Ертегілер

Бағзы заманда бір қаланың ақкөңіл әрі өте жақсы бір басқарушысы болыпты. Басқарушы таныса да, танымаса да елдің бәрімен амандасып, жағдайын сұрайды екен. Өзіне ісі түскендерге де қуана көмектеседі.
Бұл ақкөңіл басқарушының бір жаман мінезі кім не десе соған бірден сенеді екен.
Күндердің күнінде басқарушының жанына жағымпаз және өзімшіл бір көмекші тағайындалыпты. Бірақ ол қала халқына мүлде жақсы қарамапты. Көңілінен шыққанға көмектесіп, көңілі қаламағанға көмектеспепті. Әрі ұнатпаған адамдарын басқарушыға жамандайды екен.
Уақыт өте келе қала тұрғындары оған ренішін білдіре бастапты. Халықтың басқарушыға деген көзқарасы да бұрынғыдай емес, өзгере бастапты. Халықтың бұл наразылығы падишахтың да құлағына жетіпті.......

Ертеде бір өлкенің өте ақылды және ақкөңіл патшасы болыпты. Бұл патшаның жаһанда жалғыз ұлы болыпты. Патша ұлын жанынан да жақсы көріпті.
Бұны білетін сарайдағылар патшаға жағу үшін кішкене бекзаданы мақтай береді екен. Біреулері «жер жүзінде біздің бекзададан асқан әдемі бала жоқ» десе, басқалары «дүниенің ең ақылды баласы» екендігін айтыпты. Енді біреулері оның қабілетін мақтап бітіре алмайды екен. Уақыт өте келе кішкене бекзада айтылғандардың бәріне сене бастапты. Дүниеде өзінен асқан ақылды және қабілетті бала жоқ деп ойлайтын болыпты......

Ертеде бір байдың үш ұлы болыпты. Бай жылқысынан қысырақтың бір үйірі жоғалыпты. Байдың үлкен ұлы әкесіне келіп:
— Әке, қысырактың үйірін мен іздеп келейін!.. – дейді.
— Бара ғой, балам, ізде! – дейді әкесі. Ұлы азық-түлігін алып, қару-жарағын асынып, атына қонады.
Әкесінің сиқыры бар екен дейді, баласын сынағысы кеп, алты қырды асып, алты арланға айналып, баласын тосады. Алты арлан қасқырды көріп баласы қорқып, үйіне қайтып барып, жатып алады. Қысырақтың үйірін іздемекші болып әкесіне ортаншы ұлы келеді. Ол да қасқырдан қорқып, үйге қашып келеді. Енді ең кіші ұлы қалады. Ол келіп әкесіне......

Бір шалдың үш ұлы мен алма ағашы болыпты. Шал жыл сайын оның жемісін жеп, жасарып тұрады екен. Бір жылы алмаларын белгісіз біреу жеп кетеді. Келер жылы шал сақтық жасап, үлкен баласын күзетке тұрғызады. Түнде ол ұйықтап қалып, алманы жегізіп қояды. Екінші жолы ортаншысы күзетеді. Ол да ұйықтап қалады. Үшінші жолы кіші баласы күзетпек болады. Ол ұйықтамай, түнімен сыбызғысын тартып отырады. Түннің бір уақытында алтын құс келіп, алманы жей бастайды. Бала қанатынан ұстай алғанда құс ұшып кетіп, бір қауырсыны қолында қалады. Ертесіне құстың қауырсынын әкесіне әкеліп береді. Сонда әкесі:
— Енді құстың өзін табыңдар, – дейді.......

