Қазақ ырымдары

ІV. Қазақ ырымдары

• «Айналмақ» деген өзін-өзі садақа етіп, құрбандыққа қиятын ырым екен. Өзін біреудің жолына құрбан еткісі келген кісі ауырып жатқан науқасты үш айналып шығуы керек. Қазақтың жақсы көрген адамын «айна- лайын» деп атайтыны осыдан шыққан.
• «Алапесті үйге кіргізбе, құйрығын жерге тигізбе» дейді. Алапес, қазақ ұғымында, ем қонбайтын дерт. Ниеті бұзық, пиғылы тар адамдарды да алапес деп жек көреді.
• «Көкпардың еті ауруға мың да бір ем болады» деп ырым- дап, ауыл-аймақтың барлық адамы оны бөлісіп татады.
• «Қалыңсыз қыз болса да, кәдесіз қыз болмайды» дейді. Ырымы жасалмай ұзатылған қызды, оны алған күйеу жігітті ананың ақ сүті, атаның ары мен кәрі атады деп ырымдалады.
• «Сәбиге көз тимесін» деп бетіне күйе жағып, өңіріне әр түрлі жылтыр түйме, тана, тиын т.б. тағып қояды.
• Ағайынды кісілер араздасып қалса, басқа бір туысы ақ дастарханына шақырып, дәм сыйлап, татуластырады. Кейде араздасқандар бірін-бірі шақырып, дәм береді. Онысы—түгі жығылып жүрсін, таспен ұрғанды аспен ұр деп ұйғарғаны.
• Ағаштың жапырақтары жайлап түсетін болса, қыс суық, әрі ұзақ болады.
• Ағын суға кір шайқамайды, кірдің суын төкпейді. Өйткенде, «судың басы су, аяғы у» болады, судың киесі атады дейді.

• Ағын суды беталды бөгемейді. Бөгесе, жол болмайды деп жориды.
• Адам кіндік қаны тамған ата жұртынан басқа жаққа қоныс аударып барғанда сол жерге бірден үйрене алмай- ды. Жат жердің суы, ауасы жақпайды деп кіндік қаны тамған жерден топырақ ала кетеді де, барған жерінде суға шомылдырып ішіседі. Сонда жат жерге тез бауыр басып кетеді деп ұйғарады.
• Адам қайтыс болған күннің түнінде туыстары, ауылда- стары жиналып, мәйітті күзетеді. Онысы—егер адам талып қалған болса, тіріледі деген үмітпен күткені. Өлген адам аруланып, ақыретке оралғанға дейін сай- тан аралап немесе мәйітті перілер ұрлап кетпесін деп сақтанғаны.
• Адам қайтыс болған соң, мәйіт көмілмей тұрғанда, көп жылауға болмайды. Көп жыласа, көрі көз жасына то- лып кетеді деп жориды.
• Адам қатты ауырғанда, басына күн туып, бағы тайған- да, қауіп-қатерге жолыққанда, Алладан медет сұрап, ақсарыбас қой сояды. Пәледен құтқар деп тілейді.
• Адам құлағы шуылдағанда жанындағы кісі дәл тапса, оны біреудің мақтағаны, ал таба алмаса, жамандағаны болып шығады.
• Адам өлгенде жетісінде, қырқында жеті немесе қырық шырақ жағады. Шырақ арналып жағылған адамның қабірі жарық тұрады деп жориды.
• Адам өлім алдында жанталасып жатқанда жанында әйел адам тұруға болмайды.
• Адам түшкірсе, «жәрікімалла» дейді.
• Адамға немесе малға біреу сұқтанып қараса, көз тиеді деп түкіртеді.
• Адамдар ит дайрағын көргенде үш рет «тфу-тфу-тфу» деп түкіріп өтеді. Өйтпесе нас басады деп жориды.
• Адамның алақаны қышыса—ақша ұстайды, табаны қышыса—жол жүреді.
• Адамның қабағының арасындағы қыртысы қанша бол- са, ол сонша рет үйленеді.

• Адамның құлағы шуылдаса, қазақ екі түрлі ырымға жатқызады. Сол құлағы шуылдаса—өлімнің хабары- на жориды. Жақын-туыс, ағайын-алаш, құда-жекжат, ауылдастардан біреу өлген екен деп ойлайды да, «оң құлағым, оң құлағым» деп үш рет айтады. «Жақсылық- қа көріне гөр» деп тілеу тілейді. Оң құлағы шуылдаса— қуанышты хабарға жориды. «Оңына бастай гөр» деп, оң құлағының түбін оң қолының бас бармағымен үш рет қағады. Онысы—жақсылық орнықты болсын дегені.
• Адамның қызыл меңі көп болса қызы, қара меңі көп болса ұлы көп болады деп жориды.
• Адамның оң көзі қимылдаса, қуаныш болады, ал сол көзі қимылдаса, қорқыныш болады дер. Ал аузы қимылда- са, біреумен сөйлесемін деп ойлайды, аяқ қимылдаса, жол жүремін деп ойлайды.
• Адамның, малдың құлағына ауызды тақап тұрып ай- қайламайды. Құлақтың пердесі жарылып, саңырау боп қалады, миға зақым келеді деп жорылады.
• Айдың мүйізі үшкір болса, ауа райы жақсы болады, ал мүйіздері шалқақ болса күн бұзылады.
• Айт күні ренжуге болмайды. Жайраң қағып, жылы шы- раймен, ыстық жүрекпен, тасыған мереймен жүреді. Айт күні ренжісе, келесі айтқа дейін ашу тарқамайды деп жориды.
• Айт мейрамы кезінде кір жууға болмайды. Өйткені айт-

—қазақ халқының діни мейрамы, қасиетті мерекесі.

• Айттан бұрын үй тазаланады. Ескі-құсқыны, кетік ыдыс-аяқты тастайды. Айт күні жаңа нәрселер ғана істеледі. Онысы—жаңа дүние көбейсін, бақ орнасын дегені.
• Ақ болып ауырған малды қасқырдың бас сүйегімен қағып ұшықтайды. Бұнымен қасқырдың киесі дертті қуады деп сенеді.
• Ақ түйе Меккеге, қажылыққа жүрерде, тасаттық бер- генде, ханды таққа отырғызғанда сойылады. Халқы- мызда «ақ түйенің қарны жарылғанда» деген мәтел со- дан қалған болса керек.

• Ақпанда жұлдыз жиі көрінсе, қыс ұзаққа созылады. Жұлдыздар жымыңдаса, боран соғады, жарқыраса, аяз болады деп жориды.
• Ақтың жұғындысын адам жүретін жерге, ағын суға төкпейді.
• Алғашқы некеге пайдаланылған бұйымдар бұзылмай- ды, той киімдері сөгілмейді. Себебі, бұлай етсе, тату неке бұзылады не адам өледі, көңіл жыртылады, араға суық түседі, ыстық құшақ суиды. От жүректе тұтап, өрт кеудеде лапылдап тұрған махаббат сезімі өшеді, әуелі адамдар бір-бірімен жауласады, бітпес дау басталады деп ырымдалады.
• Алдыға келген асқа мін тағып, жамандамайды. Ішкісі келмеген жағдайда «асыңа разымын» деп ықылас біл- діреді. «Ас—адамның арқауы» саналады. Асты жаман- даған аштан өледі деп жориды.
• Алдыға қойған асты қастерлеу керек. Табақпен ас кел- генде өзінің алдынан ғана алуға тиіс. Басқалардың ал- дына қол созбайды. Бұлай істеу—ырыздыққа таласқан- дық болады. Адамның өзіне бұйырған ас—Құдайдың берген ырыздығы саналады.
• Алыс жолға шыққан адамдар қара шаңырақтан немесе үлкен кісінің үйінен дәм татып аттанады.
• Алыс сапарға шыққанда жолға сары май, тұз алып шықпайды. Оның мәнісі—жолым сарғайып, зарық- тырмасын, тұздай ашты азап тартпаймын деген ниетті бейнелегені.
• Аңдағы бірінші олжа ешкімге сыйланбайды, бірінші олжа қоян, ал кейінгісі қасқыр немесе түлкі болса да со- лай етеді.
• Аң аулауға алғаш шыққан адам тұңғыш олжасын басқа біреуге сыйламайды. Онда қанжыға қурап құр қалады, қанды болмайды, жол болмайды. Бақ пен несібе басқаға кетеді деп ырымдалады. Ал келесі саят- та олжасын дос-жаран, туған-туыстарына сыйлауға болады. Мұның мәнісі—әр қандай істің бастамасы өзімнен болсын. Жақсылығы да, жамандығы да басқа-

ға көшпесін деген ниеттен туған ырым. Мұның түп- төркіні—дүниеқұмарлық емес, жақын кісілері сол ол- жадан бақытсыздыққа ұшырамаса екен деген тілектің нышаны.

• Аңшылар далаға түнесе, өзі жатқан жерді айналдыра сызып қойып жатады. Шеңберге бәле-қаза, жыртқыш аң жоламайды деп ұйғарады.
• Аптаның сейсенбі, жұма күндері қазақта жолға шық- пайды, ағаш кеспейді. Ал жолға шығу қажет болған жағдайда бір затты не ақшаны (жеті, он, қырық теңге) жолға тастайды.
• Арқан-жіп ескен кезде жасөспірім балалардың керілген жіптің астынан өтуіне тыйым салынады. Бойы өспей тапал болып қалады деп жориды.
• Арқан-жіп ескенде кейбірінің жібі ширамай, селкеу қалса, жұбайы болбыр, бос белбеу—бота тірсек болады деп ырымдайды.
• Ас үстінде қолын сілкімейді. Бұлай істегенде, ас сілкінеді, дәм-тұз атады.
• Асқа келген ел қайтар алдында жиылған жұрттың бір ақсақалына қаралық байланған ағашты сындыртып тастайды. Бұл—өлім осымен үзіліп тынсын дегені. Бұл кезде әйелдер мен қыздар ең соңғы жоқтауын айта- ды. Жылы (асы) берілген адамға онан соң жоқтау айт- пайды.
• Асқа немесе тойға толтырылып қымыз әкелген саба біржола сарқып босатпайды, түбінде міндетті түрде бір ожау болса да қымыз қалуы керек.
• Асқа пісірілген жауырынды мұжып болған соң, соған қарап жол ашатын салт бар. Бұл салтты әйел кісінің жасауына болмайды.
• Асқа сойылған малдың етінен үй иесі дәм татпай тұрып қан-жынын итке жегізбейді. Адал малдың етін иман айтып жемей тұрып, қан-жынын ит жесе, адал несібе арамданады, ас дәмі бұзылады деп ырымдалады.
• Асқа, тойға, мереке-мейрамға бағышталып сойылған малдың еті сол үйдің адамдары ауыз тимей тұрып,

басқаларға берілмейді. Қанын итке иіскетпей көміп тастайды. Бұл—жақсы тілеу басқаға аумасын, оң тілек ит-құсқа жем болмасын дегені. Сондықтан мұндай кез- де ылғи да нысаналы мал сойылады. Дені сау көк қасқа тай, ақ сары бас қой, атан түйе, атан өгіз, ту бие секілді. Сондай мал сойылған соң қасиеті кетпесін дегені.

• Асқа, тойға арнайы әкелінген қымызы толы сабаны түгел сарықпайды. Түбінде азғантай болса да сарқыт қалуға тиіс. Себебі, саба кеуіп, семіп қалмасын, саба кепсе, малдың желіні семіп, сүті тартылады, құт-береке кетеді, сарқыт ішер жан қалмайды деп ырымдалған.
• Аспаннан ағып түскен жұлдызды көрген қазақтар

«менің жұлдызым жоғары» дейді.

• Асты оң қолмен алып жейді. Шыны ұсынғанда не- месе біреуге бір нәрсе бергенде, оң қолымен береді, оң қолымен алады. Бұл—ісім оңға бассын дегені.
• Астың соңында ат бәйгесі, жорға жарыстыру, балуан күрестіру, көкпар тарту, теңге ілу, қара ату сияқты ұлттық ойындар өткізіледі. Бұл—қайғының соңы қуанышқа, астың соңы той-думанға ұласа берсін дегені.
• Ас-тамақтан, жел-құздан, иіс-қоңыстан ұшынған адам- дарды ұшықтау ертеден келе жатқан емдеу тәсілі. Жы- ғылған адамның бір жері ауырып қалса да, сол жерді:

«Кет, пәлекет, кет», «Ұшық-ұшық» деп ұшықтайды. Науқас адамды күн батар алдында жерге жатқызып ұшықтап, үйге әкеліп жылы жауып тастайды.

• Ас-тұзды төгіп шашпайды. Кесірлі кесапат сөздерді айтпайды. Нан тептілік істемейді. Бұл—ашаршылық тартпасқа, тоқшылық қадіріне жетеді дегені.
• Ат жер тарпып тұрса, жақсы жолды көксегені. Алыс сапар басталады. Мұны жылқы жер көксеп тұр деп жақсылыққа жориды.
• Ат құйрығын кеспейді, неге десеңіз, адам өлгенде ат талдап, құйрығын кеседі, соған ұқсамасын дер.
• Ат үстінде тұрып шіренбейді. Бұлай істеу—әулекілік- тің, дарақылықтың белгісі деп біледі жұрт.

• Атпен келе жатқан адам бейіттің қасынан шауып өтпейді. Қайта іштей дұға оқып, әруаққа сиынады. Оң аяғын үзеңгіден шығарып, «Қиямет жақын, қиямет жа- қын» деп тәуба етеді, әйтпесе, әруақ атады деп нанады.
• Атты кісі бейіт тұсынан шауып өтпейді. Бұл әруақты сыйламағанның қылығы. Сондықтан әруақ атады, сай- тан жабысады, әруақ соңынан қуалап үйге келеді деп ырымдайды.
• Аттарының жалы оң жағына қарай жығылып жатса, оны мінген кісінің жолы болады деп жориды.
• Ауа райының құбылысы да әртүрлі ырыммен парық- талады. Күн тұтылса—мұсылманға, Ай тұтылса— кәпірге көрінеді, патшалары өледі деп жориды.
• Ауылдан атқа мініп аттанғанда артынан ит ере шықса, қуалап зорлықпен кері қайтармайды. Өйткені ит иесіне опадар. Мүмкін, жолы болар, сапары оң болар деп, жақсылыққа жориды.
• Ашық күні дауылды жел соқса, артынан жаңбыр бола- ды.
• Аюдың жүнін, тырнағын, тісін бесікке, киелі киімге тұмар етіп тағады.
• Аяқ киімді төңкеріп қоймайды. Шешкеннен кейін қатарлап қояды. Төңкеріліп қалса, оңынан қайта орна- ластырады. Бытырлатып шашып тастауға да болмайды. Аяқ киім төңкеріліп қалса—иесі қайғыға ұшырайды деп ұйғарылады. Шашылып жатса, жолы кесіледі.
• Аяқты көкке көтеру—жақсы қимыл емес, оспадарлық. Онда аспаққа асыласың, аяғың көктен келеді, үйге өлім- жітім, қорада мал шығыны болады, Көк тәңірі шамда- нады деп жорылады.
• Әдетте басқа ауруды да үшкіріп, ұшықтап емдейді. Үшкіру де емдеу тәсілінің бір түрі. Емші дұға оқып,

«сүф-сүф» деп үшкіреді. Емделуші сол үшін оған мал, орамал секілді садақа береді. Онысы—аурудың жолы болып тез оңалсын дегені.

• Әдетте бұта-бүрген, ши түбіне саритын ит үй іргесіне са- рыса «құт құйды» деп ырымдалады. Қазақ ырымында ит опадар саналады. Жеті қазынаның біріне қосылады.

• Әдетте қазақ түйені басқа ұрмайды. Өйткені түйенің ба- сында жылды бастайтын бақыты тұрады деп жориды.
• Әйел адам жолды кессе, ер азаматтың жолы болмайды.
• Әйел адам қайтыс болса, әйелдерге ине-жіп үлестіреді. Бұл—ауыл әйелдері арасында әдетте ине-жіп ауысу жиі кездесетіндіктен, сол ауыс-күйістен қалған қарызы болса, мойнында кетпесін, ол дүниеге қарыз арқалап бармасын дегені.
• Әйел ат талғамайды. Әйелдің қолы жеңіл, ат жазым бо- лады деп жориды.
• Әйел аттылы ер адамның жолын, үлкендердің алдын кесіп өтсе, бақытсыз жағдайға душар болады.
• Әйел биязы, сыпайы, жібектей есіліп тұруы керек. Үй- ішінің мүлкін, ыдыс-аяқты салдыратпауы қажет. Адам тамақ ішетін ыдысты «ит аяқ» деп атамайды. Бұлай атаса—ыдыстың ырысы қашады, адамның дәм-тұзы төгіледі.
• Әйел босана алмай қиналғанда, әйелді «қара басты»,

«нас басты» деп біліп, сыртынан иір мүйізді қошқар- ды айналдыру, басынан бүркітті айналдыру ырымы болған.

• Әйел еш уақытта еріне қол жұмсамауы керек. Күш көрсетіп, таяқпен сабамайды немесе таяқ ала жүгіріп, сес көрсетпеуі тиіс. Ұрысқанда тілдеп, бетіне түкірмей- ді. Бұлай істеген әйелдің ақ некесі бұзылады, өзінен-өзі талақ болады деп есептейді.
• Әйел кісі итке тас лақтырмайды. Бұлай істесе, құты қашады. Ит—жеті қазынаның бірі, шамданады. Әйел қолының берекесі қашады, ырысы кетеді деп ырымда- лады.
• Әйел мал бауыздамайды. Басқа амал болмаған жағдай- да тіреуішке мініп тұрып бауыздайды. Өйткені әйел мал бауыздағанда сескенеді. Сескеніп бауыздаған мал- дың еті мәкіру саналады.
• Әйел отынды ошақтың үш бұтының үстінен асырып жинап қойса, күйеуі басқа әйелге үйленеді.
• Әйел пышақ қайрамайды, жаниды. Пышақ қайраса, еркегінің сағы сынады деп жорылады.

