Сөз басы:

Жұдырықтай жүрегіңді мың сан арман аялаған қайран жастық шақ... Мені де айналып өтпегенің анық еді. Бірде түкті кілемнің түгін түсірген Қажымұқан тектес палуан болсам, бірде Бауыржан тектес қаһарлы қаһарман әскербасы болсам деп армандаумен күндер өтіп жатты. Бірақ балалармен белдесе жүріп өзімнің тіптен әлжуаз екеніме, біреу қатты ақырып қалса қалтырап, дірілдеп жүрегімді тоқтата алмай қалатын қорқақ екенімді аңғардым.

Сондай күндердің бірінде журналист жазушы болсам деген сәулелі ой санамды шарпып өткендей еді. Соған табан тіредім. Ол үшін оқу керек екендігі талас тудырмайтын. Аздап өлең жаза бастадым. Сол сәттен бастап тек әдеби көркем шығармаларға зер салумен шектелмей, «Қазақ әдебиеті», «Жұлдыз» журналдарын қызыға, құмарта оқыдым......

Он бес одақтас мемлекетке ортақ мерейтой болған Ұлы Жеңіске биыл 72 жыл толғанымен, бұл мерекенің тойланып келе жатқанына 55 жыл. Себебі, біреу білсе, біреу білмес соғыс біткен алғашқы жылдары КСРО басшылығы «майдангерлер соғыстың зардабын ұмытып, халық соғыс психологиясынан арылуы керек» деген ұстанымда болып, 17 жыл қатарынан Жеңіс күні тойланбаған екен. Дегенмен, Отан үшін төккен қанның есесіндей жеңіс көңілге медеу демесең, қаншама адамзатты қан қақсатып, ет жақынынан айырған қасіретті жылдарда есеңгіреген халық оңайлықпен соғыс психологиясынан арылмасы анық еді.

Сұрапыл соғыс қазақ халқы үшін де 5 жылға созылған өте үлкен, аса ауыр сын болды. Осы жылдарда бір отбасыны күйретіп, бір емес, бірнеше азаматынан айырған жағдайлар да аз болмады. Осындай оқиғалардың бірі Ақбай ауылында орын алған. Бір жылда, бір жанұядан төрт бірдей ағайындылар атап айтқанда, Санаев Өтебай, Айтжан, Ален, Айтмағанбет майданға аттанған екен. Өкініштісі, ағайынды азаматтардың екеуі ғана елге оралыпты.

Санаев Өтебай 1947 жылы елге оралып, екі жылдан кейін қайтыс болған. Келіні Қағаз Санаеваның естелігінде Өтебайдың жары Жансұлудың айтуынша, қайтып оралғанда күйеуінің денесінде оқтың бытыралары болған. Осы денеде қалған оқтың себебінен алапат ажалдың ордасынан аман келгенімен, ғұмыры ұзақ болмапты. Өтебайдың екі қызы (Ұшыға, Бақтылы) және бір ұлы (Мұхтар) қалған. Соғысқа кетерінде Ұшыға менен Мұхтар қалған. Соғыстан оралғасын Бақтылы есімді қызды болыпты.

Санаев Ален де елге қайтып оралған. Үш ұлы мен бір қызы қалған. Екі ұлы дүниеден өткен. Ал Миткіл есімді қызы мен Бақытжан есімді ұлының көзі тірі. .....

Анашым! Мені адамдар үнемі «Қаңғыбас» деп мүсіркейді. Мына бір қараң қалған өкініштерден ғана тұратын өмірім маған ұнамайды. Қызық, ә? Ешкімнен де төмен тұрғым келмейтін еді ғой. Ал мына жүрісім не? Неге тұйыққа тірелдім? Неге тығырықтан шығар өзге жол іздемедім екен?

Апталдай азаматтың бір шиша шөлмектің алдында соншалық төмендегені не деген аянышты еді...Сол бір құрығыр шөлмекті қолыма алған күнімді қарғыс атсын. Иә, расымен ол менің бар қайғымды, бар қиындығымлы ұмыттырды. Таңертең тіптен өз үйіме қалай келгенімді білмейтіндей жағдайға да жеттім. Сіз де, Балым да, бар жанашырым да маған бар ақылдарын үйіп – төкті. Сонда да мені шайтанның суынан өзге ештеңе қызықтыра қоймады. Қаншама жақындарыма айтқан сөздерім есіме түсе қалса, кірерге тесік таппаймын. Ал он жыл отассақ та, бірде – бір рет шәй десіп көрмеген жан жарым Балымға қол көтергенім тіптен иттік қой.
Байғұс анам... Қолынан түк келмейтін, жігерсіз ұлыңды кеше гөр. Мен сізді ең бақытты ана етемін деп жүріп, ең сорлы ана еттім-ау. Сізге көрінуге бетім де жоқ. Есіңізде ме? Сіз кезінде «жас болса да бас болып, әкесінің жоқтығын білдіртпей, мені алақанына салып бағып отыр» деп көрші әйелдерге жер-көкке сыйғызбай мақтаушы едіңіз ғой мені. Соны есіме алсам, өзегім өртенеді. Сіз сеніп едіңіз ғой маған. Ал мен не істедім?