Бұрынғы заманда Нұғыман деген бір хан болыпты. Ол хан бірнеше қатын алса да бала көрмей, жарым жастан өткенде бір әйелі екіқабат болып, бір ұл, бір қыз тауыпты.
Хан үлкен той жасап, ұлының атын Бәкір, қызының атын Зере қойыпты. Хан балаларын өте жақсы көріп, балаларының еркіне көніп: «Немен ойнаймын десе қолдарынан тартпай өсіріңдер», – деп, әйелдеріне тапсырып қойыпты. Бәкір алты жастан жетіге шығарында, етегіне бір етек ділдә салып ойнап жүрсе, бір қайыршы кемпір кезігіп қалып: «Балам, құдай үшін қайыр», – десе, Бәкір етегіндегі бір етек ділдәні кемпірге сол күйінше төгіп бере салыпты.
Сонда кемпір: «Ой, балам, көп жаса құдай сені Сақыпжамалға қоссын!» – деп бата беріпті.......

Ерте заманда бір патша өмір сүріпті. Патшаның қисапсыз байлығы болса да, үнемі қабағының астынан бір мұң бары байқалып тұрады екен. Сөйтсе, әлгі патшаның перзенті болмапты. Патша қапаланып, қайғырып жүргенінде, бір күні жұбайы жыланның тіліне жерік екенін айтыпты. Осы сөзді қаншама рет Құдайдан жалынып сұраса да, ести алмаған ол жүрегі жарыла қуанып, жар салыпты:
— Егер кімде-кім менің жарлығыма құлақ асып, жарымның жерік асы-жыланның тілін әкеліп берсе,соған жалғыз қарындасымды қосып, өзіме күйеу бала етемін. Бір ескеретін жәйт: ол Сахарадағы жыландар ордасының патшасы атақты Афита-Әбжыланның тілі болуы тиіс, – депті.
«Үмітсіз–сайтан» демекші, байлық пен аса сұлу патша қарындасын алуға қызыққандар Сахараға жол тартыпты.......

Ерте, ерте, ертеде, ел әлденеше хандыққа бөлінген заманда, жаз жайлауда өзен жағасына малын қатар жусататын екі қойшы болыпты. Бірде әңгімелесіп отырып, екі қойшының бірі түнде көрген түсін жорыттырыпты. Оның аты - Базар екен. Ол:
— Түсімде бас жағымда - күн, аяқ жағымда - ай, төсімде -жұлдыз қонып отыр екен, – депті.
Екінші қойшы:
— Басыңа бақ қонғалы тұрған сияқты. Сен сол бақытыңды іздесең қайтеді? – деп кеңес беріпті.......

Аяз би - қазақ ертегісі.
Ертегідегі Жаман – қазақ ауыз әдебиетіндегі ел басшысының үлгілі бейнесі. Ол – қарапайым, парасатты, адал, шыншыл, көреген, тапқыр, кішіпейіл, іззетті, көпшіл, қайырымды, қанағатшыл. Бұл қарапайым халық бұқарасының «елді осындай адам басқарса» деген арманынан туған бейне.

Ертеде Мадан деген хан болыпты. Хан болған соң, оның қырық уәзірі болады ғой. Бір күні хан уәзірлерімен мәжілістес болып отырып:
— Уәзірлерім! Сендер қырқың да, асып туған ақылды, данышпан едіңдер.......

Қыпшақ Ізбасты би, он жасар күнінде көш үстінде көп адаммен бір түлкі қуысып, бәрінен бұрын жетіп түлкіні соғып алды. Артынан келген жасы үлкен кісілер түлкіңді бізге байла деп еді, Ізбасты бермеді. Қазақшылық әдетте жасы үлкенге мұндай соғып алған түлкіні байлаушы еді, мынау бала бізге байламайды деп......

Ертеде бір бес ағайынды жігіт бар екен. Бесеуі бір байтеректің қасына жарты жер салған екен. Егіні піскен соң, түнде келіп біреу жеп кетеді екен. Сонан соң олар егінін күзетіпті. Әуелі үлкен ағасы күзетіпті, бірақ ешкімді көрмепті. Солайша төрт ағасы - төрт күн күзетіпті. Бесінші күні ең кішісі күзетіпті, аты Қарағылыш екен, Қарағылыш күзеткен күні көктен бір қара бие келіпті; егінді жеп жатқанда Қарағылыш оны ұстап алыпты. Сонда әлгі қара бие айтыпты......