Бір жолы, бұдан гөрі жастау, көркемірек және даусы да күштірек кезде, оның саяжайында, антресольде, сыйлы танысы Николай Петрович Колпаков отырды. Ауа райы адам төзгісіз ыстық және қапырық болатын. Колпаков жаңа ғана тамақтанып, бүтіндей бір бөтелке нашар портвейнді ішіп, өзін әрі көңілсіз, әрі сырқаттанғандай сезініп отыр еді. Екеуінің де іші пысып, серуендеуге шығуға күннің қайтуын күтісті.

Кенет күтпеген жерден, кіреберіс бөлмеде қоңырау соғылды. Үстінде сүртігі жоқ, аяғына туфли киіп отырған Колпаков атып тұрып "бұ не?" дегендей Пашаға қарады.

— Тегі, пошташы немесе менің дос әйелім болуы керек, — деді әнші әйел

Колпаков Пашаның дос әйелінен де, пошташыдан да именбейтін, бірақ сақтықта қорлық жоқ дегендей, киімдерін құшақтап алып, көрші бөлмеге кетті, ал Паша жүгіріп барып, есік ашты. Оның шексіз қайран қалуына босағада пошташы да, дос әйелі де емес, жас, сұлу, таза киінген, сырт пішініне қарағанда инабаттылардың қатарынан болу керек, бейтаныс бір әйел тұрды.

Бейтаныс әйелдің өңі қашқан, биік басқыш бойымен жүргендей ентігіп, ауыр дем алады.

— Сізге не керек еді? — деп сұрады Паша.

.....

Балалардың папасы мен мамасы, Надя апайлары үйде жоқ. Олар ана бір жатаған қоңыр ат жегіп жүретін қарт офицердің үйіне бала шоқындыру тойына кеткен. Солардың келуін күтіп, Гриша, Аня, Алеша, Соня және аспазшы әйелдің ұлы Андрей бәрі асханадағы тамақ ішетін үстелде лото ойнап отыр. Дұрысын айтқанда, олардың ұйықтайтын кезі болған, бірақ мамаларынан шоқындырған баланың қандай екенін, қонақасыға не бергенін білмей жатса, ұйқылары келер ме, сірә? Аспалы шамның жарығы түскен үстелдің үсті жыпырлаған көп таңбалы сандар, айнала жаңғақтың қабығы, неше түрлі қағаз қиқымдары, шыны сынықтары жайрап жатыр. Әрбір ойыншының алдында екі-екіден карта және таңбалы сандарды жабатын уыс-уыс шыны жарықшақтары. Үстелдің орта тұсында бір тиындық бес бақыр салынған табақша ағараңдайды. Оның қасында шала желінген алманың қалдығы, қайшы және жаңғақтың қабығын салуға қойған тағы бір табақша тұр. Балалар ақшаға ойнап отыр. Тігіс - бір тиыннан. Ойынның шарты: егер кімде-кім қарау ойнаса, дереу ойыннан шығарылады. Асханада ойыншылардан бөтен адам жоқ. Күтуші әйел Агафья Ивановна төменде - ас үйде, аспазшыға киім пішуді үйретіп отыр да, балалардың ағасы, бесінші кластың оқушысы Вася қонақ үйде диван үстінде зерігіп жатыр. .....

— Не деп жазайын? - деді де Егор қаламын сияға малды.

Василиса қызын көрмегеніне төрт жыл болған. Ефимья дейтін қызы ерте тұрмыс құрған соң күйеуімен бірге Петербургке кеткен еді, барғаннан кейін екі-ақ рет хат жазды да, сонан соң тап бір су түбіне батқандай із-түзсіз, зым-зия боп жоғалды да кетті. Кемпір сорлы таңертең ерте тұрып сиыр сауып жүрсе де, пешке от жақса да, түнде ұйқылы-ояу жатса да. Ефимьям не болды екен, аман-есен жүр ме екен деп қызын ғана ойлайтын. Хат жазып хабарын білу керек еді, бірақ шалым хат танымайды, басқа жазып бере қоятын адамы да жоқ.

