Ахмет Байтұрсынов - қазақ халқының ұлы перзенті

Ахмет Байтұрсынов - қазақ халқының ұлы перзенті

ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы ұлт - азаттық қозғалыс жетекшілерінің бірі - мемлекет қайраткері, қазақ тіл білімі мен әдебиеттанудың негізін қалаушы, ХХ ғасыр басындағы қазақ жазуының реформаторы, ағартушы Ахмет Байтұрсынов болды. Түркітанушы, публицист, ұстаз, аудармашы, қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов 1872 жылы 5 қыркүйекте Қостанай облысы Жангелді ауданы, Сарытүбек ауылында дүниеге келген.
Тоғыз жасында орыс - қазақ мектебін бітірген соң, мұғалімдер даярлау үшін Орынбордағы төрт жылдық мектепке оқуға түседі. 1895 жылы педагогикалық кеңестің шешімімен бастауыш сынып мұғалімі болды. 1895 жылы жас Ахметтің еңбек қызметі басталды. 1909 жылға дейін ол Ақтөбе, Қостанай және Қарқаралы облыстарындағы орыс - қазақ мектептерінде сабақ берді, Қарқаралы мектебінде, одан кейін Омбыда, содан кейін Торғай облыстық халықтық училищесінде мұғалім болып жұмыс істеді.
Ахмет Байтұрсыновтың саяси жолы 33 жасында басталды. Қарқаралы петициясының авторларының бірі Ахмет Байтұрсынов 1905 жылы Қоянды жәрмеңкесінде жазылған. Оған 14 500 адам қол қойды. Ол патшалық цензураның жойылуын, қазақ халқының мүдделерін ескере отырып, Қазақстандағы патшалық сот жүйесін реформалауды, қазақ халқының мүдделеріне сәйкес қоғамдық білім беруді дамытуды, ар - ождан бостандығы, діни сенім бостандығын, қазақ газеттерін шығаруды, қазақ баспаларын ашуды және қазақ даласына Ресейдің еуропалық бөлігінен қоныс аударуын тоқтатуды талап етті.
Сол кезден бастап Байтұрсынов патша құпия полициясының бақылауына алынды. 1908 жылы саяси көзқарасы үшін Қарқаралыда түрмеге түсіп, екі жылдан соң Орынборға жіберілді. Ол Семейде жүргенде де түрмеге қамалды. Ахмет Байтұрсынов қазақ халқының әлеуметтік жағдайын және оған қатысты патша отаршылдық саясатын сипаттайтын мақалалар жариялағаны үшін түрмеге қамалды.
Байтұрсыновтың Орынбордағы өмірі туралы айта отырып, оның қоғамдық - саяси қызметіндегі ең жемісті болғанын атап өту керек. Ол Әлихан Бөкейханов пен Міржақып Дулатовтың бірлесіп құрған тұңғыш ұлттық «Қазақ» газетінің бірлескен авторы, олар жаңа құрылған ұлттық интеллигенцияны қолдады.
1917 жылы Ресейде патша өкіметі құлағаннан кейін көптеген қазақтар, оның ішінде Байтұрсынов та жеңіл дем алды, өйткені Ақпан төңкерісі өзін - өзі басқаруға және езгіден құтылуға үміт берді. Осы сәтті пайдаланып, Ахмет және оның серіктері Алаш жаңа автономиясының бірге Алаш қазақ ұлттық - демократиялық партиясын құрды.
Бұл мемлекет 1920 жылға дейін болды және КСРО - ның бақылауына өтуге мәжбүр болды. Осыдан кейін Алаш мемлекеттік мекеме ретінде таратылды. Автономияның негізін қалаушылардың барлығына рақымшылық жасалды, бірақ 1930 жылдардың аяғында оларға сталиндік құғын - сүргін саясаты жүргізілді.
Ахмет Байтұрсынов Алаш партиясының бағдарламасын дайындауға арналған жұмыс тобының мүшесі болған және Алаш - Орданың II Бүкілқазақтық съезінде оның бастамасы бойынша Білім комитеті құрылды, Байтұрсынов бірауыздан Алаш - Орданың төрағасы болып сайланды. 1919 жылы наурызда Ахмет Байтұрсынов Мәскеуге Алашорда үкіметінің атынан кеңес үкіметімен келіссөздер жүргізу үшін барады; Ахмет Байтұрсынов Халық Комиссарлар Кеңесі мен Қазақ Әскери - Революциялық Комитеті төрағасының орынбасары болып тағайындалды.