• Әйел толғатып, қиналып жатқанда қыздар жағы жыл- дамдатып қазан қыздырып, «қатын бұрын туа ма, қазан бұрын қыза ма» деп бидай қуырады. Қуырған бидайды бала-шағаға үлестіреді екен.
• Әйел толғатқанда үй ішінде ілулі тұрған заттардың бәрі алынып тасталады. Сандырақтардың аузын ашып қояды. Осылай істелсе, толғақ жеңіл болады, жолдың бәрі ашық, ақ ниетпен тілеу тілеп тұр деп ырымдала- ды.
• Әйел, не еркек жұмыс істеп жатқан үйге келгенде қолғабыс жасамаса, баласының белі бүкір болады.
• Әйелге бүйірін таянып тұруға болмайды, өйткені күйеуін жоқтаған әйелдер ғана солай істейді.
• Әйелге түнде суға баруға болмайды, өйткені қорқып, шошыма ауруына ұшырауы мүмкін.
• Әйелге шашын жайып жүруіне болмайды. Өйткені қаралы әйел ғана шашын жайып жіберетін болған.
• Әйелге шашын отқа тастауына болмайды. О дүниеде Құдай әйелдер мен қыздардан «саған берген шашым- ды қайда тастадың» деп сұрайды. Әйел тарақ жүзіндегі шашты жинап, аяқ баспайтын жерге қоюы керек.
• Әйелдің екіқабат кезінде жерігі қанбаса, баланың аузы- нан су ағып жүреді.
• Әйелдің қарнына жағылған майды «Құдай оттай зау- лат» деп отқа құяды. Бұдан бала алғыр, ержүрек бола- ды десе керек.
• Әке мен бала қол алысып амандаспайды, құшақтас- пайды. Әкесі тек баласын құшағына алып бетінен, маң- дайынан иіскейді.
• Әкесі бар бала қолын төбесіне қойып, төр алдында шалқасынан жатпайды. Бұлай істесе—әкесіне наразы болып, өлім тілеп, зауал әкелгелі жатыр деген жаман ырымға жорылады.
• Әкесі тірі адам төрге шықпайды, бас ұстамайды. Бұлай істесе, әкесі өледі деп ырымдалады.
• Әтеш пен тауық бірігіп шақырса, жаман ырымға бас- тайды. Ондай жағдайда тауықты сойып тастау керек.

• Байғыз—түнде ұшатын құс. Ол шаңыраққа қонып шақырса, жаман ырымға жатқызады. Көсеудің басын отқа күйдіріп: «Жамандық қара басыңа көрінсін!» деп отпен аластайды. Байғыздың шаңыраққа қонуы— қара түнде қара ниет тарататын сайтанның сілтемесі деп қарайды. Бұл сол үйдің шаңырағын шайқайды деп, жаман ырымға балайды. Байғыз қонақтап кеткен жерде бір тамшы қан қалады дейді. Байғызды отпен аластаудың себебі—артында сайтан қалмасын, сайтан оттан қорқады деген нанымнан шыққан. Байғыз қонған шаңырақта қан дағы байқалса, сол шаңырақты шағып, отқа жағады. Әйтпесе бұл шаңырақтан пәле артыл- майды деп ұйғарады.
• Бала алғаш жолға шыққанда тоқымқағар жасап той- лайды.
• Бала бесіктен шыққан соң бесікті тазалап сүртіп, бетін жауып сақтап қояды. Бұл—бесік ұрпақ шақырады, ке- лешек ұрпақ тезірек келсін деген ырым. Сонымен қазақ өзіне жаққан бесікті ұрпақтан-ұрпаққа сақтайды. Ата- сы жатқан бесікке немерелері жатады.
• Бала бөленген бесіктің үстіне жеті нәрсе (шапан, кебе- нек, тон, жабу, жүген, қамшы және бесік көрпе) жаба- ды. Кебенек пен қамшы—ел қорғайтын ер болсын деген тілекті білдіреді.
• Бала емізіп отырған әйел омырауын басқа кісілерге көрсетпеуі тиіс. Баланы қалқалап отырып емізеді. Бұл кезде сөйлемейді. Себебі, басқаның көзі омырауға түссе—емшегі ісінеді, сыздауық шығады деп ырымда- лады. Ал сөйлесе, бала шашалып, қолқасы қабынады да, ауруға шалдығады.
• Бала көкжөтелмен ауырса, көк ат мінген жолаушының жолын тосып: «Көлденең көк атты, көкжөтелдің емі не» деп сұрайды. Ол қандай ем айтса, соны ауру балаға қолданса, шипа болады дейді.
• Бала көрмей немесе бала тұрақтамаған кісілер қырық үйден қырық құрақ жинап, соны құрап, содан балаға ит көйлек тіккен. Ырым ғып балаға соны кигізген.

• Бала көтермей жүрген әйел жаңа туған күшіктердің үстінен аттайды. Егер әйел аттаған соң күшіктердің бірі өлсе, «әйел жүкті болады екен» деп ырымдалады.
• Бала қаспақ жесе, үйлену тойында жаңбыр жауады.
• Бала туылғанда ұл болса, «ат ұстар», қыз болса,

«қырық жеті» деп хабарлап, баланың әкесінен, атасы- нан, нағашы жұртынан сүйінші сұрау ырымы болған.

«Қырық жеті»—қызды қалың малға беруге болатын, жат жұрттың адамы дегені.

• Бала туылысымен оны жерден көтеріп алатын адам көп ұрпақты, жайдары, жарқын мінезді, мейірімді әйел бо- луы керек. Себебі бала өзін жерден көтеріп алған адамға тартады деп ырымдайды.
• Бала тұрмай, шетіней берген жағдайда оны басқа адам өтірік сатып алады.
• Бала тілін шығарса, тіл келеді, яғни хабар келеді деп жориды.
• Бала тісегенде түскен тісін шидің арасына тастайды. Бұл—қайта өскен тісінің түбі берік болсын дегені.
• Бала үнемі жастықтың үстіне ұйықтайтын болса, кейін ол ел басқаратын көсем болады, ал көрпені тұмшалап, оранып жатса, есейгенде ынжық, жігерсіз болады. Бүк түсіп ұйықтайтын болса, уайымшыл, қайғышыл бола- ды. Етпетінен жатып ұйықтайтын болса, қызғаншақ немесе ойшыл адам болады. Қол-аяғын төрт жаққа со- зып, бей-жай ұйықтайтын болса, төрт құбыласы тең кемеңгер әрі батыр болады деп ырымдаған.
• Бала шошынып, ауруға шалдығады деп ырымдап, нәрестенің бетіне ай сәулесін түсірмейді. Қырқынан шыққанша түнде алып жүрмейді.
• Балаға ат қою қазақта кілең тілекпен, үмітпен астасып жатады, «Нұрсұлтан» атаса, жүзіне нұры жайнаған, дархан сұлтан болады. «Дінмұхамед» десе, дін қолдаған иман жүзді адам болады деп ырымдайды.
• Балаға бұғана қабырғаны мұжытпайды. Бұлай істесе бойы өспей, тапал боп қалады деп жориды.
• Балаға қарғыс өтпеу үшін үш кемпірдің бұтының ара- сынан өткізіп алады.

• Балаға қойылған кейбір атты өте ауыр деп сезінетін жай да бар. Мысалы: «Мұхаммет» аталған бала балиғатқа толғанша «Ахмет», «Мұқан», «Мұқаш» деген секілді жанама аттарды қолданады. Бұл баланың өмір-жасы ұзақ болсын дегені.
• Балаға сойылған малдың бүйені мен өкпесін жегізбей- ді. Қуырдаққа басқа етпен қосып пісірілгенде жеуіне болады. Тек өзін ғана жесе, бала сылтаушыл, жалқау, өкпешіл болып кетеді деп жорылады.
• Балаға шешен болсын деп таңдай жегізеді.
• Балаларды ит болып үріп ойнауына тыйым салады. Бұлай істесе, ұрпақтың берекесі кетеді деп жориды.
• Баланы ана құрсағындағы кезінен бастап анасы арқы- лы күтімге алып қастерлейді. Бала аман-есен дүниеге келіп, көзін ашқанша ананы қорлайтын, жазалайтын қылықтарға тыйым салады. Мұндай қылықтар құр- сақтағы балаға да қаратылады, дүниеге келмеген кінәсіз нәрестені қорласаң, ұрпақсыз қаласың деп ырымдай- ды.
• Баланы асырап алғанда ер балаға—асықты жілік, қыз балаға тоқпан жілік ұстатып, көпшілікті бұған куә етеді.
• Баланы бесікке салып жатқанда барлық әйелдер үн шығармай жым-жырт отырады. Сөйлеп қойса, бала жылауық, есейгенде өсекші болады деп ырымдайды.
• Баланы ожаумен ұрса, ырыс, несібе кетеді дейді.
• Баланы сүндетке отырғызғанда сертпені тастамай, киіз үйдің құрулы тұрған шиінің басына іліп қояды. Бұл— бала ержетіп, отау тіккенде босағасы берік болсын деген ниеті.
• Баланы сыпыртқымен, көсеумен ұрмайды. Бұлай іс- тегенде балаға пәле жабысады, қырсық шалады деп ырымдалады.
• Баланың желкесі шұқыр болса немесе желкесінен сүй- се, қырсық, кесір болып өседі.
• Баланың ит жейдесін далаға тастамайды, біреуге бермейді. Себебі, нәрестенің бақыты сол жейдені киген күннен басталады, сол жейде сол бақытты сақтайды деп

жориды. Әуелі, бұрынғы заманда дауға барған адам- дар, жауға шапқан батырлар баласының ит жейдесін қойнына тығып ала жүрген. Себебі, сол жейде қауіп- қатерден, пәле-жаладан сақтайды деп ырымдалған.

• Баланың қарын шашын адам аяғы баспайтын жерге көміп тастайды. Өйтпесе, бала бақытсыздыққа ұшы- райды.
• Баланың қарын шашын алған соң, тастай салмай, сақ- тап қояды. Бала қырқынан шыққанша, жеті ай тол- ғанша әлсіз болады. Сондықтан бір тал шашын таста- май, сақтау керек деп біледі.
• Баланың қырқынан шығару ырымын жасағанда, өберелі-шөберелі қарт бәйбіше қырық қасық суды ба- ланың үстіне құйып тұрып: «Отыз омыртқаң жылдам бекісін, қырық қабырғаң жылдам қатсын» деп тілек ай- тады. Баланы шомылдыратын легеннің түбіне қырық құмалақ тас, жүзік сияқты заттар салынады. Сақина, жүзіктерді бала шомылдырған, көмектескен әйелдер бөлісіп алады.
• Баланың маңдайынан қақпайды, бір адамның бақ пен соры оның маңдайына жазулы болады. Маңдайға ұрса, бақ қашады.
• Баланың мойны тез және түзу беку үшін оның шіл- деханасына сойған қойдың мойын омыртқасын тұта- сымен асып, тесігінен шыбық өткізіп, кептіріп қояды.
• Баланың төбе шашын ұзын өсіріп, моншақ араласты- рып өріп қояды. Бұл «айдар» деп аталады. Айдарлы адам айбарлы көрінеді, оған тіл-көз тимейді деп біледі.
• Баланың төбесіндегі орайы екеу болса, ұл балаға—екі рет үйленеді немесе қыз балаға—екі рет тұрмысқа шығады деп жориды.
• Баланың тілі шығып, есі кіре бастаған кезде, ауылдың ақсақалын шақырып, баладан: «Өлең аласың ба, көген аласың ба?» деп сұратады. Сонда бала: «Көген аламын» десе—малшы болады, «Өлең аламын» десе—ақын бола- ды деп жориды.

• Баланың тісі ұсақ болса—әнші болады. Жаңа туған нәрестенің саусақтары жіңішке, ұзын болса, елге сый- лы, өнер иесі болады.
• Баласы көп үйдің бесігін жақсы ырымға жорып, тек жақын туыстары қалап алып, жаңа түскен келіннің отауының төріне қояды.
• Баласы тоқтамай өле берген немесе түсік тастай берген әйел бір баланы аман-есен туа қалған жағдайда жеті әйелдің бұтының арасынан өткізіп алып, оған Жетпіс- бай деген ат қояды. Онысы ғұмыр-жасы ұзақ болсын, ар- тынан өзіндей ұл мен қыз өрби берсін деп ырымдаған.
• Баласы тұрмай жүрген адам жаңа туған баласына кигізетін ит көйлегін иттің басына кигізіп алып, сонан соң баласына кигізеді.
• Бас киімді кез келген жерге тастай салуға болмайды. Биікке іліп қою керек. Әсіресе, құйрық қойып отыра- тын жерге қоймау қажет. Себебі, бастан бақ таяды, бас ауруына тап болады. Бас айналып, тіл байланып, иман қашады. Адамның басынан қадірлі, ақылынан қасиетті ештеңе жоқ.
• Батырдың, ақынның, палуанның сарқытын жегізсе не- месе олар сәбидің аузына түкірсе, жақсы қасиеті мен өнері балаға қонады.
• Бейтаныс екі кісі жол үстінде кездесіп, бір-бірімен тез шүйіркелесіп кетсе, жұлдыздары жарасқан деп санала- ды. Біріне-бірі жұғыса алмай, мәміледе болса, жұлды- зы қарсы тұр деп ұйғарылады.
• Бейуақта үйге шам шағып қою керек. Себебі, бұл кез- де де қараңғыны жамылып жүретін шайтан оттан, жарықтан сескенеді, үйге кіре алмайды деп жориды.
• Бейіт басында тамақ жеуге болмайды.
• Бейіт топырағын сәндемейді. Табиғи қалпында жат- қанын, көгеріп өсімдік өсіп тұрғанын ұнатады. Бейіт- тен бір шым-шым топырақ алып тастайды. Бейітті ай- налмайды.
• «Бесік тойы» ырымына әйелдер ғана қатынасады.
• Бесікке қолданып жүрген түбекті, шүмекті төңкермей- ді. Себебі түбек пен шүмек—нәрестенің рахаты үшін

жасалған мүліктер. Оны төңкеріп қойса, ішіне кір жа- бысады, от басына қойса, қурап семеді, сондықтан таза жуып, күн көзіне қақтау керек, өйтпесе бала қуығы тұтылып ауырады деп ырымдалады.

• Бесіктегі бала шошып жылай берсе, ұйықтай алмаса, қорғасынды ерітіп жерге құяды. Сонан кейін құйылған қорғасынның пішініне қарап баланың неден шошы- нып ұйықтай алмағанын жориды да, сол қорғасынды бесіктің басына іліп қояды.
• Бесікті бейуақытта сыртқа шығармайды. Нәрестені алты айдан асқанша үйде жалғыз қалдырмайды. Өйткені қараңғылық пен жарық жер бетінде таласып тұрған кезде Бақ пен Сор да тез алмасады. Перілер мен жын соғысып жатады дейді. Осы кезде ұйықтауға да болмайды. Бейуақтың күнәсі жабысады деп ырымда- лады. Кіндігі қатпаған сәби осы мезгілде үйде жалғыз жатса, шошынады, перілер баланы алып кетіп, орнына өздерінің ақыл-есі дұрыс емес баласын тастап кетеді деп жориды. Кейде баланың ұрық безі бұзылып, рухынан айырылады, сондықтан қасынан адам үзілмеген жақсы деп иландырады.
• Бесікті көбінесе, баланың нағашы жұрты алдын ала ар- найы жасатып, бесік тойына тарту етеді. Онысы—жиен, жекжат, үрім-бұтағым өсе берсін, өрісім кеңейе берсін дегені.
• Бесікті сатуға, кез келген адамға беруге болмайды. Аяқ астына тастауға тіпті болмайды. Қазақ халқында бесік ұрпақ жалғастыратын қасиетті бұйым саналады.
• Бие саууға қолданатын көнек пен үйдегі сабаны төң- кермейді. Түбін қолмен немесе таяқпен қағып ұрмайды. Бұлай істегенде көнек пен саба түбіндегі құт ұшады, ақ тартылады, ырыс шайқалады деп ырымдалады.
• Бозбала төрге шығып алып етпетінен жатпайды. Бұлай істеген балаға: «Әкең өліп, бауырыңды жерге төсеп жа- тырсың ба?» деп қатал ескерту жасайды үлкен кісілер.
• Бозторғай ән салса—күн ашық болады.
• Бойжеткен қызға кәрі жілік тартпайды. Қыз кәрі жі- ліктің етін жесе, отырып қалады деп ырымдайды.

• Бойы кішкене адамдардың мінезі шақар келеді. Әрі біреумен араздасса, оны өмірі ұмытпайды. Бойлары кішкене болғандықтан өмірге өкпелі келеді де, біреумен ренжісе қалса, олардың кемшілігін айтып, мұқатып, өздерінен төмендетіп көрсетуге әуес болады.
• Бос бесікті тербетпейді. Баласы өліп, бағы сөніп, өзегі өртенген, содан есалаң күйге ұшыраған әйел ғана солай істейді. Сондай жамандық болмасын деген ырым.
• Бостан-бос тасты шықылдатпайды. Бүйтсе—қасқыр- дың тісі қышиды, қорадағы, өрістегі малға шабады. Мал шығыны көбейеді деп ырымдалады.
• Ботаға, тайға, құлынға қоңырау тағады. Бұл—қас- қыр жемеуі, жоламауы, көз тимеуі үшін жасалған жоралғы.
• Бөбек алақанын шапалақтаса, қуанышты хабар келеді.
• Бұғана ұстаса, бойы өспей қалады деп ырымдап, жас балаға бұғана ұстатпайды.
• Бүркіт бағылатын үйге жын-шайтан жоламайды. Қы- ранның ісі теріс пиғылдылардың делебесін басады.
• Бір нәрседен шошынғанда пышақты жастықтың асты- на қойып ұйықтайды.
• Бір төл туса, бір түп көде артық шығады.
• Бір үйде қонақ болып отырған кісі сол үйдің қазан- ошағына араласпауы керек. Өйткені бөтен, үйренбеген кісіден үйдің берекесі үркеді деп жорылады.
• Бірге туған бауырына, қарындасына қатты ашуланған кісі екі қолымен екі бүйірін таянып, көзін шарт жұмып тұра қалса, ашуы басылады, көңілі сабасына түседі деп жориды. Қазақ «Ашу—дұшпан, ақыл—дос» дейді.
• Біреу әңгіме айтып отырғанда сәби түшкірсе, оның айтқаны шын деп сенеді.
• Біреу түшкіргенде қасындағы адам «жәрікімалла, бер Тәңір, бес жүз жылқы, болмаса жартысын» деп дауыс- тап тілеу тілейді. Түшкірген адам да өз тілегін айтып, сөзге айналуы керек.
• Біреуге «атау-кереңді іш» демейді. Атау кере—адам- ның өлер алдындағы ең соңғы ішіп-жейтін тамағы.