Сөйтіп жүргенде святки келіп қалды да, Василиса шыдай алмай трактир2 иесінің інісі Егорға барды. Ол өзі бір әскери қызметтен қайтып оралғаннан кейін түк бітірмей үйде, трактирде қарап отырған адам еді. Ақысын жақсылап төлесе хатты сол оңды жазады деседі жұрт Василиса ең әуелі трактирдегі аспазшы әйелмен сөйлесті де, сонан соң иесімен, сонан соң Егордың өзімен сөйлесті Сөйтіп он бес тиынға келісті. Міне, енді бұл оқиға мейрамның келесі күні, трактирдегі асхананың ішінде болып отырған оқиға еді. Егор қолына қаламын ұстап, үстел басында отыр. Василиса терең бір ойға шомып, шаруашылықтың қамы деп жабыққан адамдай боп Егордың алдында тұр. Өзімен бірге шалы Петр де ере келіпті. Шалы маңдайының қасқасы күреңітіп тұратын өте жүдеу, ұзын бойлы бір ашаң адам екен; Ол тап бір соқыр адамша қыбыр етпестен мелшиіп алдына тура қарап тұр. Плита үстіндегі кәстрөлде шошқа еті қуырылып жатыр. Ет быж-быж етіп, тіпті, "флю-флю-флю" дегендей боп та қояды. Кухня іші қапас.

— Не жазайын? — деді тағы да Егор.

— Немене бастырмалатып кеткенің! — деді Василиса Егорға ашулы пішінмен күдіктене қарап. Бастырмалатпа! Текке жазып отырған жоқсың ғой .....

Түнде құяңы қатты ұстап, тұла бойы көтертпей тұрса да, Кистунов таңертең қызметіне барып, арызшылар мен банк клиенттерін қабылдай бастады. Оның реңінде қажыған, қиналған кісінің сыңайы бар еді, демін зорға алып, әрең-әрең сөйлеп отырды.

Көне салоп киген, сырт бейнесі сасық қоңызға ұқсас бір арызшы әйелге:

— Не керек еді сізге? - деді. Арызшы әйел судырай жөнелді:

— Мәртебелі мырза, назар аударсаңыз екен, менің күйеуім коллеждік асессор Шукин, бес ай бойы ауырып, сөйтіп, айып ете көрмеңіз, емделіп үйде жатқанында оны себепсізден -себепсіз отставкаға шығарыпты, мәртебелі мырза, ал оның айлығын алғалы барсам, олар, назар аударсаңыз екен, оның айлығынан жиырма төрт сом отыз алты тиын ұстап қалды! "Не үшін?" деймін. "Ол жолдастық кассадан ақша алған, оған басқа чиновниктер кепіл болған", дейді. Қалай болғаны бұл? Ол менің ризалығымсыз ақша ала алатын ба еді? Бұл болмайтын іс, мәртебелі мырза. Мұның өзі неліктен? Өзім бейшара жанмын, пәтер жалдап қана жан сақтаймын... Әлсіз, қорғансызбын... Жұрттың бәрі ренжітеді мені, ешкімнен жақсы сөз естімеймін... — деді......

Заманында Толковый деп атанған Семен қарт пен атын ешкім де білмейтін жас татар жігіті жағада, оттың басында отыр, қалған үш қайықшы үй ішінде. Жасы алпыстарға келген, арық, тістері түскен, жауырынды, сырт қарағанда әлі де мығым Семен қарт мас ол үйге барып жатып ұйықтайтын еді, бірақ қалтасында жарты штофы бар, соны үйдегі жігіттер сұрап ішіп қоя ма деп қауіптенгендіктен ғана бармай отыр. Татар ауру. Қиналып, шоқпытына оранып, Симбир губерниясы жақсы екенін сонда, үйінде, сұлу, ақылды келіншегі қалғанын айтып отыр. Жасы жиырма бестен аспаған, бірақ қазір оның бозғылт, мұңды жүзі оттың жарығында жас баланың әлпеті сияқтанып көрінеді.