Тентек ініммен бір көрісіп сізді тапсырғым келеді. Менің орныма ең бақытты ана ет, сенің қолыңнан келеді дегім келеді. Бірақ мына түріммен ініме қалай көрінемін. Мені көрсе шошынатын шығар. Айтпақшы, өткен жолы оны базардың маңына көрдім. Баяғы тентекті емес, ересек азаматты көргендей болдым. Есейіп кеткендей ме өзі? .....

Зима*

А солнце с белым снегом

Весь день играло.

Но за сугробы село,

И ночь настала.

Мне бабушка читала

Такую сказку,

Что я не сплю, мечтаю

И жду развязки.

Так долго после сказки

Уснуть не мог,

Что утром спал я крепко –

Проспал урок!



Весна*

Тает снег,

Пар идёт от земли,

И ручьями бежит вода.

Не осталось следа зимы,

К нам весна пришла навсегда!

Расцветают в степи цветы,

Разнотравье стоит кругом.

В поле брат мой скорей спешит –

Засевать золотым зерном.



Лето*

Детворе интересно летом,

Это праздничная пора.

Попрощались со школой дети,

И гуляем с тобой с утра!

Были мы и в горах высоких,

Окунались в речной волне.

Небо — чистое, синеокое,

Солнце мирное светит мне!



Осень*

Жёлтые листья – осень, мы знаем…

И пожелтели поля.

Славится осень своим урожаем,

Дарит богатство земля.

Брат мой до ночи работает в поле,

Хлеб добывает трудом.

Осень зовёт нас в любимую школу

Громким звенящим звонком.

Сулеймен Баязитов
Перевод: Ольги Григорьевой

.....

Кішіпейілдің - абыройы асар,
Тәкаппардың - құты қашар.

Иүгінеки Ахмед

Леонардо Да Винчиден қысқа әрі өнегелі тәмсіл: Бір бақта балқарағай өсіп тұрады. Жылдан жылға ол есейіп, биіктеп, әдемілене түседі. Оның жайқалған ұшар басы басқалардан биігірек тұрғандықтан, ол өзге ағаштарға қалың көлеңкесін түсіріп тұратын болды. Бірақ ол биікке жайылып өскен сайын менмендігі де өсе бастады. Бірде ол бәріне жоғарыдан жек көрушілікпен қарап тұрып, былай деп бұйырады: — Мына бейшара жаңғақ ағашын көз алдымнан құртыңдар! — Осылайша ағаш тамырымен шабылады. — Мына інжір ағашымен көрші болудан төзіп біттім! Өзінің сұрықсыз түрі мені зеріктіреді, — деп бұйырды бірде қыңыр балқарағай, — сөйтіп інжірмен де сол тағдыр қайталанады. Бұтақтарымен кекірейе тербеліп, өзіне разы тәкаппар сұлу мұнымен тоқтамады: — ескі алмұрт пен алма ағаштарынан айналамды тазартыңдар! — Бұл ағаштар да отынға кетеді. Осылайша тынымсыз балқарағай айналасындағы барлық ағашты бірінен кейін бірін шауып тастауды бұйырып, бақтың тек өзі билейтін жалғыз қожайыны болып қалады. Бақтың бұрынғы сұлулығынан тек түптер қалды. Бірақ бірде қатты дауыл тұрады. Дандайсыған балқарағай берік түбірімен жерді мықтап ұстап, оған бар күшімен төтеп беруге тырысады. Ал жел жолында басқа ағаштарды кездестірмегендіктен, жалғыз тұрған сұлу ағашты аяусыз сындырып, қиратып, оны төменге қарай құлатуға тырысып, тап береді. Соңында сілесі қатқан балқарағай қаһарлы соққыларға шыдай алмай, борт сынып, жерге құлайды.

.....

Байырғы қазақ метрологиясы кәсіптік қажеттілікке байланысты қалыптасты.