19-0185

• Біреуді қайтыс болды деп естіп, кейін бұл хабар жалған боп шықса, ол адам «көп жасайды екен» деп ырым- дайды.
• Біреуді сыртынан ғайбат қып отырып, сол кісінің үйіне бара қалса, үш рет аузын шайқап, тәуба айтып барып, асқа отыру керек. Өйтпесе—ішкен асы арам болады.
• Біреудің атына ғайбат сөз айту—қазақта жантүрші- герлік жаман ырым. Ғайбат айту—кешірілмес күнә.

«Ердің ғайбатын айтпа, қайратын айт» дейтін нақыл бар.

• Біреудің пышағымен ет кескенде, құры қайтармайды. Ұшына май немесе ет шаншып береді.
• Біреудің тамақ ішкен ыдысының сарқытын балаға бергізбейді. Өтірікші, өсекші болады. Ауру жабысады деп сенеді.
• Біреудің ұл баласы жоқ болса, әйелі қыз туа берсе, ол соңғы туған қызына «Ұлбосын, Ұлтуған...» деген секілді тілеу аттар қояды. Онысы—келесі балам ұл болсын деп ырымдалған.
• Біреумен дауласқанда сұқ саусақты шығарма. «Иман саусақ» деп аталады. Қастерлеу керек.
• Далада жатқан, шала жанған ағашты үйге кіргізбейді. Өйткені күйелі ағаштай пәле жұққыш болады. Көңіл шаладай бықсып, үй-ішінде алауыздық туады. Қора- дағы қой, өрістегі жылқы, қотандағы сиыр, даладағы түйе шала туып, шығын көбейеді. Береке кетіп, бақыт сөнеді, адам өледі деп ырымдалады.
• Дастархан басында, ас алдында, тамақтанып отырғанда сырттан сәлем беріп кірген кісінің қолын алмайды. Бас изеп, асқа кел деп шақырады. Жуылмаған қолды астан артық көру—адамдық қасиетке жатпайды. Ас- тан аттауға болмайды. Майлы ас жеп отырып, қолды сілікпейді. Бұлай істегенде ас сілкінеді, дәм-тұз атады деп ұйғарылады.
• Дастархан басында, кісі көп жерде керілмейді және адамға қарсы қарап тұрып керілуге де болмайды. Бұл қылық тосыннан болатын өлінің елесі саналады.

• Дастархан оң бетімен жайылады. Дастархан қос қа- батталған болса, қонақ келгенде оның тұйық жағын қонаққа қаратып, оң бетін келтіріп жаяды. Мұны «дас- тархан оң болмай, ісіңде жол болмайды» деп ырым- дайды. Дастархан—береке-бірліктің, тірліктің бейнесі ретінде қастерленеді.
• Дастархан үстіне келген адамға дәм ауыз тигізеді, әйт- песе күйеуің немесе келіншегің тастап кетеді дейді.
• Дастарханға нанды теріс қаратып, төңкеріп қоймайды. Оң қояды. Нанды жалғыз қолмен жерге басып тұрып сындырмау керек. Оң қолмен алып, сол қолмен ұстап тұрып, сындырып жейді. Саусағы тиген бір жапырақ нанды тауысуы керек. Өйтпесе несібе шала қалады деп жорылады.
• Дәретке кетіп бара жатқан кісіге қол беріп амандас- пайды. Бойында нәжісі бар деп ырымдайды.
• Дәретке отырғанда сөйлесу—әдепсіздік. Сондай қалып- та сәлем беруге де тыйым салынады. Тек түзге отырып болған соң ғана қолын жуып барып сөйлеседі, сәлем береді.
• Дене мүшелерінің жыбырлауы да—ырымның арқауы. Оң қабағы тартса, «қуанамын, бір игі хабар естимін» деп жақсылыққа бейімдейді. Ал сол қабағы тартса, «бір жайсыз жағдай болар» деп іштей үрейленеді. Қабағы- на сілекей жағып: «Жамандықтан сақтай гөр!» деп ті- лейді. Мүсәпірлерге садақа береді.
• Дос, жекжат, құда, туысқан сыйлыққа ит алмайды.
• Дүниеге келген нәрестенің кіндігін ақ балтамен кесіп, таза жіппен байлайды да, түбіне күл себеді. Ақ балта- ны өзге нәрсеге пайдаланбай, сақтап қояды. Ер бала- ның кіндігін «үй күшік болмасын» деп қырдан асырып лақтырады. Ал қыз баланың кіндігін «үйдің құты бол- сын» деген ырыммен ошақ түбіне көмеді.
• Егер бала кішкене кезінде ащы жеуге құмар болса, өмі- рі соқпақты болады. Тәтті жеуге әуес болса, өмірі шат— тұрмыста болады.
• Егер баланың анасы балаға сұқтанып қараған адамды көңіліне алып, әр түрлі жаман ойлап мазасызданса,

жанып жатқан отқа тұзды салып жатып «Құдай тілден, көзден сақтасын» дейді. Бұдан бұрын баланың басы- нан айналдырып балаға түкіртеді. Бұны тек балаларға ғана емес, жаңа туған төлге де жасайды. Немесе тұзды тіл тиеді деп қорыққанда жасауға болады. «Көздінің көзінен, тілдінің тілінен» деп сұрықтайды. Егер жас ба- ласы бар адам бала туралы сөз айтқанда мысалы: «ба- ланың көзі баланың көңіліндей әп-әдемі жанып тұр» деген сөздерді көңіліне алып қалса, ол жаңағы айтқан адам есіктен шығар-шықпастан, соңынан іле-шала тездетіп баланың маңдайынан сүйіп, босағаға қарай

«тіліңе шоқ түссін» деп үш түкіреді.

• Егер баланың ерніне, болмаса саусақтарына сүйел шықса, ақ жіп пен қара жіпті араластырып денеде қан- ша сүйел болса, сонша рет түйіп, жерге көміп тастау ке- рек. Сонда тез кетеді. Болмаса жаңа туған айға қаратып тұрып: «Ай, ау, ай, сүйелімді ал да, қолымды бер!» деп үш реттен үш күн қайталаса, сүйел кетіп қалады.
• Егер баланың үлкен башпайы, шұлығын тесіп шыға беретін болса, өскенде өткір мінезді, іске алғыр, жұрт сүйсінген адам болады.
• Егер бұлт ортасынан ыдыраса, ауа-райы бұзылады, ше- тінен ыдыраса, жылынады.
• Егер біреу байқамай, абайсызда адамның дайрағын ба- сып кетсе, басқалар оны олжаға батады деп сенеді.
• Егер біреуге түйреуіш сыйласаңыз, сол адаммен рен- жісесіз.
• Егер екі бетіңіз дуылдап қызарса, сізді сыртыңыздан біреулер сөз етіп жатады.
• Егер жазда сиыр жөтелсе, қыс ерте түседі.
• Егер жазда күн ұясына қызыл мұнарлана барып батса, қуаңшылық, болмаса соғыс болып, қан төгіледі.
• Егер жаңа туған баланың кіндігінен төмен қарай жол, сызық болса, оның артынан не інісі, не сіңлісі туады.
• Егер жаңа туған нәресте туған кезінде жыламаса, қара қазанның құлағына шөмішті соғып қатты дыбыс шы- ғару керек, сол кезде бала жылайды.
• Егер жаңбыр таңертең басталса—күні бойы жауады.

• Егер жас бала еңбектеп жүргенінде, өзінің боғын жеп қоятын болса, тапқыр болады.
• Егер жас бала өзінің үйіне өзі сәлемдесіп кірсе, төрге тұрып алып тоңқайып жол қараса, үйге қонақ келеді.
• Егер жас нәресте туғанда арқасында жалы болса, не ба- тыр, не бай, не бақытты адам болады.
• Егер жас нәрестенің ауыздарынан сілекейі аға берсе, немесе анасын еміп отырып қызыл иегімен омырауын тартса, көп ұзамай тісі шығады.
• Егер жолаушы жол бойында тұмсығы өзіне қарап жат- қан аттың немесе түйенің басын кездестірсе, бұл жақсы ырым, ал керісінше болса, онда жолы болмайды.
• Егер жолда келе жатып, аттың тағасын тауып алсаңыз, үйде сәттілік болады.
• Егер киіз үй сыртына ит сарып кетсе, құт келеді деп жақсылыққа жориды.
• Егер киіз үйге байғыз қонып, бақыратын болса, бұл үйдің иесі үлкен бақытсыздыққа ұшырайды. Егер, ке- рісінше, қарға қарқылдаса, онда бақытты болады.
• Егер киіз үйге кіріп келе жатқан адам сүрініп кетіп құласа, үй иесі кенеттен мал-мүлікке ие болып, дәулеті артады.
• Егер көзінің ішінде меңі бар адам болса, ол адамның көзі сұқты келеді.
• Егер күйеуге шықпаған қыздың омырауы үлкен болса, көп балалы болады.
• Егер құмырсқалар илеуін биік жерге салса, судың деңгейі көтеріліп, тасқын болады.
• Егер нәресте жас кезінде аузын ашып ұйықтайтын бол- са, сүйгені сұлу болады.
• Егер сататын жағдай болып қалса, аттың жүгенін, түйе мен сиырдың бұйдасын, бүркіт пен сұңқардың томағасын, иттің қарғы бауын алып қалуы шарт. Өйтпесе, бұлар сиқырмен басқа бейнеге айналып, жү- генді, бұйданы, томағаны, қарғы бауды алып қалуды талап етіп, маза бермейді деп ырымдалады.
• Егер тауық ұясына ерте қонақтаса, ертеңіне жауын бо- лады.

• Егер тұзды байқаусызда төгіп алсаңыз, біреумен рен- жісесіз.
• Егіннің тұқымы үшін біреу қарызға дән сұраса, рен- жімей берілуге тиіс. Өйткені дәнді адам емес, қара жер тілеп жатыр деп ырымдалады. Тіпті, түк жоқ деген күнде де бір уыс дән ұстатады. «Егін әлей болсын!» де- ген тілек айтып, қарыз сұраушыны жылы шыраймен шығарып салады. Мұнысы—үйден дән арылмасын, дән тасып, елдің қажетіне өтелсін дегені.
• Езуге ауыздық шықса, жүгеннің ауыздығымен емдей- ді.
• Екі кісі қатар тұрып бір жерге дәрет сындырмайды. Онда нәсіп, тұқым бұзылады, қан сескененді деп ырым- далады.
• Екіқабат әйел «ұл табамын» десе, еркектің қару-жа- рағын, шалбарын басына жастанып жатады. Ал қыз тапқысы келсе—қызыл ала шыт, әйелдің көйлегі, жүзік, сырға, алқа, маржан, білезік, моншақ жастана- ды.
• Екі қабат әйел керулі тұрған және шұбатылып жатқан арқаннан аттамайды. Бұлай істесе—босанған кезде ба- ланың кіндігі мойнына оралып, өміріне қауіп төнеді деп ырымдалады.
• Екі қолды артқа ұстап жүру де теріс. Себебі, бұл—қол- ды артына байланған тұтқын пендені еске түсіреді. Сол сияқты бүйір таяну да жаман ырым. Өйткені жұбайы- нан айырылған қаралы әйел немесе талақ етілген әйелдер ғана бүйірін таянып, аһылап-үһілеп қайғы шегеді. Жайшылықта мұндай қылық көрсеткендерді жұрт ұнатпайды.
• Екі қолды төбеге қоймайды. Жамандық істеп, қолға түскен тұтқындар ғана ант-су ішкенде екі қолын тө- бесіне қойып, жүресінен отырады. Сондай жамандық көрінбесін дегені.
• Екіқабат әйел қоян етін жесе, баласы қоянжырық бо- лып туады.
• Екіқабат әйелге ара, қайшы ұстатпайды. Ұстаса, мер- зімінен бұрын босанады.

• Екіқабат әйелге түйе етін жеуге болмайды, әйтпесе ол баланы он екі ай бойы көтереді. Егер ол он екі айда да тумайтын болса, бураның мойнына ақ мата салып, со- дан аттап өтуі керек.
• Ел жайлауға шыққан соң желі тартып, алғаш бие байлаған кезде үйірдің бастаушысы—айғырдың сауы- рына май жағады. Бұл үйірдің төлі көбейсін деген тілеудің ырымы.
• Еліңнің патшасын, өз балаңды, өз жұбайыңды қарға- саң, тіліңе күйе жағып қарға. Қарғысың күйеде қал- сын. Патшаға, балаға, жұбайына жуымасын деп те ырымдалады.
• Емшекте баласы бар әйел жалаңбас отырып, бала емізбейді, орамал салып алуға тиіс. Жалаңбас болса, қайызғағын шайтан баланың ауызына салып жібереді, бала есейгенде мәңгүрт болады, анадан безеді, басына шығып, аяқ асты етеді деп біледі.
• Емшектегі баланың аузынан қалған тамақты әкесіне жегізбейді. Себебі, бұл асқа емшек сүті араласады. Баланың әкесі әйелінің сүтін емгендей болады деп жо- риды.
• Еркек әйелдің киімін кимейді, жаулығын салмайды. Өйтсе, еркектігі сөнеді, рухы жасиды, өсекші болып кетеді.
• Еркек кісі әйелдің іш киімін жумайды. Бұлай істесе— сағы сынады, кір суындай көңілін кір және нас басады деп тыйым салады.
• Еркек те, әйел де, бала-шаға да сыртқы киімдерін жел- бегей жамылып жүрмей, жеңін киіп жүруі керек. Се- бебі әруақтар ғана жеңсіз кебінін желбегей жамылып үйге кіреді деп, үрейлі ырымға жатқызады. Екі қолы жоқ кемтар, мүгедек адамдар да сондай кейіпте болады деп, жаман ырымға жатқызады.
• Ерлі-зайыптының біреуі қайтыс болса, қалғаны жыл толмай тұрып бас құрмайды.
• Ерні тартса—жақсы дәм бұйырады, сарқыт жейміз деп ойлайды. Иық тартса—жаңа шапан немесе киіт кию- ге бағыттайды. Табан қышыса—алыс сапарға шығуға,

жолаушы жүруге ырымдайды. «Жолым оң, сәтті сапар болғай» деп тілейді. Тақым тартса—ат мінуге неме- се үйленуге жориды. Алақан қышыса—ақша болады, байлық қонады деп нанады. Шеке тартса—басқа бақ қонады, мәртебе өседі деседі. Мұрын жыбырласа— иіскерлік көбейеді, той-томалақ, «ақ түйенің қарны жарылғандай сый-сияпат болады» деп қуанысады.

• Есіктің алдына кірдің суын төкпейді. Адам аяғы бас- пайтын жерге төгеді.
• Есіктің босағасын екі қолмен керіп тұрмайды. Табал- дырықты баспайды. Маңдайшаға артылмайды. Өлім шыққан, жау шапқан, қаралы күнге ұшыраған үйлерде ғана сондай көріністер болады. Сондай жаман ырымды істеуге тыйым салынады.
• Есіктің тұтқасын жуған сумен көз тиген баланың бетін, екі қолының алақанын, екі аяғының табанын жуса, көз сұғы қайтады деп жориды.
• Есінегенде ауызды аңқайтып ашпай, оң қолдың сыр- тымен қалқалап жабу керек. Аңқайған ашық ауызға сайтан түкіреді деп жориды. Бұл қылық әдепсіздік бо- лып саналады.
• Ешкінің құйыршығын, сирағын, қойдың құйымша- ғын ойнау үшін балаға бермейді. Бұл заттармен ойнаған бала тұштақай, тұрақсыз болады деп жорылады.
• Жаз аңызғақ, ыстық болса—қыс қатты аяз болатын- дығының белгісі.
• Жазғытұрым мал төлдеген кезде бірінші сауыннан алынған иіндіні асқа қолданбайды. Майды да жемейді. Маймен есіктің жақтауы, маңдайша, қазан-ошақтың құлағы мен сирағы майланады. Себебі, ол ақ мол бол- сын, індет шалмасын, сауар көбейсін, ақ пен бақ қон- сын, мал басы артсын деген ниеттен туған ырымның жоралғысы.
• Жазда құйын көп болса, қыс аязды болады.
• Жазда найзағай көп жауса, қыс жайлы болады.
• Жазда үйге құйын келе жатса, үлкен кісілер қолына таяқ алып, оны «таздың үйіне бар, пәленше таздың үйіне бар!» деп қуалайды.

• Жазда, яғни жазғытұрым ақ жауын жауса, құт құйды, құт құйды, жер иіп, егін мол өнім береді деп жақсылық- қа жориды.
• Жайлау үстінде далаға қазан асқанда түбіндегі судан жұлдыздар шоғыры көрінсе—мал өседі, төл көбейеді, байлық артып, дәулет шалқып, рахат өмір сүреміз деп ырымдайды. Отқа май құйып қоздандырып, ақ тілеу тілейді.
• Жайшылықта ер кісілердің жүресінен отыруы—жа- ман ырымға жатады. Бұл қаралы күйді, өлім-жітім жағдайын еске түсіретін құбылыс. Қайғылы ерлер, серігінен айрылған кісілер осылай қара тұтып отырады. Сондықтан жайшылықта ер адамдар құйрығын жер- ге басып, жайраң қағып отыруға тиіс. Әйел адамдар- дың жүрелеп отыруы—жақсы ырым. Әйелдердің бия- зы түрмен ибалы бейнеде жүрелеп отыруы—ерлерге, үлкен кісілерге көрсеткен құрметі есептеледі. Ерлер жүрелесе—ауылға қатер төнеді, әйелдер жүрелесе— ауылға иба кіреді деп жориды.
• Жайшылықта мініс атының жал-құйрығы күзелмей- ді. Себебі, ат иесі өлсе—оның мініс аты тұлданып, жал-құйрығы күзеледі, қаралы күйге келтіріледі. Сондықтан жайшылықтағы мініс ат сондай күйде көрінбесін дегені.
• Жайшылықта түндікті бақанмен тіремейді. Себебі өлім шыққан үй ғана осылай істейді. Жақсы күнде жаман ырым жасалмауы керек деп ұйғарылады.
• Жал-құйрығының арасында шоқ-шоқ ақ қылы бар жылқы құтты саналады. Ол сатылмайды, біреуге бе- рілмейді. Себебі, сол малмен бірге құт-береке кетеді.
• Жаназа оқылып жатқан жерден айналып өтпейді.
• Жанары тұрақсыз, көздері алақ-жұлақ етіп қарайтын, қимылы шапшаң адамдар—барып тұрған арсыз. Абза- лы ондай адамға үйір болмаған жөн.
• Жанып тұрған шырақты үрлеп өшірмейді, бір затпен басып өшіреді. Үрлеп өшірсе—бақ таяды, бақыт сөнеді, адам ұмытшақтық дертіне тап болады деп ырымдайды.

