тиді екен?
Осынша неге кекті екен?
Құр жалада мұндай іс
Мұсылманға өкпе екен.
Мен жыламай, қайтейін,
Көңілі барып, нақақтан
Қызыл қанды төкті екен.
Ух, Дариға, сұлтаным,
Кетті нанып жауға еріп.
Сырын білмей кәпірдің,
Өзіне санап, ел көріп.
Сынамаған дұшпанын
Досыменнен тең көріп,
Мен сорлы қайдан білейін?!
Жиылған екен аймағым,
Жай түскен соң жаныма.
Жұртым келді күңіреніп,
Айналайын, жұртым-ай,
Заманым қалды өзгеріп,
Мен жыламай, қайтейін?!
Арыстан туған сұлтаным
Астана жұртын меңгеріп.
Жұртын бақты орта жүз,
Бай нашарды теңгеріп.
Көп жасар ма екен деуші едім,
Өмірін Құдай кең беріп.
Қырық тоғызда ғазизім
Шайыттығын жөн көріп.
Алдын берді Құдайым
Қайғысын бізге өңгеріп.
Мен жыламай, қайтейін?!
Сұлтанымнан айрылып,
Жүрерміз қалай елге еріп?!
Уа! Дариға, сұлтаным!
Ұраның болған Орта жүз.
Орта жүздің ішінде
Қыпшақ ұзын бабамыз.
Ұзыннан бергі неше ата
Жоқ еді бір қатеміз.
Орта жүзге белгілі
Ел билеген атамыз.
Жеті атасы хан болған
Шынжырлы қара жотамыз.
Орда босап орнынан,
Болмай қалды сапамыз.
Тау ұшқандай орнынан,
Босап қалды ортамыз.
Тұлпар қашып тұрмайды,
Сұрау салып айтамыз.
Тұғырдан ұшты ақ сұңқар,
Көргенің бар ма, жұртымыз?!
Өрт шыққан соң ордадан,
Қайғы-қасірет тартамыз.
Мен жыламай қайтейін?!
Үміт еткен жұртына
Жеті атадан қара әруақ
Қалып еді артына.
Әділдікпен ел билеп,
Тартып еді салтына.
Жеті атасы хан болған,
Жетесі жақсы арыстаным,
Қашан тарқар қапамыз?!
Сұлтанымды сұрасаң,
Ақылы толық кен еді.
Саясатын сұрасаң,
Патшаменен тең еді.
Түзу байқап қараңыз,
Арғын, қыпшақ ішінде
Адамнан асқан кім еді?!
Шалқар көлдің ішінде
Ел сиярлық кеме еді.
Залалы жоқ адамға
Аспан жерден кең еді.
Билігі Хаққа мағұлым,
Ізгілігі мол еді.
Әкім болып халқына
Айтқан сөзі ем еді.
Орыс, қазақ жақсысы
Бір өзіне тел еді.
Өзі баққан еліне
Сауабы қайыр көл еді.
Арыстан туған сұлтаным,
Алты болыс кыпшақтың,
Тірлігі болса ол жақтың,
Мұсылманның баласын
Ұстап беріп кәпірге,
Жылатпасын деп еді.
Мен жыламай қайтейін?!
Орта жүздің ішінде
Обалы сеңгір бел еді.
Жауға жұртын бермеске
Көрмеге мысал көл еді,
Жыламай, нағып шыдайын?!
Арыстан туған сұлтаным,
Рүстем дастан секілді
Сақып кыран ер еді.
Бұл өлекет заманда
Ақыл бар ма, адамдар?!
Армансыз жан болды ма
Он сегіз мың ғаламда?!
Қасірет батты жаныма,
Шешіліп ұшқан ақ сұңқар
Ғайып болды ұядан.
Іңкәр қылып ізіне,
Орын алды қиядан.
Қол жетпеген жиһанға
Мекен етіп санадан.
Нәсіп болып шараптан,
Әпсісін кесіп дүниеден.
Бақша, сарай аралап,
Қанды мейірі миуадан.
Тұлпар қашып көліне,
Шығып кетті аядан.
Жолдастың жоғын көп іздеп,
Табысушы еді қыядан.
Мен жыламай, кайтейін?!
Пырақ мініп іздесем,
Шырақ жағып кездесем.
Жұрт айтуы шын болса,
Кеткен шығар сұлтаным
Біз жетерлік шамадан.
Арыстан туған қорғаным,
Заманында наркескен
Сынды болат сағадан.
Уа, дариға, ғазизім,
Нешік болды халіңіз
Жау алғанда жағадан?!
Сұлтанымды сұрасаң,
Ақылы толық орасан.
Орта жүздің ішінде
Жоқ еді бақта таласың.
Бір жасыңа келгенде
Ата-анаң көңілі май болды.
Жеті атадан бақ орнап,
Әр түлікке сай болды.
Кемдік көрмей дүниеден
Жұрт қатары бай болды.