— Әрине, бұл жақ пейіш емес, - деп отыр Толковый. - Өзің де көріп жүрсің ғой өзен жағалауы жап-жалаңаш, төңірегінің бәрі саз балшық, басқа түк те жоқ...

Жарықтық пасха мейрамы өткелі қашан, сең әлі жүріп жатыр, мана ертеңгісін қар да жауды.

— Хал мүшкіл! Хал мүшкіл! - деп татар төңірекке үрейлене қарап қойды.

Бұлардан он қадамдай жерде ызғарлы өзен қарауытып ағып жатыр, суы гүрілдеп, жырмаланған жардың балшығына шолпылдай соғып, әлдеқайда алыстағы теңізге қарай асыға ағып барады. Тап жағада үлкен баржа қарауытып көрінеді, оны қайықшылар "қарбас" дейді. Арғы бетте, алыста, біресе өшіп, біресе шалқып, айдаһардай ирелеңдеген оттар көрінеді, олар - қау шөпке салынған өрт. Сол айдаһар оттардың арғы жағы тағы да меңіреу қараңғылық. Ұсақ сеңдердің баржаға дүңкілдеп соғылғаны естіліп қалады. Ауа дымқыл, суық... .....

"Ағайынды Куликиндер мануфактурасының" қаражатымен ашылған фабрика мектебінің мұғалімі Федор Лукич Сысоев мерекелі түстікке әзірленіп жатты. Жыл сайын емтиханнан кейін фабрика дирекциясы түстік беретін де, онда емтиханға қатысқан халық училищелерінің инспекторлары мен фабрика басшылары болатын. Бұл түстіктер ресми болғанымен, әрдайым дәмді, көңілді өтіп, ұзаққа созылатын, мұғалімдердің өздері дәрежесі үлкендерді сыйлауды да ұмытып, ішіп-жеудегі бұлжымас дәстүрлерінен жаңылмай тойып алатын да, кейіннен тамақтары қарлыққанша даурыға сөйлесіп, көшеге шығып фабрика поселкесін басына көтере әндететін, содан соң шөп-шөп сүйісіп, үйлеріне тарайтын. Сысоев фабрика мектебінде қызмет еткен жылдарында мұндай түстіктердің он үшін басынан кешірген еді.

Енді ол он төртінші түстікке баруға әзірленгенде, мейрамдағыдай жасанып, үсті-басын түзей түсті. Жаңа қара костюмін кішкене тазартқыш щеткамен бір сағаттай тазартты, сәнді жаңа көйлегін кигенде де айнаның алдында ұзақ тұрды, көйлегінің баулығына ілмектер тығыз келіп, оңайлықпен өте қоймады, сондықтан әйеліне ызалана сықылықтап, екі қолын уқалап, қысқасы, еркелеген ит сияқты бұлаңдап жүрді.

Сысоевты көріп: .....

Әнші Жәнібек Кәрменов аруағына бағыштаймын.

Автор.

...Қазыбек көз ілген жоқ.

* * *

Көз ілетін де жөні жоқ.

Белдеудегі бесіктей ырғалған вагонның нар төсегі мен тарсылдаған темір доңғалағы бір жақтан, өткен жылы жолыққан Арқа аруы Ақтілекке деген алаң көңіл екінші жақтан мазасын алды.

Түстіктен ащы ішектей шұбатыла шығып, Алматыға асыққан поезға әнші кеше кешігіп қала жаздаған. Апта бойы алақанында қондырған түстік өңір азаматтары да поез орнынан енді қозғалып бара жатқанда мінгізіп жіберді.

Қоңыр былғары қапты домбырасы мен көк сөмкесін көтеріп, купеге кіргенде еңгезердей қара шал мен қара көзі күлген қара торы бойжеткен бұны үнсіз қарсы алды. Шал бәкене бойлы бұған біртүрлі менсініңкіремей, одырая қарап қойды. Бұл да бірақ сыр берген жоқ. Астыдағы екі орынды да бұрын кіріп жайлап алған жандарға сыпайы ғана сәлемдесіп, сөмкесін жоғарыға қойып, домбырасын үстідегі бос орынға ұзынынан тастады. .....