• Жаңа айды көргендер «жаңа айды жарылқа, ескі айды есірке» деп бата жасап, ырымдайды.
• Жаңа босанған әйел қырық күнге дейін қолын суық суға малмауы керек. Салқын заттарға қол тигізбеу ке- рек. Жаңа туған нәресте суық жүрек, тасбауыр болып өседі деп ырымдалады.
• Жаңа босанған әйел үйге кірген итке шық демейді. Бұ- лай істесе—әйелдің тісі түсіп қалады, бойынан қайраты жойылады деп ырымдалады.
• Жаңа босанған әйелге ақ сарыбас қой сойып, ақ тілеу айтып, қалжа жегізеді. Себебі туыттағы тері шықпаса, ана мен баланы қырық түрлі қырсық шалады, қалжа жемеген әйелдің баласы ынжық болады деп ырымдала- ды.
• Жаңа киім-кешекті бисмилла деп киеді. Өйтпей ба- зардан әкелген беті үйге қоя салса, түнде шайтан киіп ойнайды. Шайтан киген киім адамға бұйырмайды деп жориды.
• Жаңа туған айды алғаш көргенде тізерлеп отырып үш рет еңкейіп мінәжат етеді де, сол тізе бүккен жерінің шөбін жұлып отқа тастайды. Бұл—әулетім оттай қаулап өсе берсін дегені.
• Жаңа туған баланың кіндігі қатқанша күн батқаннан кейін үйден күл шығарылмайды.
• Жаңа туған ботаның құйрығының ұшы кесіліп таста- лады. Себебі бота тез марқайсын, тез аяқтансын деген ниет. Ботаның құйрығына қара тас жабысып туады, сол тасты алып тастаса, бота тез марқаяды деп иланады.
• Жаңа туған нәресте суық бауыр, тас жүрек болып өседі деп ырымдап, жаңа босанған әйел қырық күнге дейін қолын суық суға салмайды, салқын нәрселерді ұстамайды.
• Жаңа туған нәрестені құттықтап, шашу алып барғанда шикі етті қоспау керек. Шикі ет—өлімнің нышаны, жаман ырым.
• Жаңа туған сәбиді емізбестен бұрын таза суға малын- ған қасқырдың жүнімен ауыздандырады. Ерте кезде қасқыр киелі саналған, сондықтан да бұл ырым бала

қасқырдай қайратты да, қажырлы болсын деген ниет- тен туындаған.

• Жаңа туған сәбидің кіндігін киелі немесе жасы үлкен парасатты кемпірлерге кестіреді. Себебі «Нәресте кін- дік шешесіне тартады» деген сенім бар. Ауру, сырқат немесе жарымжан әйелдер кіндік кессе, бала соған тар- тып кетеді деп ырымдалады.
• Жаңа түскен келін бірер жыл бала көтермесе, нағашы жұртының баласын қойнына алып жатады. Сонда бала көтереді деп ырымдайды.
• Жаңа түскен келін күйеуі бір жаққа кеткенде орын ауыстырып жатуға тура келсе, өзінің некелі төсегін құр тастамайды. Жастық астына балта, пышақ секілді зат- тарды қойып қояды. Онысы—иен қалған төсекте жын- шайтан ойнамасын дегені.
• Жаңа түскен келін отқа сәлем бергенде: «От ана, Май ана, жарылқа!» деп тілек тілейді. Басқа әйелдер отқа май құйып, алақандарын қыздырып алып, келіннің бетін сипайды. Бұл—келіннің жүзі жылы, дидары ыс- тық болсын, тіл-көз тимесін дегені.
• Жаңа түскен келін өзінің киім-кешегін албаты қыс- қарта бермейді. Өйткені бұлай еткенде дүниеге келетін нәресте кем туылады немесе түсік боп түсіп қалады деп ырымдайды.
• Жаңа түскен келіннің бала көтеріп, жерік болғанын сезсе, қайын енесі ағынан жарылып, «төсек той» жасап, көршілерін де қуантады. Жиналғандар төсекке теңге, қыран құстың қасиетті саналған дене мүшелерін іледі. Жастығының астына пышақ жастап қояды. Онысы бала аман-есен жарық дүниеге келсін, тіл-көзден аман болсын дегені.
• Жаңа түскен келіннің бетін ашқанда, жыр айтушы ақын оң қолымен ашады. Жеміс ағашына немесе тобыл- ғы сапталған қамшының сабына қызыл торғын орамал байлап, сонымен ашады. Онысы: «Келіннің беті айдай жарық болсын, жемісті ағаштай ұрпағы көп болсын» деп ырымдалады.

• Жаңадан келіп, қоныс қонғандарға ауыл ерулік бере- ді. Қоныс құтты болсын айтады. «Көрші ақысы—тәңір ақысы» деген сөз бар. Ерулік бермесе, дән қысырайды, босаға сөгіледі, жер жериді деп ырымдалады.
• Жаңадан қайнатқан сабынды жоғары қойса, ол үйге түскен келін өркөкірек болады.
• Жаңбырдың құрты жер бетіне шықса—кешікпей жаң- быр басталады.
• Жараланған жыртқыш аңға жуысуға болмайды. Жол- барыс, аю, қасқыр жараланған кезде бүкіл дүниені талқандағысы келіп, кектеніп, қаһарланады. Қазақ қаһарлануды ең үлкен қырсық санайды.
• Жас адамның басы ауырса «басыңа бас қосылады» деп, жас келіншек лоқсып, жүрегі айныса, «бойыңа біткен шығар» деп әзілмен жұбатады.
• Жас балаға «тілашар» ырымын жасағанда, қариялар- дың бірі арнайы сойылған қойдың піскен ішегін ба- ланың мойнына орап тұрып: «сөйлейсің бе?» деп үш рет сұрайды. Баланың ата-анасы баланың орнында

«сөйлеймін» деп үш рет жауап береді. Сонан соң үл- кен кісілердің бірі қойдың пісірілген басын алып бала- ға: «тілің тез шықсын» деп тілінен, «шешен бол» деп таңдайынан, «көреген бол» деп көз етінен, «сөз тың- дайтын бол» деп ырымдап құлағынан дәм татқызады.

• Жас балалы әйел дәметеді деп, бұл үйге кіретін кісі тағам, дәм ала келеді. Дәметіп қалса, омырауы іседі, сүті тартылады деп ырымдайды. Емшекте баласы бар әйелдің омырауы іссе, бір қарт ана жаңа піскен ыстық нанды қойнына тығып келіп сонымен аластайды.
• Жас жұбайлардың алғаш жататын төсегі—«Ақ неке- нің ақ төсегі» деп аталады. Енесі мен жеңгелері төсекті аршамен аластайды, иіс су себеді. Төсекті бұлай алас- тамаса, жын-сайтан жабысып, неке бұзылады деп жо- риды.
• Жас келіннің емшегі, малдың желіні іссе, қайтыс бол- ған адамды жуған қолғаппен аптайды.

• Жас келіншек еліріп, желігіп, желпініп жүрмеуі керек. Бұлай істесе, баласы желіккіш болады. Толғағы ауыр болады, өзі де құтырып кетуі ықтимал деп жорылады.
• Жас малдың мүйізі шығар кезде оны қолмен сипаса, ол қисық болып өседі.
• Жас сәби бірер қауіп-қатерден аман қалса, «періштесі қақты» деп ырымдайды.
• Жас төлді арқасынан сипаса, өспей қалады.
• Жас шопан қайын жұртының ауылына барғанда қойды мойнынан ұстап, жетелеп барса, ит үрмейді. «Сағын- дым қыздың қойнын, жетелеген қойдың мойнын» деген өлең осындай ырымға орай айтылған.
• Жауырынды мұжып болған соң, етек жағын жарып, ашып тастайды, әйтпесе жол бітеледі, жол азабы кө- бейеді, жол тұйыққа тіреледі деп жориды.
• Жаяу, аттылы немесе көлікпен келе жатқан адам жығылатын болса, тұрғаннан кейін сол жерді «ұшық- ұшық» деп ұшықтайды.
• «Жел иесі—Мырқайдар. Қара тұман бұлтты айдар» дейтін ырым бар. Қырман соғып, дәнді жерге ұшырып, тазартқанда жел иесі Майдаға сиынады. Мұнысы—

«Дән көп болсын, қауыз топан аз болсын. Майда ие қол- дай гөр» дегені.

• Желсіз күні түтін жерге қарай шалқыса, қыс қарлы, жаз жаңбырлы болады. Желсіз күні ауа бұлтты болса да, түтін тік ұшса, ауа-райы жайлы болады.
• Жер сілкінісі—Алланың бұйрығымен болатын іс деп есептеледі. Адамдардың ниеті бұзылып, арамдықпен жерді қорлау, ластау ісі етек алғанда жер шамданып, сілкінеді деп те есептеледі. Сондықтан жер сілкінген кезде бір шымшым топырақты алып, Аллаға жалба- рынып дұға оқып, жүрекке басқан қалыппен жүрелеп отыру керек. Күнәң болса, Алла да, жер де кешіреді деп есептеледі.
• Жерді сабамайды, тепкілемейді. «Қара жерді жаман- дама, қайтып сонда барарсың; Қауым елді жамандама, қарғысына қаларсың» дейді.

• Жерік болған әйел жерік асын жеуі керек. Жерігі қан- баған әйелдің баласы су ауыз болып туылады. Ондай бала суайт болады деп ырымдалады.
• Жиенін ұрған адамның қолы қалтырайды деп санала- ды.
• Жол үстінде келе жатқан жолаушыдан: «Қайда бара- сың?» деп сұрамайды. Қайта «жол болсын!» деп, ақ жол тілейді. Себебі жолаушы барар бағытын құпия ұстайды. Қаскөй біреулер біліп қалып, соңыма түседі, жолымды ториды, сайтан соңымнан ереді деп жаман ырымға ба- лайды.
• Жолаушы сапар шегіп келе жатқанда жол бойында тұмсығы жолға қарап аттың не түйенің қу басы жатса, жол ақ, оң болады деп ырымдалады. Ал керісінше жат- са, жолаушы аттан түсіп, қу бастың тұмсығын жолға қаратып қойып кетеді.
• Жолаушыға айдалада кезіккен аң да киелі саналады.

«Абыройы асар жігіттің алдында ажалсыз аң кезігеді» деп үмітін өсіреді.

• Жолаушыға түзге отырған әйел кездессе, жолы бола- ды.
• Жолаушылап жүрерде, бір жұмыспен жолға шыққан- да үйдегі қаптың сандықтың ауызын ашып кетеді. Онысы—жол ашық болсын дегені.
• Жолаушылап келе жатқан адам бір үйге сусын ішуге түспек болса, сол үйдің есігіне тура беттеп келіп аттан түспейді. Оң жағынан түседі, әрі үйді айналмайды. Себебі жау үйінің жай-күйіне қарамайды, өлімнің суық хабарын естірткелі келген адам да күй таңдамай үйге кіреді. Сондықтан жолаушының жүрісі жаман ырымға ұқсамасын дегені. Дос, туыстар оң жол, оң тілеумен оң жақтан келіп оң аяқпен үйге кіреді.
• Жолаушылар алыс сапарға беттегенде атына мінген сәтінде аты күрсінсе немесе есінесе, жол болмайды деп ырымдап, сол күні жолға шықпай, атты босатып қоя береді. Одан кейін басқа ат мінеді.
• Жолаушының алдынан қара мысық кесіп өтсе, жолы болмайды. Егер ит кесіп өтсе, жолы болады.

• Жолаушының жолын жылан кесіп өтсе, жолы болмай- ды деп ырымдалып, оны өлтіріп, екіге бөліп, жолдың екі жағына көміп кету керек, болмаса кері қайтқаны жөн.
• Жолдың үстіне күл төгуге тыйым салынады. Күн бат- қаннан кейін сыртқа күл шығарып төкпейді. Жолға күл төккеннің жолы кесіледі, осы жолмен жүргендерге дерт жабысады. Күн батқан соң күл төксе—адамға ұшық жа- бысады.
• Жөргектен шығарып, иткөйлек кигізген сәбиді бесік- ке кез келген әйел салмайды. Бұл қызметті бойы та- за, инабатты, жөн білетін, ел-жұртқа сыйлы, үбірлі- шүбірлі бәйбіше орындайды. Баланы бесікке саларда таза темірді немесе сол үйдегі қысқашты, темір көсеуді отқа қыздырып, бесіктің арқалығынан бірнеше жер- ді қариды. Бұл—жын-шайтан өлсін, балаға пәле-жа- ла жабыспасын дегені. Сонан соң әйелдердің біреуі:

«Бала қырандай алғыр болсын» деп бүркіттің тұяғын бесікке байлайды. Тағы біреуі бесіктің екі жағынан қылыш жарқылдатып: «Жау жүрек батыр болсын» десе, үшіншісі бесіктің екі жағынан қамшы үйіріп:

«Тақымынан тұлпар кетпесін, бәйге бермес шабан- доз болсын» деген тілек айтады. Сонан соң бесіктің түбек орнататын тесігінен тәтті тағамдар төгіп: «бала тышты» деп, төгілген дәмді алып шығады. Оны той дәмінің сарқыты ретінде балаларына апарып береді. Бұл—сәбидің ырзығы тасып, қонағы көп, мерейі үстем, достарына сыйлы, ашық қол болсын дегені. Осыдан кейін үйдегі әйелдердің бәрі үнсіз отырып, баланы әзірленген бесікке салады. Ешкім үн шығармайды. Се- бебі сөйлеп қойса, бала жылауық, өскенде өсекші бола- ды деп ырымдалады.

• Жұма күні кір жууға болмайды. Жұма күні кір жуылса, әруақтар риза болмайды.
• Жүк артылып болып, көш жылжыған кезде көшті ата- лар мен әжелер бастайды. Жастар мен орта жастағы- лар соларға ілеседі. Үлкен кісілер тай-құнанға мініп

шапқылап жүрген балаларға ұзағынан сүйіндірсін деп тілейді.

• Жүкті әйел босана алмай қиналғанда «жын-шайтан, ал- басты басып қиналып жатыр» деп үйге бүркітті әкеліп қондырып қоятын болған. Жын-шайтан бүркіттің тегеурінінен қорқып қашады да, әйел тез босанады деп ырымдаған.
• Жүкті әйел босанғанда баланың кіндігі мойнына ора- лып тұншығады деп ырымдап, жүкті әйелді керілген немесе шұбатылып жатқан арқаннан аттатпайды.
• Жүкті әйел жеңіл босану үшін толғатқан кезде оған тиісті барлық сандықтар ашылып қойылады.
• Жүкті әйел толғатқан кезде сол үйдегі киіп жүрген қыз бала көйлегінің етегін жыртып қояды. Ұл бала киген шалбардың балағын сөгеді. Онысы—толғақ жеңілде- сін, баланың беті тез ашылсын дегені. Толғатып жатқан әйелді күзетіп отырған әйелдерден біреу сыртқа шықса, қолжаулығын немесе бір тал түймесін үзіп алып қалады. Онысы—толғақ ілесіп кетпесін дегені.
• Жүкті әйел уағында толғатып, мезгілінде босана ал- маса, сол үйдің төріне бураның бас сүйегін іліп қояды. Онысы—әйел қиналмай, тез босанады дегені.
• Жүкті әйел шашын кеспейді. Өйткені мұндай қылық- тан бақ таяды, іштегі баланың бақыты сөнеді, кемтар туылады, қол-аяғы қысқа болады деп ырымдалады.
• Жүкті әйел шелектегі суды биікке шығарып қоймайды. Өйтсе, «су егіз» болады деп ырымдайды.
• Жүкті әйелге ара, қайшы ұстатпайды, ұстаса мерзімі- нен бұрын босанады дейді.
• Жүкті әйелге қасқыр тартып кеткен малдың етін жегізбейді. Қасқырдың сілекейі көп болатындықтан, туылған баланың да сілекейі көп болады деп ырымдай- ды.
• Жүкті әйелдер түйенің етін жемейді. Жесе—баланы он екі ай көтереді, толғағы қатты болады деп ырымдалады. Түйенің етін жеп, уағында толғатып, мезгілінде босана алмаса—сол үйдің төріне өлген бураның бас сүйегін іліп қояды. Онысы—әйел қиналмай, тез босансын дегені.