Туғаннан тура талпынып,
Құр аттан туған тай болды.
Он жасына келгенде,
Жүрген жері той болды.
Биіксінген қандай бел,
Сұлтаным шықса, ой болды.
Айдындағы алашқа
Шұбар ала ту болды.
Шалқар көлдің ішінде
Жалғыз қонған қу болды.
Мен жыламай кайтейін?!
Арғын, қыпшақ ұлына
Беріп тәңірі пиғылын,
Он төрттен туған ай болды.
Уа, дариға, ғазизім,
Қабыл болмай ғазалым,
Сұлтанымнан айрылып,
Көрдім дүние азабын.
Қаптың тауы секілді,
Дұшпанға қарап мезелім,
Орта жүздің ішінде
Көпке мағлұм озғаның.
Кем кедейдің баласын
Жинастырып тозғанын.
Білінсе, басып таптадың
Ел арасын бұзғанын.
Белдеуімнен ат кетпей,
Шығарып жердің тозаңын.
Сұлтанымның барында
Сахарада сайран базарым.
Жетім менен жесірге
Рақымды назарың.
Мен жыламай, қайтейін?!
Арыстан туған сұлтаным,
Тірі де кетпес бұ зарым.
Айналайын жұртым-ай!
Түнім—базар, күнім—ай,
Кеткенің бе заманым?!
Сұлтанымды сұрасаң,
Айтайын, жұртым, турасын,
Қан жұтамын қайғымен,
Ішімнің білмей толысын.
Ғажап болды елімнің,
Арғын, қыпшақ туысың.
Шетке шықпай, ортада
Жақпады кімге бір ісің?
Көпті қармап не етейін,
Өзіңмен өкпе табылсын.
Екі көздің біреуі,
Тілеулінің баласын,
Бар білгені сол ма екен?
Өлімнің тауып қыясын,
Мерген алып аулады,
Өзінің бірге тумасын
Құдайдан қорқып, аруақтан
Ұялмаған оңбасын!
Уа, дариға, ғазизім,
Болдыңыз қалай жазадан?!
Қанша айтсам да, Хақ ісі—
Күн біткен соң қаза да.
Орта жүздің ішінде
Нәсілің Қыпшақ таза еді.
Пайдасы көп халқына,
Залалы жұртқа аз еді.
Бір біз емес, орта жүз
Маңдайына сыймады.
Әкім болды алды кең,
Шыбыны жоқ, жаз еді.
Әділдіктен аумаған
Үкіметлі қазы еді.
Жұрт бағуға жалықпай,
Жоғары-төмен калықтай,
Балапанын ерітіп,
Шалқар қонған қаз еді.
Мен жыламай, қайтейін?!
Арғын, Қыпшақ ұлының
Құрмет етіп түсіріп,
Көкорай біткен саз болды.
Қадірін біліп халқының,
Мейманын күтіп алғанға
Халық қарындас мәз болды.
Уа, дариға, сұлтаным!
Қайратың асқан арыстаным!
Өлгенімше үзілмес
Ғазизім үшін дастаным!
Даңқың шыққан ғаламға
Мемлекет халқын ұстадың.
Қамал бұзып баһадүр,
Қаншама әскер бастадың.
Қараңғы тұман желдетіп,
Жарлығы келді патшаның.
Он сегіз бен отыз бір,
Керегі болмай басқаның.
Тауды ұшырған қаһарын
Құйындай көріп, саспадың.
Жұртыңды қорқып бермедің,
Қорыққанға азып ермедің.
Қарсы тұрып кәпірге,
Қылмадың ісін басқаның.
Заһар шашқан аузынан
Николайдан қашпадың.
Алпыс мыңдай әскермен
Қаласы еді шапқаның.
Азаматым Алаштың,
Басыңды қорып, тоспадың.
Мен жыламай, қайтейін?!
Кәпір менен мұсылман
Арасында нұсқа едің!
Жалғыз жылға жүргізіп
Уалайыттың аспабын,
Қой үстінде бозторғай
Жұмыртқалап ұшқанын.
Заманы болып, қолы жетті.
Ұзын менен қысқаның.
Уа, дариға, ғазизім,
Жазира еді Бостаным.
Сайраған бұлбұл сықылды,
Раушан жарық күндерім.
Кескен дарақ секілді,
Төгіліп қызыл гүлдерің.
Сағындырып жұртыңды,
Қасіретке күйдірдің!
Деген нақыл бар еді—
«Суменен балық тірілген».
Артыңда қалған жұртыңды
Иесіз қалар демедің.
Сынған соң тұлпар тұяғы,
Үрпиіп қалды елдерің.
Жаз бен күз кеткен соң,
Күңіреніп қалды көлдерің.
Дарақ ұшып түскен соң,
Көрінбей биік белдерің.
Мен жыламай қайтейін?!