Жылқыға байланысты:

Жылқы байлам

Ат шаптырым жер

Бие сауым уақыт

Ұзындық, уақытқа байланысты:

Бір қыдыру жер

Түстік жер

Айлық жол

Күндік жер

Арпа өлшемі:

Шығыс елдері бойынша ең кіші салмақ және ұзындық өлшемі ретінде қолданған.

1 арпа = 45мг

6 арпа = 1 бармақ өлшеміне тең

Табан өлшемі - орташа ұзындық өлшемі. Адымның бестен бір бөлігіне және адам бойының алтыдан бір бөлігіне тең болған. Ағылшындар «футы»- деп атайды.

Аршын – шынтақтан саусақ ұшына дейінгі ұзындық. Аршын – ежелден бері қолданып келе жатқан, адамның шынтағы мен саусақ ұшының арақашықтығына негізделген өлшем бірлік. Вавилонда локоть атаумен пайда болған.

1 шынтақ = 45см тең

.....

Балалардың жоғары агрессивтілігі дәрігерлер, педагогтер мен психологтар үшін ғана емес, сонымен бірге тұтас қоғам үшін де негізгі пробремалардың бірі болып отыр. Агрессивтілік (лат. «шабуылдау, қауіп тудыру») – агрессивті мінез-құлыққа апарар ниет, жағдай. Ал агрессиялық әрекеттің өзі – баланың өзгелерге залал келтіруге бағытталған мінез-құлқы. Агрессивті жағдай ашу, жаулық, жеккөрушілік, т.б. эмоциялар арқылы көрініс табады. Әрекет міндетті түрде өзге адамға залала келтіру: балағаттау, қорлау, төбелесі, ұрып-соғу, т.б. түрінде көрініс береді. Осындай мінез-құлықты балалар саны тез артып келе жатқандықтан, тақырып өзектігі күмән келтірмейді.

Бұл көптеген жағымсыз факторлар: балалардың әлеуметтік тұрмыс жағдайы нашарлауынан; отбасылық тәрбие дағдарысынан; мектептің балалардың жүйке-психикалық жағдайына көңіл аудармауынан; баланың миына зақым келу түрінде салдары болатын патологиялық босану үлесінің артуынан орын алып отыр.

Зорлық–зомбылықты үздіксіз насихаттаумен айналысатын жалпы ақпарат құралдарды, кино және бейнеиндустрия да өз үлесін қосып отыр. Соңғы жылдары балалар агрессиясы проблемаларына ғылыми мүдделілік те артып отыр, бірақ, өкінішке орай, шынайы түзету мен емшара тәжірибесіне негізделген зерттеулер салыстырмалы түрде аз.

Ең алдымен балалар агрессиясының себептеріне талдау жасап көрелік. Мұның үш негізгі көзі болуы мүмкін. .....

— Құдағи, сүйінші!..

— Қалағаныңызды алыңыз.

— Қажет емес пұлыңыз,

Сөзіме құлақ салыңыз.

— Құлағым сізде, құда,- деп

Қасын керіп назданды.

— Содан бері жиырма қыс,

Жиырма көктем жаз қалды.

Қоңыраулы күз,

Қоңыр күз

Ұмытармыз қалай оны біз?!

Немере мен шөбере

Оңымыз бен солымыз.

— Бір Алланың бергені

Жалғасады жолымыз.

Қартайтқанмен біздерді

Ұрпағымызды түлетті.

— Айтпаңыз енді, құдағи,

Сүйсініп оқыр сіз ылғи,

Бөбектердің үні дерлік,

Сөйлейтұғын тілі дерлік,

Көретұғын күні дерлік,

Тәуелсіз ел нұры дерлік,

Тәуелсіздік жыры дерлік.

Күндей шалқып,

Айдай толған

Ана тілге, салт дәстүрге

Туған күннен болған қорған.

«Айналайын» жиырмада

Жөргегінде ана тілінің

Асыл діні, тінінің

Жоқшысы болып ер жетті.

— Осы сөзің, әй, құда,

Салды еске бұл кепті.

Ол кезде қазақ тілін мен

Жатсынып біраз «бүлінгем».

— Жүзіндегі өкініш аңғартады көп жайды,

Мұндай іске, әрине, өкінбеуге болмайды.

— Алла!- дедім бірде мен

Естіп тұрған немерем:

— Әже,- деді кенеттен,-

Алла дейсің әманда

Ескертесіз сіз өктем,

«Алла» деп айт» деп маған да.

Сол Аллаңыз жер-көкті

Неше күнде бар етті?..

Сауалы сана тербетті.