• Жүкті әйелдің күні жақындағанда: «Жер-ана, қуат бер» деп оны жалаңаяқ жүргізеді.
• Жүрер жолдың уақытын кесіп айтуға болмайды. Ол Құдайға астамшылық, күпірлік болады. Жол жүретін адам «Алла жазса», «Құдай қаласа», «Барар жердің дәмі тартса», «Жол бойындағы әруақтар қолдап, Алла оңдаса» деп тілек тілегенде, жол бойындағы кедергі- лердің бәрі аластатылады.
• Жүруге талпына бастаған баланы тез аяқтансын деп ырымдап, арнаулы дайындалған бір табақ асты бала- ның оң жағынан сол жағына, сол жағынан оң жағына арлы-берлі екі айналдырып, табақтағы астан алды- мен баланың өзіне дәм татқызып, онан соң жиылған жұрт бөлісіп жейді. Бұл—баланың «бауырынан табақ жүргізу» ырымы деп аталады.
• Жыл өткенше қаралы үйде жілік шақпайды.
• Жылқы ішін тартса, күн бұзылады, пысқырса, жаңбыр жауады.
• Жылқыны «талағың түскір», сиырды «қарасан бол- ғыр», қойды «топалаң келгір», ешкіні «кебенек келгір» деп зілмен қарғауға болмайды. Бұлай істесе, мал иесі шамданады. Мал ішіне жылауық қаптайды.
• Жылқыны басқа бір алыс жерге апарғанда бұрынғы тұрған қорасындағы тезегінен ала жүріп, шым-шым- дап жемге қосып береді. Сонда жылқы жат жерге тез үйренеді. Және бұрынғы жерін аңсап, қашпайды деп есептейді.
• Жылқышы ұстайтын құрықтан, балта мен бақанның үстінен аттауға болмайды. «Бақан аттаған байымайды, балта аттаған жарымайды» деген сенім бар.
• Жыңғылмен атты қамшыламайды, малды не адамды ұрмайды. Жыңғыл—тікенді бұта. Онымен ұрса, мал да, адам да ұшынады деп ұйғарылады.
• Ит адамға опадар саналады. Малды күзетіп, ит-құстан қорғайды. Жаугершілік кезінде сақтыққа себін ти- гізеді, жаудың келіп қалғанын сездіреді. Осыған орай аңыз да бар. Мысық: «Күлден басқа бермеді, тозақ отына күйдір» деп иесіне опасыздық етеді екен. Ал

20-0185

ит құйрығымен отқа су сеуіп, адамды тозақ азабынан құтқаруға ұмтылады деген сөз бар.

• Ит аспанға қарап ұлыса—сол шаңырақ иесінің өлімі- не көрінеді, деп жаман ырымға жорылады. «Пәле өз басыңмен кетсін» деп итті қарғайды. Қуып жүріп ұрып өлтіреді. Қара жерді терең қазып көміп тастайды. Үсті- не жеті адам қара тасты бастырады да, түкіріп безінеді. Онысы—иттің пәлесі өзімен бірге кетсін дегені.
• Ит жатқан орынға таңертеңгі мезгілде «ит тиген» (ра- хит) сәбиді үш рет аунатып алса немесе сары иттің құлағын шертіп, қан алып балаға жақса, ол тәуір болып кетеді.
• Ит жатып үрсе, өлім-жітім көп болады, апат туыла- ды, ханды қара басады, жол ауыр болады деп жорып, ақсарыбас сойып, Алладан мейір-шапағат тілейді.
• Ит жонынан түлесе, қыс жақсы болады деп жориды. Бауырынан түлесе, қыс аяғы ұзаққа созылады деп на- нады.
• Ит ұлыса, шаңырақта жаманшылық болады.
• Ит шөп жесе—жақсылыққа жорылады. «Ілгері басқан- ның иті оттайды, кері кеткеннің келіні ұрлық жасай- ды» деп ұйғарады қазақ баласы.
• Итті үйге кіргізіп, төрге шығармайды. Ас ішіп отырған- да есіктен сығалатпайды. Иттің демі лас, асты былғай- ды деп есептейді.
• Кәрі жілікті таза мүжиді, шақпайды, тастамайды. Оны босағаға не шаңыраққа (биікке) іліп қойса, малға (жан- ға) жау шаппайды.
• Келін барған жерінде алғаш үйге кіргенде босағаға соғылмай кіруі керек. Енесі қарсы алып, маңдайынан сүйеді, ілесіп келгендерге көрімдік береді. Келін бо- сағаға соғылып қалса—үйдің берекесі қашады, келін баянды болмайды деп жориды.
• Келін қайын атасының, енесінің, қайын ағасының, қайын жұртындағы үлкен-кіші туыстардың атын ата- майды. Ата-енесінен басқаларға қосалқы ат қояды. Бұл—қайын жұртына құрметі әрі сыйлағаны, жақсы келін атанудың жөні.

• Келін түскенде, қыз ұзатылғанда, жолаушы сапардан оралғанда, құда не туыс-туған келгенде, тағы басқа қуанышты күндерде ауыл әйелдері құрт-ірімшік, қант- кәмпит, күміс тиын араластырып, топтасып тұрған адамдардың ортасына «шашу, шашу!» деп айқайлап тұрып шашады. Шашуды барлығы теріп алып, ырым ретінде үйіндегі балаларына апарып береді. Шашуды әйелдер ғана шашады. Еркек шашпайды. Шашуды балаларға берудің себебі—«ырысты болсын» дегені.
• Кептерге қарай тас лақтырмайды. Олай істесе—ты- ныштық бұзылады, береке кетеді деп ырымдалады.
• Кешке жақын жайылған кірлер жиналады. Далаға тү- нетіп қалдырмайды. Себебі, киім иесіне бұйырмай қала- ды. Түнде жаңбыр жауса, не боран соқса, былғанады.
• Киіз үйде құмырсқа көбейіп кетсе, жылқының екі тезегін уыққа іліп қояды.
• Киіз үйдің есігін үйдің үстіне қарай лақтыруға бол- майды. Есіктен Бақ пен Бақыт та, Сор мен Қайғы да кіреді. Есікте кие болады. Лақтырғанда сол кие шамыр- қанады. Жау шапқанда ғана есікті үйдің үстіне түре лақтырып, жауға құқай көрсетіледі.
• Киімді оң қолдан бастап киіп, сол қолдан бастап шеше- ді. Оң қолдан бастап киім кию жақсы ырым саналады.
• Киіп жүрген бас киімді сыйға немесе кие тұруға бер- мейді. Себебі, бастан бақ кетеді, соры қайнайды. Сый- лыққа жаңа бас киім беру керек. Бұл басты қастер- легендік.
• Көз жара шыққан балаға сойған малдың немесе құстың көзінің суын жақса, жазылып кетеді.
• Көз қотыр шыққан балаға сойған малдың көзінің суын жақса, жазылып кетеді.
• Көзге теріскен шықса, саусақ арасынан қол шығарады.
• Көкке, шаңыраққа қарап түкірмейді. Көк Тәңірі, ша- ңырақ киесі атады деп ырымдайды.
• Көкпарға тарту үшін қазақта тек қана ешкі түлігі бе- ріледі. Қара ешкі—қыс бейнесі есептелінеді. Бата жа- сап сойылып, додаға салуға тапсырылады. Осы қимыл

арқылы тіршілік қимылы басталатын көктемге құрмет көрсетіледі, жаңа күн құттықталады.

• Көктем суық болса—жаз жылы болады. Көктем жа- уынды болса, күзде жауынсыз болады.
• Көктемде алғаш күн күркірегенде үйдің іргесіне ақ төгіледі. Бұл—ақ мол болсын деген ниеттен туған ырым.
• Көктемде көк мойын ұзақ қарға алдымен келсе, қыс аяғы қысқа болады. Сары ала қаз келсе, қыс аяғы ұзақ болады деп есептейді.
• Көктемде маса болмаса, жаз өте құрғақ болады.
• Көктемде торғай шалшықтан су ішсе, одан кейін аяз болмайды.
• Көне бұйымдар мен заттарды жаңғыртып жонбайды. Бұлай істегенде беті жабулы тұрған пәле мен дау қайта қозады деп ырымдайды.
• Көп жасаған немесе жақсы адам қайтыс болса, оның киімдері мен тұтынған заттарын ырымдап бөліп алады.
• Көрпенің тұйығын ірге жаққа қаратып төсейді.
• Көрші-қолаңнан біреу алыс жолға аттанғанда ауыл- дағылар жолаушының тоқымын қағады. Бұл—тоқым қағар деп аталады. Жолаушы аттандырған үйдің иесі дастархан жайып, жиналған жұртты сыйлайды. Жұрт жолаушыға ақ тілеу айтады.
• Көш бастауға тиісті кісілердің он екі мүшесі бүтін болуы керек. Кемтар адамдарға бұл міндет жүктелмейді. Дені сау адам бастаған елдің жолы болады деп ырымдалады.
• Көшкен кезде жұртқа бір құшақ отын тастап кетеді. Жұрт қоныс құры қалмағанына қуанады деп жориды. Жұрт қуармай жатады деп сенеді.
• Көші-қонға жүк артылып жатқанда, жұмыс үстінде жүк артушылар көп сөйлеуге болмайды. Бұлай істесе, қимылдың арты керіске айналып кетеді деп ырымдай- ды.
• Күзде ағаш жапырағы көк қалпында түссе, сол жылы жастар қызыл қырғынға ұшырайды деп жориды.
• Күзде бие ағытылған күні үй иесі ауыл ақсақалдарын жиып, мал сойып, ең соңғы қымызын құйып беріп: «Ке-

лер жылғы қымызды ішкенше бәріміз аман болайық» деп ырым жасайды. Мұны «сірге жияр», кей жерде

«сірге мөлдіретер» деп атайды.

• Күзде қайыңның жапырағы осал болып, жерге суылдай төгілсе, қыс қатты болады.
• Күзде қозылар енелерінен қалғыштап, отардың артын- да қалып жайыла беретін болса, сол жылы қыс қатты болып, қыс аяғы жұтқа ұласады. Егер қозылар қоралы қойдың алдына шығып жайылса, сол жылы қыс жайлы болады.
• Күйеу жігіт қалыңдығын ұзатып алып кететін жолы етегінен басып, шапанын алып қалады. Мұнысы күйеу ескі тонын шешіп тастап, жаңа киім кисін, өмірі ажар- лы болсын дегені.
• Күйеу жігіттің «есік ашар» дәстүрі орындалған соң, қыз ағасының үйінде өлі-тіріге арнап күйеу жігіт алып кел- ген серке не еркек қой сойылады да, әруақтарға арна- лады. Ауыл ақсақалдары шақырылып, табақ тартыла- ды. Бата сұралады. Өлі-тіріге сойылған малдың етінен қалыңдық дәм татпауға тиіс. Халық сенімі бойынша: дәм татса, қыз ауруға шалдығады.
• Күйеуге шықпаған қыздар жігіттің қолынан шай, ас құйдырып ішпейді. Күйеуге шықпай қаламыз деп ырымдайды.
• Күн батып, ымырт үйірілгенде, жалғыз қалып төбе ба- сын сақтамайды. Бұлай істесе—төбе басында жалғыз қалады деп жорылады.
• Күн күркіреп, нөсер жауып, найзағай жарқылдаса— үйдің іргесі отпен аласталады. Адамдар «бисмилла, бис- милла» деп, тәуба қып, иман келтіреді. Қазақ ұғымын- да найзағай—Алланың жын-сайтанға атқан оғы. Үй іргесін отпен аластаудың мәні—Құдай тағала даладағы жын-сайтанды атқылағанда, олар қашып келіп үйдің іргесіне тығылмасын дегені. Сондықтан оларды отпен қорқытып қуу керек. Іргені отпен аластамаса, үйге жа- сын түсуі ықтимал. Адамдардың сол пәледен шошып, зәре-құттары қалмайды.

• Күн шығардың алдында көкте ақша бұлттар жүрсе, күн ашық болады, ал бұлттар қоңыр болса, күн бұлыңғыр болмаса, жаңбыр болады.
• Күшік алған адам иттің иесінің балаларына «қарғы- бау» деп аталатын кәде ұсынады, күшіктің енесінің итаяғына жем салып, күшікке сүт жалатып барып оны алады.
• Кір жуғанда кірдің суын жолға, аяқ астына төгуге болмайды. Кірдің суын басқан адам жаманшылыққа ұшырайды.
• Кісі мертіккенде де қырық үйден мертік ас жинаған. Содан адам тез жазылады деген.
• Қабақтың үстіндегі қастың арасынан оқшау шыққан ұзын жуан әрі жалғыз тал қылды жұлып алады да үш рет түкіріп, табанымен басады. Онысы, тіл-көзден, пәле-жаладан қақсын, өз басымен кетсін дегені.
• Қабір басынан қайтқан мәйіт жерлеушілер үйге кел- геннен кейін беті-қолын жуады. Онысы—бақи дүниеге аттанған адамды шығарып салған адамдар ол дүниенің есігін көргендіктен, бетін жуып, пәни дүниеге оралуы.
• Қабір талқысына, төрт бұрышына төрт ұсақ мал атайды. Оны жетім-жесір, қаріп-қасер, кем-кетік, жоқ-жітік адамдарға береді. Онысы—төрт құбыласы тең болсын дегені.
• Қаз тұрып апыл-тапыл жүре бастаған баланың тұсауы салтанатты түрде кесіледі. Бұл «Тұсау кесер тойы» деп аталады. Баланың аяғы ала жіппен тұсалып, бай- ланады да, оны сол ауылдың желаяқ, жылпың қадірлі кісілердің бірі кеседі. Сонан кейін сәбиді әрі-бері же- телеп жүргізеді. Тұсауы кесілетін баланың қалтасына тәтті тағамдар, күміс тиындар сықап салынады. Тұ- сауы кесілген соң тойға келгендер мұны таратып алады. Тұсау кесілмесе—бала сүріншек болады, үлкейгенде топ ауруына шалдығады деп ырымдалады.
• Қазақ «Ай құлақтанса—аяғыңды сайла, күн құлақ- танса—күрегіңді сайла» дейді. Онысы—Ай қораланса, күн жылы болады. Ай шалқасынан туса, қатты аяз бо-

лады. Ай қырынан туса, күн жылы болады деп жори- ды.

• Қазақ «Бүлінген елден бүлдіргі алма» деп, өз ішінен бұзылған елге теріс қарайды. Бұлай істесе бүлігі жұға- ды, пәлесі қалады, жала жабылады деп ырымдайды.
• Қазақ «Құлағанға жолама, құлағанға жоласаң, қу жа- ның одан қала ма» деп, осы бір қатерлі дерттен сақтан- дырады. Дерттің жұқпауын ырым етеді.
• Қазақ «Сүйелдің қозылы қойлық жаны бар» дейді. Қара сүйел елеусіз сырқат, өздігінен ұшып кетеді. Ал ақ сүйелді елеусіз қалдыруға болмайды. Садақасы— қозылы қойлық. Адам жанына, мал басының шығы- нына көрінеді деп секемденеді.
• Қазақ ай толып, дөп-дөңгелек болып туғанда да сәлем береді. Айға қарап тілек айтып, бет сипайды. Онысы көңіл айдай жарық болсын, сөзім айдай толсын дегені.
• Қазақ аққуды, сары ала қазды, бұлбұлды және жалғыз жүрген құсты ауламайды, атпайды. Өйткені бұларды киелі құс деп есептейді.
• Қазақ алыстан келген жолаушыны, қонақты, ағайын- дарын, қандас бауырларын «Қырықтың бірі Қыдыр, Мыңның бірі Уәлі» деп ырымдап, төрге отырғызады. Дастарханға бата жасатады.
• Қазақ асқан еттің көбігін екі рет алады. Алдыңғысы қанды көбік, екіншісі—ашты көбік деп аталады. Кө- бігін алмай жеген ет мәкүрік болады, ауру жабысады деп жориды.
• Қазақ асты оң қолмен алып жейді. Сол қолымен алған- ды ерсі көреді. Оң қолмен тамақ жеу, оң қолмен аман- дасу, есікпен оң аяқпен кіріп, оң аяқпен шығу—осының бәрі ісім оң болсын, оңға бассын, оңға бастасын деген ақ ниеттің ырымы.
• Қазақ аяқ киімінің табанына қарамайды. Аяқтың бас- пайтын жері жоқ, аяқ киім де таза емес. Былғанышты көрсе—көз ұшынады деп есептейді. Ал аяқ киімнің та- банына қарай қалған күннің өзінде үш мәрте түкіреді. Онысы—көзім ұшынбасын, аяғым ақсамасын дегені.

• Қазақ әйелдері қасын боямайды, жұлып тақырла- майды. Бұлай істесе—қастасы көбейеді, жауы басына шығып, басынады деп жориды.
• Қазақ әйелдері өзінің әдейілеп басына салып жүрген арнаулы жаулығын басқаларға бермейді. Олай етсе, басымдағы бақ басқаға көшеді деп ырымдалады.
• Қазақ баласы айға телміріп, ұзақ қарамайды. Түнде жұлдыз санамайды. Айда бір кемпір бар, айға телміріп қарасаң, әлгі кемпір сенің кірпігіңді санайды, кірпігі саналған адам қазаға ұшырайды деп жориды.
• Қазақ баласы албаты ант ішпейді. «Адал болсаң, ант ішпе» деп біледі. Ант ішіп, ант бұзғаннан асқан жаман- дық жоқ деп иланады.
• Қазақ баласы ата-анасына тіл тигізбеуі керек. Бұлай істесе, қара тас жалап, тілің тасқа тисін деп қан шыға- рады.
• Қазақ баласы бастау басына, бұлақтың қасына дәретке отырмайды. Барлық тірліктің атасы да, жан біткеннің анасы да сол бұлақ, сол бастау деп біледі. Сондықтан бұлай істегенде оның киесі атады, қарғысы тиеді. Таза- ны арамдасаң—арың кірленеді, абыройың төгіледі деп ырымдалады.
• Қазақ баласы жаңа шыққан көк шөпті жұлмайды. Ағаш бүрлерін үзбейді. Көк шыбықты сындырмайды. Өйткені жас өндірдің бәрі—бақыттың бастамасы, бар- лық тірліктің қайнар көзі. Көк жұлсаң—көктей орыла- сың, қарғыс атады деп ырымдалады.
• Қазақ баласы түнде қасқырдың атын атамайды. «Ит- құс» деп бүркемелеп сөйлейді. Қасқыр десе—қастасып қораға шабады деп жориды.
• Қазақ баласы үйдің ішінде төрге қарап тұрып керілмей- ді. Төсек кермейді. Шаңыраққа, керегеге асылмайды. Бұлай істесе, үйдің киесі атып, дертке шалдығады деп ырымдайды.
• Қазақ баласына сұлу, ажарлы болсын деген тілекпен ырым етіп: Айнұр, Айгүл, Күннұр, Жұлдыз, Шолпан деп ат қояды.