1917 жыл, ноябрьдің іші, ел арасында жүріп Қауқымбайдың үйіне кездейсоқ болып қонғам. Менімен бірге дуаннан келе жатып Тәңірберген де қонған. Шам жаға шайды алып келді. Біз бай, бәйбіше, мырзамен бір дастарқандамыз. Самаурынның есік жағына кірлі майлық орамалды жайып жіберіп, үсті басы далба-дұлба, бір жігіт отыра кетті. Шоқпақ бұжыр қара, қолы тілім-тілім жарық, байдың малайы екенін адам айтпай-ақ, пішінінен, отырыс-тұрысынан білетін.

Бізге өзінің байлығын, малай ұстайтындығын білгізгісі келді білем, Қауқымбай бай көтеріліңкіреп қойып:

— Әжі өгіздерді байладың ба?— деді.

Бәйбіше байдың сөзін көтермелейін дегендей:

— Қыс болса жақындап келеді, тезек жанындағы жалаңның шомын дұрыстау керек еді, сүмеңдеп қыдырумен-ақ ұзақ күнді кеш қылады,— деп ілді.

— Сүмеңдеп қайда бардым,— деп есік жақтағы жігіт күңк ете қалды.

Бай мен бәйбішенің екі аралығында отырған мырза күлімсіреп:

— Балалармен доп ойнағаны болмаса, ешқайда барған жоқ,— деп кекетті.

Ата-енесінің, байының ізінен шығайын деген секілденіп келіншек:

— Жұмысының көптігінен ағаш жарып беруді де қойды, бүгін шайға суды өзім әкелдім,— деп бір түйреп өтті.

Айыбын мойнына .....

(пьеса)
4 перделі, музыкалы пьеса
ҚАТЫСУШЫЛАР:

Есімбек – бай.
Бәйбіше – оның әйелі.
Әлім – баласы.
Шұға – қызы.
Мақпал – Шұғаның жеңгесі.
Айнабай – Есімбектің қол шоқпары.
Күлзипа – оның қызы
Қабен.
Кәрім – Әбіштің жолдастары.
Қарасай – Шұғаның айттырған күйеуі.
Шоқпарбай – Қарасайдың жолдасы.
Базарбай – Есімбектің қойшысы.
Әбіш – оқыған жігіт.
Қыз-келіншектер, жігіттер, бақсы, пристав, тағы басқалар.

БІРІНШІ ПЕРДЕ
Шымылдық ашылар кезде сахнада жаң-жұң дауыс; ойын-күлкі. Қыз-бозбала, келіншектер. Сахнаның орта шенінде алтыбақан. Алтыбақанда бір қыз бен бір келіншек тербеліп, көтеріңкі түрмен ән салады. Бірсыпырасы оған қосылады. Алтыбақаннан бөлектеу Шұға мен жеңгесі. Жеңгесі Шұғаға сөз айтып тұрады. Шұға ұнатпаған пішін көрсетеді. Бұларға таяу бір келіншек пен Күлзипа. Бұл екеуі де өзара сөйлесіп, әлденеге мәз болған түрде. Алтыбақанның екінші жағыңда Қарасай мен Тоқтарбай. Бұл екеуі өзара сөйлесіп, көздерін Шұғаға қадаумен болады. Ән тоқталып, жаң-жұң басылған кезде.
Шұға (ұнатпай).
Апырм-ай, жеңеше,
Құлағым сарсылды.
Мақпал.
Беу, еркежан,
Жастықты неліктен,
Жүрегің тарсынды? .....