Тек, әттеген,

Мен тіптен білмейді екем бұл кепті.

— Білмеймін,- дедім,- білмеймін

Немеремнің маған күлгенін

Көрсеңіз ғой сол сәтте.

Деді соңсоң тым баяу:

— Оқыңызшы мынаны!

Ежеледім, құдай-ау!

Тұңғыш рет тұшындым,

Ана тілін түсініп.

«Айналайын» екен ол

Содан бері мен оған

Ел қатарлы создым қол.

— «Айналайыннан» айналдым,

Табыстырған ана тіліммен,-

Деді дағы құдағи

Құдасын төрге бастады.

— Қайтеміз теріп басқаны,

Құпия сырын ғаламның

Білімді ғана іледі,

Құпиясын аша біледі,-

Десіп олар:

«Айналайынға» ғұмыр тіледі.

Оқып сені ер жетсін,

Елімнің құрыш - білегі,

Тоқтамас мәңгі жүрегі.

Оқып сені қайнасын,

Намысы, қайрат - жігері.

Қабыл болсын,

«Әумин»

Үлкендердің тілегі!

.....

Абайдың оригиналдық поэмасы үш шығарма: "Масғұт", "Ескендір", "Әзім".

Бұл үш поэманың бәрі де ақынның қазақ өмірінен, соның ішінде бұрынғы шығармаларындай, өз ортасы, өз дәуірінің болмысынан алған шығармалары емес. Үшеуі де шығыстық дастан аңыздардан немесе ертегілік тақырыптардан алынған сюжеттерге құрылады.

Тегінде, Абай бірнеше өлендерінде поэма жазуды өзіне мақсат етпеген тәрізденетін. Сонда Әзірет Әлі айдаһарды жазғаным жоқ, сары ала қызды жырлағам жоқ деп бір кезек айтса, тағы бір уақытта ел шапқан батырды, қызықты қыздырмалап айтсам, қызығып тындар едіңдеп, оқушыны шеней түсетін. Жәй бос уақыт өткізетін қызықшыл, қысыр кеңесті құмарланып тындар едің дейтұғын.

Ондай әңгімелі өлендерден Абай өзі ойлаған өсиеттік, адамгершілік терең тәлім-тәрбие туа қоймайтындай көретін. Өз басының ұзақ ақындық еңбегі бойында Абай поэма жанрына анықтап зер салған жоқ. Тек, кейін тәрбиесінен шыққан шәкірт ақындарына ғана әр алуан тақырыптар беріп, анық поэма дерлік күрделі сюжеті бар шығармаларды соларға жазғызады. Ал, солай бола тұрса да, өзін-өзі тежеп, ақындық шығармаға жанр жағынан да арнаулы қатал талап қойған ақынның, жоғарыда аталған, үш поэманы жазғанын көреміз. .....

Маржан өседі, пальма өнеді, адам өледі.

Таити елінің мақалы.

А Чо французша білмеуші еді. Адам толы сот залында әкімдердің алма-кезек баспалата сөйлеген сөзіне, судырлаған «р»-ға мүкі түсініксіз француз тіліне құлағын салып, зерігіп, басы қатып, мең-зең болып отыр. Ачоның ұғымында осының бәрі мағынасыз мылжың сөз. Чун Ганы өлтірген кісіні табамыз деп қаншама әбігерленіп, ұшығына шыға алмай-ақ қойған осынау есалаң француздардың ісіне ол қайран қалды. Оны А Сань өлтіргені плантацияда істеп жүрген бес жүз кулидің бәріне мәлім, ал бұлар болса А Саньді қамаған да жоқ. Бір-біріміздің үстімізден әкімдерге астыртын сөз жеткізбейік деп кулилердің өзара уәделескені рас, бірақ француздар іске шындап кірісер болса өлтірушінің А Сань екенін оп-оңай біле алар еді ғой. Япыр-ай, мынау француздарың не деген топас халық еді!

А Чо оғаш ештеңе істеген де жоқ, қорқатын да дәнеңесі жоқ. Кісі өлтіруге араласпағаны айдан анық. Рас, дүрмектің ішінде бұл да болды, Шеммер бастық баракқа кіріп келгенде ондағы өзге төрт-бес қытаймен бірге мұны да көрген. Көрсе ше? Чун Ганың денесінде екі жерде ғана жаpa бар. Бес-алты адам жабылса екі-ақ жара салмайтыны анық қой. Тіпті өлтірушінің әр қайсысы бір-бірден пышақ сілтегенде де өлтірушілер екі кісіден артық болмауға тиіс......