• Қазақ басқа үйді айналмайды. Айналса, сол үйдің пә- лесі жабысады немесе өзіне қонуға тиісті бақ адасады деп ырымдайды.
• Қазақ басымыз көбеймей қалады деп адам санамайды.
• Қазақ бейіт баспайды, қолмен нұсқап көрсетпейді. Бұлай істесе, әруақ атады. Бейіт басқан адам тобы, сал ауруына ұшырайды, қол-аяғы тартылып қалады деп ырымдайды.
• Қазақ бет алды жер шұқымайды, жер қазбайды. Бұл қылық өлім шақырады, ажалды хабарлайды деп жаман ырымға балайды.
• Қазақ бір үйге алып барған өзінің сыбағасынан өзі жемейді. Онда әйелі қыз табады деп ырымдайды. Ұдайы жаугершілікке ұшырай берген қазақ елді қорғайтын ер азаматты көксегендіктен, ұл баланы ерекше тілейді.
• Қазақ біреуге қатты ашуланған адамға «тісіңді қайра»,

«ерніңді тістеме», «жұдырығыңды түй» дейді. Өйт- песе кек ішінде кетеді деп ойлайды. Кек ішінде кеткен адам дертке шалдығып, ем табылмай өмірден өтеді, түсі жылымайды, жүрегі жібімейді, кекшіл болып, көпшіл болмайды. Тісін қайраса, жұдырығын түйсе—ашуы сыртқа шығып, көңілі жадырайды деп жориды.

• Қазақ біреуге өзінің киім-кешегін берсе, бір түймесін не бір бауын үзіп алып қалады. Онысы—басымдағы бағым түймемен немесе баумен бірге кетпесін дегені. «Таудай талап бергенше, бармақтай бақ бер» деген сөз бар. Бұл сөз осындай ырымнан шыққан болуы да ықтимал.
• Қазақ дос-жаранына, туыс-туғанына сары түсті зат- тарды тарту-таралғыға ұсынбайды. Сары түс—дерттің белгісі, сары ауру жабыстырады, жазылмас дертке ұрындырады деп жориды.
• Қазақ ескі бесікті далаға, жұртқа тастамайды. Тастауға тура келсе, ақтық байлап, ақ сүт тамызып, бір уыс дән қосып өртеп, күлін жерге көміп кетеді. Далада, жұртта қалған бесікке жын үймелеп, баланың орнына жатып алса, бұрын осы бесікте жатқан бала ауру болады, бағы жанбайды деп ырымдайды.

• Қазақ жазғытұрым алғаш жауған жаңбырды «Алла- ның нұры» деп басын тосады. Онысы—ала жаздай басы ауырмайды, басыма бақ қонады дегені.
• Қазақ жазғытұрым далада ұйықтамайды. Бұл қыс пен жаздың өларасы, шегі. Ыстық пен суық алмасар тұс. Осы мезгілде жер бетінде жын-перілер соғысып жата- ды. Далада ұйықтап қалған кісінің бет-аузы қисаяды, жынданып ауырады деп ырымдайды.
• Қазақ жақсы көретін адамына, туыс-туғанына, құда- жекжатына, алаш-ағайынына шақпақ тас, пышақ, қайрақ сыйламайды. Бұлай істесе араға от түседі, пышақтасады, «қырық пышақ болады», дұшпан араға от жағады ырымға жатқызады. Сондықтан жақын кі- сілер шақпақты, пышақты, қайрақты сұрап алмайды, көрсетпей ұрлап алады. Иесі оны білсе де, ренжімейді. Бұл—жаман ырым басталмасын дегені.
• Қазақ жақын адамдарының көңілі түскен жақсы нәр- селерін (жақсы ат, қыран бүркіт, ұшқыр тазы т.б.) не- месе бірер іс істеп беруін қолқалап сұрайды. Қазақ сал- тында «Қолқадан бас тартқанның қолқасы үзіледі» деп ырымдап, қолқа сұрай келген адамның талабын той- тарып, көңілін қалдырмайды. Қолқалаушы да орайын тауып, оның қарымжысын қайтарып отырады.
• Қазақ жаңа туған нәрестені «не деген сұлу» неме- се «неткен семіз» деп айтпайды. Бұлай айтып қалған болса, жерге үш рет түкіреді. «Жағыңа жылан жұ- мыртқаласын», «Аузыңа қара нан толсын» деп, бір дег- дар әйел аузын жаптырады.
• Қазақ жапан даладағы жалғыз ағашты кеспейді, зақым келтірмейді. Саясына барып паналап, ұйықтамайды. Олай істесең—сол ағаштай сопиып жалғыз қаласың, дүниеде жалғыздықтан өткен жамандық жоқ. Жа- ның құлазудан асқан қорлық жоқ. Жалғыз ағашты жамандық тілеп тұрған жауыздықтың нысаны деп қарайды.
• Қазақ жас келінге, жаңа туған балаға, тағы басқа ерекшеліктерге алғаш көрген сәтте көрімдік сұрайды. Бұл—дүние құмарлық емес, сол жаңа нәрселердің елге

таныла беруі үшін айтылған тілек. Көрімдік байғазы да емес. Көрімдік жас адамға, жақсы атқа, құсқа сұра- лады. Байғазы бала немесе жастар жаңа киім кигенде көңілін аулап беріледі.

• Қазақ жек көрген немесе енді көрмесем деген адамның артынан бір уыс топырақ шашады.
• Қазақ жер бетін тоқсан тоғыз түрлі пәле қаптағанда за- ман ақыр болады деп жориды.
• Қазақ жеті атаға толмай қыз алып, қыз беріспейді. Себебі жеті атаға толмаса, қан уылып, кем-кетік, ақыл- сыз, әлжуаз бала туылады. Ұрпақтың, ұлттың сапасы төмендейді деп ырымдайды.
• Қазақ жолаушылап жолға шығар алдында үйіндегі кішкене балаға аяғыңды көтерші дейді. Егер бала оң аяғын көтерсе, жол болады екен деп қуанады. Сол ая- ғын көтерсе, жол теріс деп жолға шықпайды.
• Қазақ жорыққа аттанған кезде «аттан түс», «атты бай- ла» деген сөздерді тіке айтпайды. Жамандыққа бастама- сын деп, сол мағынаны білдіретін, қон, бекіт, кір деген сияқты сөздерді қолданады. Жорыққа аттанғанда өлең айтпайды, жыламайды. Саптыаяқты жолдыаяқ деп, мінгені байтал болса—ат деп атайды. Жорыққа байтал мініп барса, жол болмайды деп есептейді. Байтал— жорық көлігі емес, құлындайтын, сауылатын мал. Үйге тамақ шайнаған қалыппен кіруге болмайды. Ал тамақ шайнап шығу—жақсылықтың нышаны. Қазақ

«Дұшпанның үйіне жеп кір, достың үйінен жеп шық» дейді. Біреудің тамақ шайнап кіріп келе жатқанын байқаса, үй иесі оның аузындағысын босағаға төктіреді.

«Қан түкір» деп, жамандыққа балап назаланады.

• Қазақ жұлдыз санамайды, аққан жұлдызға қарамай- ды.
• Қазақ жын-сайтан бурадан және кірпікшешеннен қор- қады деп жориды да, үйдің қолайлы тұсына бураның бас сүйегін, кірпінің түрпісін іліп қояды.
• Қазақ кем-кетік, мүгедек, жарымжан адамдарға күл- мейді, мазақтап масқараламайды. Өйткені бұл—әдеп- сіздік. Менмендік істесең—өз басыңа келеді. Күлген

кісі күлге көміледі, көлге кетеді, екі етегін түре кетеді, өмір бойы күрсініп өтеді деп жамандыққа жатқызады.

• Қазақ көкек құсына тиіспейді. Аңыз бойынша, көкек адам екен. Бір ауылға күйеу келіп жатады. Аяқ асты- нан аты жоғалады. Қалыңдықтың сіңлісі жездесінің атын тауып әкелуге шығады. Үйден шығарда асығып жүріп шатасып, бір аяғына өзінің, бір аяғына күйеудің етігін киіп кетеді. Сол қыз айдалада көкек құсқа айна- лып кетеді. Көкектің бір аяғы қызыл, бір аяғы көк бо- латыны содан екен. Ат іздеп шығып, жоғалған қыздан пайда болған көкек те аты жоқ құс аталады. Киелі құс санатына жатады. Көкек қонған ағаштың бұтағын сын- дырып алып, майы мол болады деген ұғыммен іркітке салады.
• Қазақ көкке, шаңыраққа қарап түкірмейді. Көк тәңірі атады, шаңырақ киесі соғады деп ұйғарылады.
• Қазақ көне жұртты, оттың орнын баспайды. Басса— ауру жабысады, пәле қонады деп жориды.
• Қазақ күнге, айға қарап тұрып түзге отырмайды. Ал құбыла жаққа, күн батысқа қарап тұрып бұлай істеуге тіпті де болмайды. Бұлай істеу әрі күнә, әрі рух шам- данып, ұшынады, ауру иелеп, қуығы тұтылады, жі- ңішке ауруға тап болады, аузы қисаяды деп ырымдай- ды. Ай мен Күн—қазақ ұғымында дүниенің жарығы, сұлулықтың, пәктіктің белгісі.
• Қазақ қазан-ошақты теппейді. Ондай істегенде, аяқ дертке шалдығып, кем болады. Қазанның қарасы, ошақтың киесі атады деп есептейді.
• Қазақ қайыршыға түске дейін ғана садақа береді. Жұма және бейсенбі күндері де қайыр садақа таратады, себе- бі түстен кейін жиналған мал-мүлікті бытыратпайды. Бәрі де түске кейін жиналады. Егер осы жиналған мү- ліктен біреуге берсе—ырыс кетеді деп ырымдайды.
• Қазақ қарттары екіқабат әйелге қай аяғын алдымен ба- сар екен деп қарайды. Егер оң аяғымен табалдырықтан бұрын аттап кірсе—ұл туады. Сол аяғымен кірсе—қыз туады деп жориды.

• Қазақ қосарланып өскен, қатар біткен ағашты кеспейді. Олай істегенде қосағыңнан айырыласың, қанатыңнан қайырыласың, бақайыңнан майырыласың, тамырың- мен қырқыласың деп шошиды. Дүние түгел әзізден жаралған. Егіздің сыңарын құлатқан оңбайды. Көңілі қарауытып, санадай сарғайып, зарығып, қиналып өтеді деп ырымдайды.
• Қазақ құда-жекжатына, туыс-туғанына, дос-жараны- на ит бермейді. Себебі, «Иттей ырылдасып қалмайық»,

«Ит ырылдаса—береке бұзылады», «Құдалық, достық, туыстық баянды болмайды» деп ырымдалады. «Құда мың жылдық» деп татулықты тілейді.

• Қазақ құда түсіп, құйрық-бауыр жескен соң, құда түс- кен қыз жатқа кетпейді. Уәде бұзылса, дау туады. Ел жауығады. Арты пәлеге айналады деп тыйым салады.
• Қазақ құдалыққа барғанда немесе сапарға, жолға шық- қанда шұнақ түйеге жүк артпайды. Жол болмайды, пәле ұшырайды деп жориды.
• Қазақ қыз баланы қорламайды. Қыз—ару, болашақ ана. Ұрпақ қыз арқылы өрбиді. «Қыздың жолы жіңіш- ке», «Қыз назы қырық кісіні мас қылады», «Қыз—жат жұрттық» деп өздектетеді. «Қыздың қабағында құт бар. Қыз қабағы—күрең тартса—ел жұтқа шалдығады. Қыздың қабағы күлімдесе—құт қонады. Қызды қор- лаған қызыл шақасынан айырылады. Қыздың жолы қырық кісінің жолын бөгейді. Қызды жылатқанның қырсығы қырық есекке жүк болады» деп ырымдап, қыз баланы адамның бақытына балайды.
• Қазақ қыздары үйдегі қонақтың қарсы алдына келіп талтайып отырмайды. Мұндай қылық қызды ұятсыз іске ұрындырады, бақытсыздыққа душар етеді деп ырымдайды.
• Қазақ маңдайы кең, көз жанары отты, құлағы үлкен ба- ланы білікті, парасатты адам болады деп ырымдайды.

«Болатын бала боғынан» деп оның бала күніндегі сөз, әрекетіне қарап, болашағына болжам айтып отырады.

• Қазақ мәйітті қабіріне кірген соң басын құбылаға қаратып жатқызады. Жанама қабірдің аузы жабылмай

тұрып, жиналғандар бір-бір шым-шым топырақ сала- ды. Онысы көптен бұйырған топырақ деген ізгі ниет.

• Қазақ мойынға жіп салмайды. Өйтсе сайтан есінен тан- дыра аздырып, өзін-өзі білмей буынып өледі деп ырым- дайды.
• Қазақ мүшел жасын жасырады, басқаларға айтпайды. Себебі мүшел жас—қатерлі жас, тіл мен көз сұғынан сақтасын деп ұйғарады да, жасты айтуға тура келсе, не асырып, не кемітіп айтады.
• Қазақ мініс атын сатқанда немесе ағайын-туысына сыйға бергенде ноқтасы мен жүгенін алып қалады. Себебі малдың құты, бағы басында деп жорылады. Ба- сына пайдаланған, басын байлаған ноқта мен жүгенде құттың да демі бар. Бұл мүліктер атпен қоса берілсе— үйдің бүкіл байлығы, бағы еріп кетеді деп ырымдала- ды. Сондықтан алып қалған ноқта мен жүгенді үйдің оң жақ босағасына іліп қойып, үнемі майлап, баптап ұстайды.
• Қазақ нанды баспайды. Нан аса қасиетті деп есептеледі. Нанды басқанды Құдай атады, қарғысқа ұшырайды, өзегі талып өкіреді деп ұғады.
• Қазақ некелі төсекке басқа адамды жатқызбайды. Көр- пе, жастықтарды да біреуге қолданбайды. Неке бұзыла- ды, махаббат тітіркеніп, шетке ауады деп ырымдайды.
• Қазақ оң жағындағы иығына қарай түкірмейді, сол иығына қарай түкіреді. Себебі, оң иықта адамды қол- даушы періште отырады, түкіргенде ол жиіркенеді деп ұйғарылады.
• Қазақ от шашпайды. Ыстық күлді төкпейді. От шаш- са, өрт шығады, күл төксе, бұрқырап көзді қармайды. Сөйтіп, ойды адастырады деп жориды.
• Қазақ отқа түкірмейді. Отқа, шалаға су құймайды. Отқа су құйса, пырылдап, үй ішін күл басады. Күл басса—нас басады. От киесі қашады. Оттай ыстық жалын суиды. Құштарлық сөнеді. Адам өледі. «От бар жерде—жан бар». От—тірліктің негізі. Отқа су құю—жамандықтың нышаны.

• Қазақ өзі мініп жүрген атын соғымға соймайды. Ал біреуге берсе, сілекейін алып қалады. Онысы—бағы да, соры да басқаға кетпесін дегені.
• Қазақ өлген адамды жоқтап жылағанда әйел заты ша- шын жайып жіберіп жыласа—ішіндегі шер тарқайды деп сенеді.
• Қазақ өлімге көңіл айтуға келгендерді қандай адам бол- са да алдынан шығып қарсы алмайды және аттандыр- майды. Бұлай істеу—«өлім шақырғандық», «аруақ ру- хын таптағандық» деп ырымдайды.
• Қазақ өрттің алдына ақ құяды. Онысы—өрт тез сөнсін, апат болмасын дегені.
• Қазақ пышақтың жүзі көкке қарап жатқанды жаман ырымға жатқызады. Ондай пышақ өлім тілеп жатыр деп ырымдап, пышақты жалпағынан жатқызады.
• Қазақ салты бойынша от алуға келген кісі от алғалы келгенін айтпайды. Отты алады да, үнсіз шығып кетеді. Тек от алып жатып: «От ана, сақтай гөр!» деген тілек айтады. Әсілі от алу—жақсы әдет емес. Сондықтан от алушы басқалармен сөйлеспейді. «Отқа келген әйелдің отыз ауыз сөзі бар» деп өсекті лаулатып айтуға тыйым салады. «Ел іші ала, кереге басы пәле болмасын» деп ұйғарады.
• Қазақ салты бойынша, түнде далаға сыпырынды төк- пейді, үй сыпырмайды. Сыпырыла қалғанда: «Үйге бүйі кіріп кетті» дегенді айтып барып сыпырады. Себебі сыпырынды жатқан жерге жын жиналады. Түн- де сыпырындының ласы денеге шашыраса, адамға жын жабысады да, жазылмайтын науқасқа тап бола- ды деп ырымдалады. Түнде үй сыпырмайтыны—сы- пыртқының ұшына жын жабысады. Төсек салатын орынға жын орнығып алса, адам төсегінен суынып, ұшынады деп жорылады.
• Қазақ салтында ерлі-зайыпты адамдардың ортасына есі кеткен түседі деп жұбайларды бөліп отырғызбайды.
• Қазақ салтында жаңа түскен жас келін көрші ауылға алғаш қыдыра шыққанда, үлкен енелері оған «итаяғыңа сал» деп сақина, білезік, жүзік секілді заттар ұсынады.

Келіншек тұңғышын босанып, нәрестені алғаш шілде суына шомылдырғанда ыдысқа осы заттарды салады. Нәрестені шомылдырып болған соң әйелдер бұл заттар- ды бөліп алып, балаға ақ тілеу тілейді. Онысы—нәресте сараң емес, жомарт, қайырымды болсын дегені.