Орта жүздің ішінде
Осынша қол жеткісіз
Қоңыраулы бұйра нар еді.
Теңіз қайнап тасыса,
Су шықпастай жар еді.
Момындарға көл дария,
Зұлымға тым-ақ тар еді.
Ел ішінде бұзыққа,
Көкпен ұшса, тор еді,
Жермен қашса, ор еді.
Мен жыламай, қайтейін?!
Әділдікпен ел жинап,
Үкіметі зор еді.
Уа, дариға, сұлтаным,
Заманыма қауіптің,
Әдепті емес халықтың
Ортадан ойып жол салдың,
Сақып қыран атандың.
Мұсылманның ұраны—
Шұбар ала ту алдың.
Жау көрмесең, жабығып,
Әскерді көрсең куандың.
Сарбаз жинап түзеттің,
Майданды қанмен боядың.
Алтын, күміс, болатты
Әскербасы безедің.
Жай оғындай жайнаған
Мылтық берен кезедің,
Найзағайдай ойнатып,
Саргерді ала неше алуан.
Күннің көзін алдырып,
Майданды жердің тозаңын.
Толғамалы ақ сүңгі
Иесін сайлап найзаның.
Балдағы алтын ақ болат
Белінде бектер, мырзаның.
Сайран қылдың дүниені,
Ғасірет етіп болжадың.
Мен жыламай қайтейін?!
Ақыры тартып салтына
Қаза тапты...
Шайыт болып ғазизім,
Жолын жуып қамзаның!
Уа, дариға, сұлтаным,
Түйілді дүнием шешілмей.
Қараңғы тұман түсті ғой,
Айсыз бұлт ішіндей.
Тоқтап қалдым айрылып,
Ауған керуен көшіндей.
Теңізде жүрген күнім-ай,
Жаппардан қорқып кеше алмай!
Орта жүздің базары
Ат кетпеген көшедей.
Алды кетті елімнің,
Алыста тоят баса алмай.
Қанаты тегіс шықпаған
Балапандай ұша алмай,
Біз бір ғаріп биікке
Шығып кетіп, түсе алмай,
Жүректегі қайғы, дерт
Дауалы дәрі іше алмай,
Айналайын жұртым-ай!
Сұлтанымнан айрылып,
Тірі отырған жайым бар,
Алдағы күнді піше алмай.
Уа, дариға, ғазизім!
Қайғың есті тандырды-ай!
Зақар түсіп асыма,
Өзегімді жандырды-ай!
Ақырын Құдай бермесе,
Қара басым қаңғырды-ай!
Ағайын түгел күйініп,
Орыс, қазақ қайғырды-ай!
Ішіме зақар қайнаған,
Төгіліп ұшқын жайнаған.
Құдіретімнің шегі жоқ,
Азабымды тартқанша,
Жерге тартқан қарындай.
Арыстан туған сұлтаным,
Ұран да болдың орасан,
Мың жылқының тауындай!
Көпке пайдаң көп еді,
Көктемдегі жауындай.
Мен жыламай, қайтейін?!
Орта жүздің баласы
Тұрғаны бар ма налымай?!
Ертеңді-кешті зарлаймын,
Көзімнің жасы жаңбырдай.
Қой десеңіз, қайтейін,
Қан кұса жұтып қояйын.
Екі көзден қан төгіп,
Қайғыменен ояйын.
Бағыз қанын ағызып,
Көкіректе шыбын жан
Садағасы қылайын.
Бағыз қанын пора ғып,
Қанды жасты кұяйын.
Айналайын жұртым-ай!
Сұлтаным үшін бұ жанды
Азғана күн қияйын.
Қарсы болса шарғыға,
Көптің сөзін тыңдайын.
Жұрты үшін сабылған,
Мекені үшін шабылған,
Шапағат еткейсің,
Қадірі мәулі іңкәрім,
Саламат бер иманын!
Күн болды ма бұ күнде
Көп айтқан соң қоймасқа,
Хақтың ісі болған соң,
Көздің жасын тимасқа.
Сұлтанымнан айрылып,
Болғаннан соң жан басқа.
Біз шырмауық секілді
Талға барып асылған.
Тәубамыздан жаңылып,
Жоқ еді жерім тасыған.
Болмашыдан дық болып,
Көңілім сонша басылған.
Ғазабында кәпірдің
Оғы тимей ұсынған.
Есіл сабаз ер қайда?
Самары болды жасыған.
Айналайын жұртым-ай!
Қабырға сайын қайғым бар,
Омыртқа сайын уайым бар.
Күн батқан соң, раушан
Бірден болған ойым бар.
Тұлпарынан айрылып,
Бас білмеген жайым бар.
Мен жыламай қайтейін?!
Ел ішінде тең емес,
Ауданы бізден кең емес.
Мен жақсымын дегенге
Дық болмады елемес.
Тілеулінің баласы,
Бұған көніп отырған
Көрген күнің күн емес!