ШОҚАН ЖӘНЕ «МАНАС»
1. «Манас» жырын жазып алу тарихынан. «Манас» - тарихи заманнан таулы Азия қыратында ұрақтан–ұрпаққа мұра болып келе жатқан қызықты жыр, қырғыз халқының айтулы мұрасы. Бұл жырды алғаш рет қағаз бетіне түсіріп, оны әдебиет дүниесінің белгілі бір кеніші еткен жас ғалым Шоған еді. Бірақ Шоқан жазып алған «Манас» жырының қырғыз тексі көп заман ғылымға белгісіз болып жатты. Бұл нұсқаны жарыққа шығаруды шығыс әдебиетін зерттеуші ғалымдардың талай талап еткен еді, алайда өкінішке орай оның сәті түспеді. Өйткені Шоған нұсқасы көп заман қою тұман астына батып, ұшты– күйлі жоқ болды. Шоқан еңбектерін бірінші болып баспаға дайындаған Н.И.Веселовский, 1902 жылы, 21 наурыз күні, археологиялық қоғамның шығыс бөлімі мәжілісінде ғалымдарды Шоқанның «Манас» жырынан аударған үзіндісімен таныстырып, жырдың қырғыз тексінің жоғалып кеткеніне қатты күйзелген болатын. «Көкетай ханның ертегісі» деп аталатын бұл жырды тегінде Шоқан түгел аудармаған және бұл аударманың өзін Г.Н.Потанин болмағанда табу оғай емес еді. Аударма Шоқанның ескі досы К.К.Гутовскийдің үйінен табылды. «Көкетай ханның асы» деп аталатын бұл үзінді аудармасын Н.Н.Веселовский қысқаша түсініктермен шығыс бөлімінің журналында жариялады. Одан кейін Шоқаннаның аудармасы баспадан бірнеше рет шығып, Еуропа ғалыдары «Манас» жырымен ең алғаш осы арқылы танысты.
Археология қоғамынының жиналысында Н.И.Веселовский ең алдымен түркі тілдес елдердің халық әдебиетіне біраз бөгеліп, оның ерекшелігі, мазмұны, көркемдік қасиеті туралы сөз көтереді, содан кейін Шоқанның аудармасы бойынша «Көкетай» жырын оқиды. Жиналыста отырған шығыс әдебиетін зерттеуші ғалымдар ынта қоя тыңдап, жырға жоғары баға береді. «Шоқан орыс тілін қандай шебер қолдана білген.....