• Қазақ салтында от жаққан орынды баспайды. Отта кие бар. Бұлай істегенде оттың киесі атады деп тыйым са- лады.
• Қазақ салтында үй ішінде тырнақ алмайды. Тырнақ тамаққа түссе—жазылмайтын ауруға тап болады деп жориды. Бұрынғы заманда мыстан кемпірлер тырна- ғын алып, қастасқан адамының төсегіне қойса, жады ауруына ұшырайды екен деген аңыз бар.
• Қазақ салтында үлкен кісілер екінті мен ақшам мез- гілінің аралығында дауыс шығарып жыламайды, өксіп үһілемейді. Ұйықтамайды, іс, киім тікпейді. Беймезгіл істің берекесі болмайды деп жориды.
• Қазақ сейсенбі күні жолға шықпайды, сапарға аттан- байды. Бұл күні болмайды, жолдан пәле кезігеді, сей- сенбі күні жолды жылан кес-кестеп жатады деп ырым- дайды.
• Қазақ суға түкірмейді. Ағынды суды беталды бөгемей- ді. «Дәм татқан құдығыңа түкірме» деген нақыл сондай ырымдардан қалған.
• Қазақ тартылған табақпен қоса ұсынылған бас келген- де оң құлағын сол үйде отырған қонақтардың ішіндегі балаға береді. Онысы—бала сөз тыңдайтын, тілазар емес, елгезек, жақсы болып өссін деп тілегені.
• Қазақ дәуітті ұстап алып, алғашқы шыққан сүйелді тістетіп, қайта қоя береді. Сонда сүйел толық жазыла- ды деп біледі.
• Қазақ теңделген жүкті буып байланған жіпті кеспейді. Бұлай істегенде өзіңдікі өзіңе бұйырмайды, талапайға түседі, жолда тоналасың, жау шапқандай болады деп, жаман ырымға жориды.
• Қазақ торғайды және басқа құстардың жұмыртқасын шақпайды. Бұлай істесе, бетке секпіл түседі деп ырым- далады. Құстар қарғайды деп те нанады.

• Қазақ тұзды бейберекет шашпайды. Себебі барлық тағамның тұзсыз дәмі жоқ. «Астың иманы—тұз» деп қарайды. Тұз төгілсе—ырыс төгіледі, дәм шамданады, ас азаяды. Жерге төгілген тұз еріп жоғалғанша сол жер- ге тұзды төккен адам тұздай ащы тұрмыс кешіреді деп ырымдайды.
• Қазақ түнде айдалада жайылып жүрген жалғыз сиыр көрінсе, қамшымен сабайды. Себебі түнде сиырды жын- шайтан мініп жүреді деп нанады.
• Қазақ түнде айқайламайды. Тек жаугершілікте ғана со- лай істелуге тиіс. Жайшылықта ондай теріс қылықтан аулақ болған жөн деп ұйғарылады.
• Қазақ түнде үрейлі түс көрсе, таңертең жерге үш рет түкіреді де: «Түс—түлкінің боғы» дегенді үш рет ай- тып, түкірікті оң аяғының табанымен үш рет басып тап- тайды. Онысы—тоймас қара жер жаман түсімді жесін деп ырымдайды.
• Қазақ ұғымы бойынша, шаруамен бір үйге кірген адам тізе бүгеді, тіпті өте асығыс болғанның өзінде де тізе бүгіп, үй иесіне ілтипат жасауға тиіс. Бұл—шаңы- рақтың құрметі. Егер келген адам түрегеп тұрып ша- руасын айтып, тізе бүкпей шығып бара жатса, үй иесі:

«Неге тізе бүкпейсің, біздің үйдің сиыры түрегеп тұрып бұзауласын дегенің бе» деп, өкпе айтады. Қариялар:

«От ала келген жоқсың, тізе бүк!» деп бұйырады. Бұл— үйдің иесіне тағзым ету.

• Қазақ ұғымында аспан денелерінің де өзіндік қасиеті бар деп есептеледі. Мысалы, көктен жұлдыз ақса—адам өлгені деп жорылады.
• Қазақ ұғымында от—үйдің жарылқаушысы, шамшы- рағы. Қазақ отты ерекше құрметтейді. Жаңа түскен келінді үйге кіргізгенде үлкен үйдегі отқа сәлем бер- гізеді. Одан кейін от басына төселген жұмсақ бөстекке (теріге) отырғызады. Онысы—оттай жайнап, терідей жұмсақ бол дегені.
• Қазақ ұғымында, үкі—қасиетті құс. Үкінің үлпілдек жүні, басы, сирағы және қауырсыны жын-сайтаннан

21-0185

қорғайды деп, төсектің басына, бесікке, бас киімге қадайды.

• Қазақ ұл баланы тұқым жалғайтын үйдің отын сөн- дірмейтін мұрагер санайды. Сондықтан бұған ерекше мән береді. Бір үйде ылғи қыз бала туыла берсе, соңғы туылған қызға «Ұлбосын», «Жаңылсын» деген сияқты ат қояды. Бұл—енді бала ұл болсын деген үмітпен ырымдалады.
• Қазақ ұл баласы тұрмай шетіней берсе, аман-есен туылған ұл баласының оң құлағын тесіп, сырға өткізіп қоятын болған. Себебі, ұл баланың жанын алғалы кел- ген Әзірейіл оның құлағындағы сырғасын көріп, «қыз бала екен» деп алданып жанын алмай тастап кетеді деп ырымдаған. Ұл бала аман-есен ел қатарына қосылып, күпті көңілдері қуанышқа толғанда, сырғасын алу үшін

«Сырға той» жасаған.

• Қазақ ұрлық жасамайды. Бұлай істесе, қол-аяғың сы- нады, қара басып, кемтар болады деп нанады.
• Қазақ үйде, дастархан басында сасық жел шығармай- ды. Қақырып, түкірмейді. Олай етсе бақ қашады, ас ай- ниды деп сескенеді.
• Қазақ үйінде қазан құр тұрмайды. Тым болмағанда бір қалақ май тамызып қояды. Бұл «қазан қаңсымасын» дегені. Қазан толы болса, уайым жоқ.
• Қазақ үйінде ыдыс-аяқты шақылдатпайды. Онда ырыс үркеді. Дін шамданады, бақ жоламайды деп ырымдала- ды.
• Қазақ үйіне қонған қонақты да ырымдайды. Қонақ қонған түні мал төлдесе, көтен асып қонақты сыйлай- ды. Әрі киіт кигізіп: «Ақжолтай қонақ» деп шығарып салады.
• Қазақ үйірлі жылқысынан біреуге мал ұстап берген кез- де сол жылқының жалынан бір тал қылды жұлып ала- ды да, қылға сол жылқының сілекейін жағып, қалтаға салып сақтап қояды. Бұл—«сілекей сірне» деп атала- ды. Онысы—әлгі жылқымен бірге ырыс кетпесін деп ырымдағаны.

• Қазақ үш әйел тастаған еркекті жақтырмайды. Оның қолынан балаларына дәм таттырмайды. Жамандығы бастарына келеді деп ырымдалады.
• Қазақ шашты далаға тастамайды, жерге көмеді. Құс шашты ұясына салса—бас ауруға шалдығады, бас ай- налғыш болады, ұмытшақтық, жеңілтектік дертке шалдығады деп ырымдайды.
• Қазақ шығып бара жатып, есікті қатты серіппейді.

«Қайта кірер есігіңді қатты серіппе» деген де нақыл бар. Өйткені бақ есік пен төрде қатар тұрады. Есікті қатты серпісең, үйден бақ қашады деп ұйғарылады.

• Қазақ ырымдағанда да баласына жаман ат қоймайды. Өссін, көбейсін деген мағынадағы атауларды таңдайды да, Тоқтасын, Өскенбай, Көпбосын деп қояды.
• Қазақ ішінде жауырынға қарап болашақты, тұрмыс- тіршілік ағысын, жақсылық пен жамандық нышанын болжайтын да ырым бар. Жауырынды тіс тигізбей та- қырлап, таза мүжу керек. Тіс тиген жауырын сөйле- мейді деп иланады.
• Қазақта «ақты телміртпе» деген сөз бар. Алдыға қо- йылған айран, сүт, қымыз секілді тағамдарды көп то- стырмай, тез ішу керек. Ақ көп телмірсе, аққа адам да телміріп, зарығатын болады деп ырымдалады.
• Қазақта «жарыс қазан» деген ырым бар. Бір әйел толғатып жатқанда, басқа үйдің әйелдері қазанға жеңіл желпі тамақ салып, оны босанатын әйел бала тапқанша пісіріп үлгеру үшін жарысады. Қазақ ұйғарымында туа- тын бала «жарыс қазанға» қатынасып, пісетін тамақтан бұрын жарық дүниеге келуге ұмтылады.
• Қазақта «көрімдік сұрау», «көрімдік беру» ырымы бар. Жаңа туылған бала, жас келін, тағы басқа жаңа нәрселерді алғаш көрген адамнан көрімдік сұрайды. Көруші шамасына қарай көрімдік береді. Бұл сол жаңа нәрселердің елге таныла беруі үшін айтылған ақ тілек есептеледі.
• Қазақта «Көсені үйге кіргізбе, бөксесін жерге тигізбе» деген сөз бар. «Көседен көсеу де қалмайды» деп ырым-

дайды да, көсе отырған жерден бір шым-шым топырақ- ты алып, далаға «Тфу-тфу» деп шашып жібереді.

• Қазақта «күйеу аяқ» дейтін ырым бар. Жігіт қалың- дығын өз үйіне түсіргеннен кейін қызын ұзата бар- ған енесін қошаметпен қайта жеткізіп салады. Сонда ата-енесі күйеу балаға мал атайды. «Күйеу аяқ» дегені сол. Бұл күйеудің аяғы жеңіл болсын, көңіл ашық боп қайтсын дегені.
• Қазақта «тобық жұту» деген ырым да бар. Жұтатыны— қоян тобығы. Шарты былай: тобық жұтатын адам мы- надай серт айтады:

Батыр болсам— Жүрегімнен шық, Палуан болсам— Білегімнен шық. Шешен болсам— Таңдайымнан шық, Бақытты болсам— Маңдайымнан шық.

Тобық жұтқан адамның қасиетіне қарай айтқан тұсы- нан шығады деп есептеледі.

• Қазақта «тұмар тағу» ырымы да бар. Бала не жасы кіші біреу ауырса, молдаға дұға жаздырып алып, оны ақ шүберекке не теріге үш бұрыштап тігеді де, дұға арналып жазылған адамның мойынына тағып қояды. Бұл тұмар сол адамды не баланы пәледен, тіл-көзден, ауру-сырқаудан сақтайды деп нанады. Тұмардың түрі көп. Кейде жас төлдерге де, ботаға да, ауырған малға да тағады.
• Қазақта «шідерге сигізу» ырымы болған. Балам малсақ болсын деп шідерге сигізеді.
• Қазақта айдалада жалғыз кетіп бара жатып түнге қалса, мұсылмандардың моласындағы мазарға түнеп шығады. Таңертең әруақтарға бағыштап Құран оқып аттанады. Жалғыз адамды түнде әруақтар қорғайды деп жорыла- ды.
• Қазақта әйел еркектің алдында төсін ашып, жарқы- ратып отырмайды. Бұлай істесе, сұқ көз қадалады,

тіл тиеді. Соның салдарынан төсі қараяды, омырауы іседі. Тас емшек болып, омырауынан сүт қашады. Сүт болмаған соң, құт та болмайды, құшағы суық, бауыры тас болады деп жориды.

• Қазақта бала ата-анасына қол жұмсамайды. Егер қол жұмсаса, Құдай атып, жер жұтады деп жориды.
• Қазақта бала туғанда да жасалатын ырым көп. Біреу балаға құлын атап «Бәсіре» берсе, құлынды қастерлеп, бала аман болсын, жасқа толсын деп соймайды және сат- пайды. Біреуге де бермейді. Өйткені ол баланың дүние есігін аша салып алған өз несібесі, құты деп нанады. Оны біреуге берсе, бала есейгенде қолына құт қонбай кедей болады деп жориды.
• Қазақта балаға кекіл қояды. Шашын тегіс ұстарамен қырып тастайды да, маңдайына бір шөкім шаш қалдырады. Жиегін тегістеп қояды. Ол кекіл деп атала- ды. Кекіл баланы ажарландырады. Соған орай баланы еркелетеді. Аттың да маңдайындағы бір шоқ түгін кекіл деп атайды. Кекіл баланы тіл көзден, сұқтан қорғайды, пәле-жаладан қағады деп есептеледі.
• Қазақта басқа кісілерге қаратып аяқ киім шешпейді. Әйелдер көбінесе тасаланып тұрып шешінеді.
• Қазақта денесінде тарыдай-тарыдай қара қалы бар адамдардың қызы көп болады деп жорылады.
• Қазақта ер азаматтар босанған әйелге сойылған қал- жаның етін жемейді. Онда әйелі ылғи қыз табады. Ша- шы түсіп қалады деп ұйғарады.
• Қазақта жалғыз ұл балаға жамау-жамау киім кигізіп, төбесіне айдар қояды. Онысы—балаға жат көздің сұғы қадалмасын, тіл тимесін дегені.
• Қазақта жанып тұрған отқа май тастап, соның лапы- лына қарап болашақты болжайтын ырым бар. Май тасталған оттың жалыны ашық түсте болса—жақсы- лықтың нышаны. Оттың жалыны қара қошқыл болса— жамандықтың белгісі.
• Қазақта жаңа киген киіміне байғазы береді, түйме тағады. Онысы—түйме артынан түйе келеді деген ыры- мы.

• Қазақта кетік, жырық ыдыспен қонаққа ас бермейді. Себебі ыдыстың кетігінен сайтан қосарлана ас ішеді, қонақ қорланады, қонақтың жебеуші иесі шамданып, кәрін төгеді деп ырымдайды.
• Қазақта көз тиеді, сұқ өтеді, тіл батады деген ұғым бар. Кейбіреулерді «сұқ көзді, сұқ тілді» деп сескенеді. Көз сұғы—жақсы адамға, жас балаға, жүйрік атқа, қыран құсқа, сұлу қызға, қайсар батырға, қайратты палуанға тиеді деп нанады. Сондықтан ас пен тойларда палуан- дарды, жүйрік атты көптің көзінен тасада ұстайды. Онысы—тіл мен көздің сұғы тимесін дегені. Біреу жас келінге немесе сәбиге сұқтана қараса, «көзің тиеді, қара жерге түкір» деп, жерге түкіртеді. Көз тисе—«сұқ-сұқ» деп, тіл тисе—«тфә-тфә» деп, ерекше мақтаса—«тілің тасқа» деп қайырым айтады.
• Қазақта қой қырқып, жүн сабаған және киіз басқан кезде жел соқса, жүнді ұшырып кетеді деп екі тал шиді яки шөмшекті айқастырып, жүнмен байлап қояды. Онысы—жел шамынан сақтану.
• Қазақта қолды жуып болған соң, сілікпейді. Қайта суды сорғытып барып, орамалмен сүртеді. Жуған қолды сілку—жаман ырым. Бүйткенде су иесі Сүлейменнің киесі атады, соның салдарынан бастау көздері бітеледі деп жорылады.
• Қазақта қыл арқанды ұрламайды. Ұрласа—аспаққа асылады, қыл мойнына қыл арқан түседі деп ырымдай- ды.
• Қазақта нәрестенің иткөйлегін шешкен күні, яғни қырқынан шығарғанда ауылдағы әйелдер жиналады. Иткөйлекті шешкен соң, оған тәтті түйіп, иттің мойны- на байлап жібереді. Ауыл балалары сол итті қуып жүріп ұстап алып, тәттіні бөлісіп алады. Иткөйлекті ырым деп, баласы жоқ әйелге береді. Онысы—барлық адамды қуантатын бала көп болсын дегені.
• Қазақта сейсенбі күні алыс сапарға аттанбайды, үлкен іс бастамайды. Себебі бұл ауыр күн болып есептеледі. Бас зеңіп тұрады деп ырымдалады.

• Қазақта түн ортасында қораздың шақыруы теріске жорылады. Ондай қораздың басын кеседі де, жерге көміп тастайды. Өйтпесе, адам өлімге ұшырайды деп есептейді.
• Қазақта түнде айнаға қарамайды. Қараса—ажары кете- ді, өңі бұзылады, нұры таяды, дидары солады, шұғыла қуарады деп ырымдалады. Өйткені адам баласы жарық- та жүзіне нұр жинайды. Түнде айнаға қараса, сол нұр адамның көзіне шағылысып, тайғанайды деп жориды.
• Қазақта ұзатылған қыз жыл толмай төркініне келмей- ді. Себебі отаудың оты лаулай түссін дегені. Бұл мезгіл бұзылса—ақ төсек суиды, көңілге жел кіреді деп ұйғарылады. Мұндай кезде туған бала безбүйрек, қатал болады деп сенеді. Сондықтан отауды жайнатып ұстап, отбасына самауырды қайнатып қойып, келген-кеткенді ашық-жарқын қабақпен қарсы алу арқылы жас келін келген жеріне әбден бауыр басып кетуі керек. Содан кейін ғана төркініне баруға болады. Төркіндей барғанда дауыс айтып, сағынышын да ақтаруға ерікті. Қуаныш- пен көрісу—жақсылық. Ата-анасы сағынып келген қызын жылы шыраймен, ақ пейілмен күтеді. Қайтар кезінде қалағанын береді. Қыз көңілі марқайса—ел көңілі өседі деп жориды.
• Қазақта шалбардың бауын кісіге қарап тұрып байла- майды. Жүріп бара жатып та олай істеуге тыйым сала- ды. Бұл қылық әдепсіздік, жөн білмегендік саналады.
• Қазақта шын көңілмен, адал ниетпен құдаласып, қонақ болып отырғанда табақ тартар алдында құй- рық-бауырды араластырып турап, үстіне айран құя- ды да, құдаларға асатады. Бұл асатудың әзілге ұла- сатын жағы да бар. Алайда адал ниет те қабысып жатады. Айран араластыруы—тілек ақ болсын, іші- бауырымыз араласқан мың жылдық құда боламыз деп ырымдағаны.
• Қазақта: «Сыйға—сый, сыраға—бал» дейтін сөз бар. Жігіт жағы құдаларды есік көрсетуге шақырады. Мұндағы мақсат—қалыңдықтың барлық туыс-туған- дарын күйеуге таныстыру, өз ел-жұртын, дәулеті мен

сәулетін көрсету. «Өлі-тірісіне» бір мал аталады. Бұл— әруақ разы болсын дегені. Егер өлі-тірісіне мал атал- маса, келін ауруға шалдығады деп есептейді.