1920 жылы ол Ленин үкіметіне Қазақстанды басқарудағы алғашқы қадамды қатты сынап, хат жолдады. Казревком мүшесі ретінде Байтұрсынов Қазақстан - Ресей шекарасын анықтау процесіне белсенді қатысады. Байтұрсыновтың Қостанай облысын Челябі облысына қосу туралы шешіміне ресми наразылығынан кейін Кеңес үкіметі Қостанай облысын Қазақ Автономиялық Советтік Социалистік Республикасына қайтару туралы шешім қабылдады.
Ахмет Байтұрсынов 1920 жылы тамызда құрылған Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы үкіметінің мүшесі болған және 1920 - 1921 жж. Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының халық ағарту комиссары қызметін атқарған. 1922 жылы Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы Халық ағарту комиссариатының академиялық орталығында, 1922 - 1925 жж. Халық ағарту комиссариатының ғылыми - әдеби комиссиясында және Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы ғылыми қоғамының төрағасы болды.
Ахмет Байтұрсынов Әлихан Бөкейхановтың басшылығымен қазақ халқының бостандығы мен теңдігі үшін жүргізілген саяси күреске белсенді қатысты. «Алаш» ұлттық - патриоттық саяси партиясын құруға тікелей қатысты. Әлихан Бөкейханов қазақ халқының және Алаш партиясының көсемдерінің бірі болған.
Ахмет Байтұрсынов қазақ халық ертегілерін жинауға және жариялауға үлкен үлес қосты. Байтұрсынов сонымен бірге Пушкин, Лермонтов, Вольтер және басқалардың қазақ тіліне аударған. Ахмет Байтұрсынов қазақ әліпбиі және қазақ тілі оқулықтарды жазған. 1911 - 1912 жылдары Уфа мен Орынбордың баспаханаларында жарияланған Ахмет Байтұрсыновтың алфавиті 7 рет басылып шықты және 1920 - 1930 жж. ортасына дейін қазақ мектептерінде оқу - тәрбие процесінде кеңінен қолданылды.
1929 жылы 2 маусымда Ахмет Байтұрсынов Алаш қозғалысының 43 белсендісімен бірге Алматыда тұтқындалып, осы жылдың аяғына дейін Мәскеудегі Бутырская түрмесіне жіберілді. Келесі жылы ол КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі жанындағы ОГПУ - дің «үштігінің» шешімімен өлім жазасына кесілді. Бірақ бұл шешім бірнеше рет өзгерді. 1931 жылы қаңтарда лагерлерде он жылға сотталды, ал 1932 жылы қарашада Архангельскіге жер аударылды. 1934 жылы Горькийдің әйелі Е. П. Пешкованың көмегімен Байтұрсынов мерзімінен бұрын босатылып, отбасымен Алматыға оралды.
Өкінішке орай, Сталиннің 1925 жылғы 29 мамырдағы «Ақ жол» журналының редакциясына жазған хаты Ахмет Байтұрсынов пен оның ізбасарларын «қазақ ұлтшылары» ретінде жаңа саяси қудалауға негіз болды. 1937 жылы желтоқсанда Ахмет Байтұрсыновқа сталиндік қуғын - сүргіннің жаңа толқыны түсті. Ол бір жылға жуық түрмеде отырды.
Шексіз сауалдардың бірінде Байтұрсынов чекистің билікке адалдығы туралы сұрағына: «Мен қазақтардың мәдениеті мен әл - ауқатын көтеруге тырысамын және бұл іс кішкентай болғандықтан, менің бастамаларымды қолдайтын үкіметке бас иемін!»
1938 жылдың қыстың басында сталиндік НКВД оны атып тастады.

Керімсал Жұбатқанов, Қазақ - Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты.
Қарап көріңіз 👇