Осы жағдай он-жиырма жыл болған шығар, есімнен кетпейді. Заман мынау, алдау арбау. Әрине бұл жағдайларды біз ойдан шығарған жоқпыз. Ол, ол- алдау, өтірік айту, ұрлық, зомбылық пен зорлық Адам-Ата мен Хауа –Ана жерге түскеннен басталған деседі... Естеріңізде ме? Жастық шақ, мектеп ауласы, балалар, туған ауыл келбеті, мұғалімдер, мектеп директоры... Біз, сыныптастар жиналып, қоңырау шалғанда, улап-шулап, далаға лап беріп, бір-бірімізді қағып-соғып, құрбы-қыздардың сыңғырлаған күлкісіне араласып, ұлдардың секіріп-секіріп, бір-біріне оттай жанған көздерін тіреп, алыса кететіні... Мұғалімнің кітаптар мен жорнал, дәптерлерді құшақтап, жылы жүзіне аралас біздің болашағымызды ойлап, алыстап баратыны... Шіркін-ай, әлі есімде. Сонда, мұғалімнің алыыыс, алыс, биік тауларға қарап, содан біздің көзімізге асқан бір мейірімділікпен нұрын төгіп, сол тауларды біздің көзімізден іздейтін. Ұзақ қарайтын. Содан жымиып қана, шашымыздан сипап, кейде өзінің қызықты жәйттерін бізге айтып беріп, бізбен бірге шаттанып, балаша күлетін. Кейде бетін басып алып күлгенде, біз дәл сол ұстазымыздың құрбы-құрдасындай боп кететінбіз. Беті оттай қызып, әппақ жағалы көйлегі, ерекше ұқыптылықпен өрген шашы, сүйріктей саусағы, әдеппен ұстаған кітабы, бәрі-бәрі біз үшін, ерекше бір артық-кемі жоқ қайталанбас тұлға еді! Сооол күндердің бірінде, біздің класс оқушылары, «Менің атым Қожа» фильміндегі Қожаға ұқсап, бірінің портфельіне бақа салып, біріне ойыншық салып, ал біреуі ең алғашқы сезімге толы, кішкентай ғана параққа жазған сезім суреттері.... Бәрі-бәрі есімде! Бірде біздің класс оқушылары «А» есімді оқушының сумкасына кірпіш салып жіберген ғой. Ойлаңызшы, бір үлкеен кірпіш. Салмағы қандай!? Сумкасының ауырлығына мән бермей, «А» үйіне тарта береді. Жарты жолда «неге бұл сумка ауырлап кетті ей» деп, ашып қараса.... . Үлкеен кірпішті бірақ көреді. Басқа біреу болса, лақтырып кете берер еді-ау! Немесе ата-анасына айтып, мектепті шулатар ма еді? Ал ол болса, кірпішті қолына алып, тазалап, сүртіп, сумкасына қайта салып мектепке қарай бет түзейді. Мектепте алысып, әлі үйлеріне қайта қоймаған оқушылар «А»-ның бүл келісін қыран-топан күлкімен қарсы алады. Әрине жамырасып күліп, қолдарын шошайтып мазақтап, білгендерін істеп күледі. Ал «А» болса кішкентай ғана тоңып қалған қолдарымен ешкімге алаңдамастан, жаңағы кірпішті сумкасынан асықпай алып шығады. Топтың арасынан бір оқушы шығып, «Сенің есің дұрыс емес, мына әжетхананың түбінен тауып алған кірпішті қайта алып келген сен нағыз мисыз екенсің » дегенде, «А» – «Жоқ, бұл кірпіш осы мектептің бір бұрышына қаланар немесе бір керегіне жарар» деп, уйіне қарай бет түзейді. Қаншама жылдар өтті, осы оқиға әлі есімде. Ол, осы қалада. Осы Жезқазған қаласындағы еңселі бір мектепте сабақ береді. Сол жанары, сол таза жүрегі, сол таза пейілі! Сол баяғы біз аңсаған, біз құрметтеген, біз сүйген, біз биік санаған ұстаздарымыздың жайған қанатының қатарында! Ол, біз үлгі тұтқан ұстаздарымыздың символына айналды. Ол –шын Адам! Ол, шын Ұстаз! Өткенде қарасам, қолында бір «шлакоблок», тағы сол мектепке қарай кетіп барады... Ұлы Абай айтпақшы «Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та бар қалан»! «А» есімді кейіпкер туралы тағы бір оқиға, келесі де...

Естелікті өңдеп жазған: Мұсабеков Айхан Қасқанұлы

Жезқазған қаласы "ӨНЕР МЕКТЕБІ" ұстазы .....