• Қазақтар жәйбарақат кезде бас бармақты тістемейді. Қаралы күн, құсалы түн өткізіп, өзегі талған адам- дар ғана солай істейді. Ешбір себепсіз бұлай істеу— жамандық нышаны деп жорылады, оған қатаң тыйым салынады. Қатты өкінгенде ғана бармақ тістейді.
• Қазақтың келіндері асықты жіліктің асығы бар басындағы сіңірді мұжымайды. Онда толғағы ашты болады, қатты қиналады деп ырымдалады. Әйелдің толғағы қатты болса, бураның қураған бас сүйегін ақ байлап төрге іліп қояды. Мұнысы—жын-шайтан бура- дан қорқып қашады дегені.
• Қазақтың келіні қайын енесі мен қайын атасының төсегіне отырмайды. Бұлай істеу—әдепсіздік, арадағы сыйластық бұзылады, адамдық жойылады, құрметтен айырылады, келіннің етегі ашылады деп қатал тәртіп- пен тыйым салып жаман ырымға жатқызады.
• Қазақтың қарттары көзі тірісінде өз қабірін қаздырып қояды. Жанақымды тас құмы жоқ керіш жерден таң- дап, бес адам олай-бұлай аунап жататындай етіп қазды- рады. Онысы—Алланың бергеніне де, алғанына да разы- лығын мойындауы. Ақырет түніне иман келтіргені.
• Қазақтың үлкен кісілері балаларына құстардың жұ- мыртқасына тиіспеуді, балапанын өлтірмеуді тапсы- рып, міндеттеп отырады. Бұлай істесе—құстың қар- ғысына ұшырайды деп сенеді.
• Қазалы күндері өлімге келген ауыл адамдары қызыл, жасыл киім кимейді. Әйелдер жылтырауық бұйымдар тағынбайды. Бұл торқалы той емес. Қаралы өлімді құрметтеу керек.
• Қазан айында қар жауса, көктемде қар көпке дейін жа- тады.
• Қазанда қайнап жатқан сүт отқа төгілсе, малдың желі- ніне қотыр шығады. Сүт отқа күйіп жатқанда малдың емшегіндегі сүт күйеді.

• Қазанды есік жаққа қаратып қисайта аспайды. Ол құласа: «Несібе төгіледі, ырыс шайқалады, ас аза- йып, дән далаға қашады. Отқа төгіліп, дән күйеді. Күл астында қалады. Қазан шайқалса—ырыс шамданады» деп ырымдайды.
• Қайтыс болған адам жаназасы шығарылып, қабырға жерленбей тұрып Құран оқылмайды.
• Қалжаға сойылған қойдың омыртқасын тазалап мүжи- ді де, тобылғы шыбыққа өткізіп, есіктің бас жағына іліп қояды. Онысы—баланың мойыны тез бекісін дегені. Ал қалжаға жиналған әйелдердің бәрі де омыртқа еті- нен ауыз тиюге тиіс. Ең соңында кіндік шешесі қырнап мүжиді де, есік маңдайшасының төбесіне іліп қояды. Әйелдер осы омыртқа етінен ауыз тисе, бала көтереді деп ырымдалады.
• Қалы, меңі үлкейіп кетпесін деп, қалымен туған бала- ға «Қалдыбай», «Қалдыгүл», «Меңдігүл», «Анарбай»,

«Анаргүл» деп ат қояды.

• Қамшы, садақ, жебе, тағы басқа қару-жарақты сый- лағанда беретін кісінің қолына ұстатпай, жерге тастай- ды. Онысы—қолдың қатты-жұмсақтығы немесе бере- ке бірге кетпесін, ұшығы жерде қалсын дегені. Ауыр салмақты жер ғана көтереді деп ырымдағаны.
• Қамшыны ұстап, төрге шықпайды. Бұл—ағайындар араздасып, дауласқан жағдайда жасалатын қылық. Жақсылық нышаны емес.
• Қамшының сабы сынса—қатын өледі. Пышақ сабы сынса—күйеу өледі деп ырымдалады.
• Қандай жағдай болса да таңдай қақпайды, орынсыз таңырқамайды, жөнсіз есіркемейді. Адамды есіркеу— Құдайдың ғана ісі. Бұл адам баласының қолынан кел- мейді.
• Қандай үйге кіргенде де, мейлі адам болсын, болмасын сәлем беріп кіру керек. Себебі үйдің төрінде Қызыр пайғамбар отыруы мүмкін. Сол риза болады. Үйге бере- ке кіреді. Амандық сақталады. Жамандық болмайды деп ырымдалады.

• Қара қоңыз тығылатын жер іздеп жанталаса жүгірсе, көп кешікпей жаңбыр болады.
• Қара немесе қызыл киім және киімге ұқсағандарды үйдің үстіне қоймайды. Мұндай нәрсені, сол үйден адам өлсе, қылады.
• Қарашада күн күркіресе, қыс қысқа болады.
• Қарға қысты күні үйге қарап: «қақ, қақ, қақ» десе, қыста қар жауады, жазда жаңбыр жауады деп ырым- дайды. Мұның ауылда той болатын жайға бейімделетін жағы да бар.
• Қарға су бойын қуалап ұшса—жаман хабар болады.
• Қарлығаштар жер бауырлай ұшса—жел соғып, күн бұзылады, керісінше биіктеп ұшса—күн ашық, жылы болады.
• Қартайған адам қайтыс болса, жастар «оның жасына келеміз» деп ырымдап, оның «жетісіндегі», «қырқын- дағы», «асындағы» дастарханына таласып, берілген тағамды емен-еркін қалдырмай жейді.
• Қасқырдың бас сүйегі мен жыланның бас сүйегін алып, жағын мықтап танған соң, сандыққа сақтап қояды. Сон- да малды қасқыр жемейді. Адамды және малды жылан шақпайды деп жориды.
• Қатар тартылған екі табақтың адамдары түгел ет ту- рап алуға пышақ сұрап алса, етті турап болған соң, пышақты құры қайтармайды, пышақтың ұшына май шаншып беріп, алғыс айтады. Өйткені пышақ—ердің қаруы. Ақ май сол ниетті білдіреді.
• Қой күзде төсін жиі қақса, сол жылы қар қалың түседі. Күздің аяғында, не қыстың бас кезінде өрістен қайтқан қойлар аузына бір-бірлеп шөп тістеп келсе, қысыңда жұт болады.
• Қой қотыр шыққан балаға сойған малдың көзінің суын жақса, жазылады деп есептейді.
• Қой пысқырынса, жазды күні бұлттанып, іле-шала жауын-шашын болады.
• Қой сүзіссе—жел соғады.

• Қой топалаң дертіне шалдықса—аршаны өртеп алас- тайды немесе елсіз түзге айдап тастайды, қасқыр шапса—топалаң айығады деп сенеді.
• Қой тісін қайраса, кешікпей боран болады. Қой қысты күні қораға иін тіресіп, бір-бірін итермей, емін-еркін кірсе, ауа-райы жайлы болады. Керісінше иіріліп, то- пырлай кірсе, күн бұзылады.
• Қолға шыққан сүйел қанша болса, жіпті сонша рет түйіп жерге көміп тастаса, ол шірігенде сүйелдер тез түсіп қалады.
• Қолды жуып болған соң, сілкімейді, сорғытып барып орамалмен сүртеді. Жуған қолды сілку жаман ырым. Өйтсе, су иесі Сүлейменнің киесі атады, соның салдары- нан бастау көзі бітеледі деп жориды.
• Қолынан іс келмейтін адам бір шаруа жасаса, жерден шөп алып сындырады.
• Қонақ боп барған үйінде қызды төрге отырғызады. Себе- бі «қызда қырық көліктік бақыт бар». Төрде отырса, сол бақыттың жұғыны қыз отырған төрде қалады. «Қызда қырық қырсық та бар». Босағада отырса—сол қырсық сол үйде қалады. «Қызда оттай ыстық мейір бар». Төрде отырса, сол мейір сол үйге бағышталады. «Қызда мұз- дай суық ызғар да бар». Есік жақта отырса, сол ызғар сол үйді шалады. «Қызда қырық періште бар». Төрде отырса, сол періштелер сол үйге қонады. «Қызда қы- рық сайтан бар». Есік жақта отырса, сайтандар сол үйде қалады. Осындай ырымдардың салқынынан қалтырап, ыстығына қуанады. «Қазақ ырым етеді, ырымы қырын кетеді» дейтін мәтел осындай ырымдардың жемісі бо- лар.
• Қонақ келгенде есікті үй иесінің өзі ашады. Ал қонақ шығарда есікті үй иесі ашпайды, қонақтың өзі ашып шығады. Қонақ үйге келгенде құт бірге кіреді деп жо- риды. Қонақ кетерде үй иесі есік ашып берсе, құт та әлгі кісімен ілесіп кетеді деп ырымдалады.
• Қонақ қыз босағаға емес, қарттар отыратын құрметті орынға отырады. Әйтпесе үй иесі бақытсыздыққа ұшы- райды.

• Қонақ өзі түскен үйге алып жүрген найза, қылыш, мылтық, сойыл-шоқпарын алып кірмейді. Үйге кірерде сыртқа сүйеп қойып, тек қамшы алып кіреді. Бұл— қамшыжүргенжердепәле-қазажүрмейді, сізгеадалмын дегенді білдіреді. Қамшыны төрге алып шықпайды.
• Қонаққа тартылатын бастың тұмсығы, сөзсіз, төрде отырған ең сыйлы қонаққа қаратып қойылады. Егер үйдің есігіне қаратып қойылса—онда үй иесінің қо- нақты шынайы көңілмен күтпегені, қайта, қонақты қуғанын білдіреді. Бастың маңдайын қосу белгісі фор- масында тіліп қояды.
• Қонақты сыйламас бұрын үй қожасының өзі астан ауыз тиюі керек.
• Қонақтың пышағы немесе бәкісі дастарханмен бірге жиналып кетсе, қайтарып берілмейді. Қонақ ет тура- ғанда пышағын өзі сүртіп қынына салып алуы керек. Егер дастарханмен бірге жиналып кетсе, қонақ үнде- мейді, пышағын сұрамайды. Сұраса, «Қырық пышақ боп өштеседі» деп жориды.
• Қорада тұрған ат иесін көргенде құйрығын көтеріп, борт-борт жел шығарса—сапар нысаны деп ұйғары- лады. Ал аузын ашып есінесе—жақсылық нышаны. Жолға жүргелі тұрған ат құмалақ тастаса—жолдың оңға бастағаны, олжалы болмақ, қуаныш сыйлайды деп ырымдалады. Сүрінген атты ұрмайды. Қайта көзін оң қолмен сүртіп, тазалайды. Онысы—сайтан аттың көзін басып тұрса, қашып кетсін дегені. Жолаушы ке- ле жатып, атының сауырынан ұрмайды немесе қамшы салмайды. Себебі жапанда жалғыз өзі келе жатқан жо- лаушыны қолдап, жебеген Қызыр пайғамбар аттың сауырында отырады деп жорылады.
• Қоралы қойға қасқыр шапса, көк бөрінің аузы тиді, Көк тәңірі қолдайды, мал өсіп, жан аман болады деп жо- риды.
• Қорылдап ұйықтап жатқан адамға пышақ оқтаса, қо- рылы басылады. Буындырған шайтан пышақтан қор- қады деп нанады.

• Қошқардан күйек аларда «шашыратқы» жасайды. Қошқардың күйегін алып, саулықтарға қосып жібер- ген соң, мал иелері тілеу тілейді. «Төл көбейсін, егіз- егізден болғай» деп, мәре-сәре болады. Әйелдер дастар- хан жайып, қонақтарды күтеді. Осы ас шашыратқы деп аталады. Сонда: «Мал төлді болады, шөп басы екі аша шығады, қой егіз табады» деп қуанысады.
• Құлағыңыздың іші қышыса—жақсы хабар естисіз. Ал табаныңыз қышыса—жаяу жүресіз.
• Құлын, қозы-лақ байланып, көгенделетін желі арқанды аттамайды. Желінің киесі атып, шарапаты шайылады деп жориды.
• Құмалақ салғанда, құмалақ басын (ырымдап бергенді) қолға алмайды. Онысы—құмалақ ақ сөйлесін дегені.
• Құмыраның, торсықтың аузынан су ішпейді. Қалған суға дем тиеді. Егер ауру адамның демі тисе, кейінгі су ішкен адам ауру болады деп жориды.
• Құмырсқалар илеуін құрғақ жерге салса—жауын жа- уады, дымқыл жерге салса—жаздың құрғақ бола- тындығының белгісі. Қатты жел мен дауыл болардың алдында құмырсқалар әбігерленіп, мазасыздана бас- тайды. Егер құмырсқалар илеуін биік жерге салса, судың деңгейі көтерілер тасқын болады.
• Құмырсқалар илеуінен шықпай қойса—күн жауады.
• Құмырсқалар күндіз илеуіне асығыс кіріп жатса, ауа райы бұзылады деп ұйғарады.
• Құрықтың ұш жағын жоғары көтермейді. Онда малдың аяғы көктен келіп, орта ойылған жұт болады деп ырым- далады.
• Қыдырып келген жас баланы үйден құр қол шығар- майды. Өйткені сәбидің меселдесі қайтпасын, көңілі қалмасын, жүрегі суымасын, келер бақытының беті қайтпасын, үйде оттай ыстық ықыласы қалсын деп ырымдаған. Егер сәби суық рай көріп, кейіген кейіп- пен шығып кетсе, бұл шаңырақтан бақ, төрден бақыт, дәннен ырыс кетеді деп ырымдалады. «Адам ұрпағымен мың жасайды» деген мәтел осындайдан пайда болған шығар.

• Қыз балаға кәрі жілік ұстатпайды. Егер қыз кәрі жі- ліктің етін жеп, мұжыса—болашақ күйеуі кәрі қақсал болуы ықтимал деп жорылады.
• Қыз балаға шашы өссін деп желке жегізеді.
• Қыз бен жігіт алғаш қосылған түні жігіт жеңгесіне жолдық береді. Өйткені жеңгесі төсек салып, жайлы жатуларын тілейді. Қыздың пәктігіне куә болады, кірді де өзі жуады. Бұл—өмірлік адалдық нысаны саналады.
• Қызға құйымшақ жегізбейді. Құйымшақ жесе, жеңіл- тек болады деп санайды.
• Қыздар өзінен үлкен адамға немесе жігіттерге қарап тілін шығарып, жалақтамайды. Бұл әдепсіздікке жа- тады. Ал кейін тапқан баласы сақау болады деп ырым- дайды.
• Қыз-келіншектер қара орамалды басына салмайды. Қара киім—қайғының белгісі деп ырымдалады.
• Қызылша және басқа да жұқпалы аурулар тарағанда, басқаға жұқпасын деп, немесе қызылша шыққан ба- лаға тіл-сұқ болмасын деп, есік сыртына не маңдайша- ға шикі жас ет байлайды. Шикі ет ауырып жатқан адамымыздың еті шикі еді, қызылша шығып жатыр де- ген шартты белгіні білдіреді. Шикі етті қарға, сауысқан сияқты құстар ала қашып, тыныштық бермеген соң, қызыл бөз байлайтын болған.
• Қызына құда түсе келген адамның тілегін қабыл еткен- де жағалы шапан кигізеді. Оны «шеге шапан» дейді. Бұл—құдалық баянды болсын деген ниет.
• Қырманға астық бастырар алдына егінші Дихан атаны еске алады да, бір шайнам дәнді аузына салып: «Дән дәмді болсын, ішер көбейсін» деген тілек айтып барып іске кіріседі. Мұнысы—қырмандағы дән шашылмасын, алдымен өзіміз ауыз тиелік, басқаға жем боп кетпесін дегені.
• Қыста жаңбыр жауса—«Жер сілкінеді. Жер астынан айдаһар шығады» деп нанады.
• Қыста күн құлақтанып шықса, суық болады, құлақ- танып батса, суық сынады.
• Қыста үйде шыбын ұшса—боран болады.

• Қыстаудан жайлауға алғаш көшкен кезде бірінші күн көп ұзамай, жол бойына ерулейді. Себебі арттағы жұрт бірден иесіз қалмасын, жұрынсыз болмасын, бақыт сақтаған орта шамданбасын, жұрт қуарып қалса, жаңа жұртқа барғанда бақ көне жұртқа қарай алаңдама- сын деп ырымдалғаны. Келесі күні әрі қарай көшерде жолдың екі жағына от жағып, сол оттың ортасынан жүк артылған көліктерді өткізеді. Бұл қаскүнем рух- тар мен жын-шайтаннан сақтану үшін жасалады, өйткені олар көшті аңди алмай, от ішінде қалып қояды. Жаңа қоныста жаңаша өмір сүрсек деген ырымның жоралғысы.
• Қысты күні ағаш шуласа—күн жылынады.
• Қысты күні кемпірқосақ көрінсе, жыл құтты, ел ты- нышты, мал төлді, өнім мол, тіршілік жайдары болады дейді.
• Қысты күні күн ұясынан құлақтанып шықса, сол күні күн суық болады.
• Қысты күні қарғалар ағаш басына шығып қарқылдап, үстерін шұқып тазалана бастаса, көп ұзамай—ақ қар жауады.
• Мақтап жүретін адам тамақ үстіне келеді, ал жамандап жүретін адам дастархан жиналғанда келеді деп санай- ды.
• Мал әбзелдерін лас жерге, аяқ астына тастамайды. Оларды арнайы таза орынға іліп қояды. Әйтпесе, мал иесі өкпелейді.
• Мал баққан адам құр қол жүрмейді, қынды пышақ алып жүреді.
• Мал етін бұзғанда балта, шот қолданылмайды. Сүйек- терді жүйесін тауып пышақпен ғана ажыратады. Бал- таласа, берекесі кетеді деп ырымдайды.
• Мал қораға дәретке отырса, малдың желіні іседі, сүті азаяды деседі.
• Мал өріске кеткен соң мал қораның есігін ашық таста- майды. Жын-шайтан кіріп кетеді деп ырымдайды.
• Мал сауылып жатқанда бөгде біреу келіп амандасса, араласса, малдың сүті қайтып кетеді деп ырымдайды.

• Мал сойған кезде төс шеміршегін кесіп алып, жарға не босағаға лақтырғанда жабысып қалса, ол үйдің аты бәйгеден бірінші болып келеді.
• Мал төлдеп жатқан кезде сақал, мұрт, шаш алуға ты- йым салынады. Өйткені төл шала туады, дертке шалды- ғады деп жорылады.
• Мал төлдеп жатқанда басқа біреуге мал сыйламайды. Төлді біреуге атамайды және сатпайды. Бұлай істесе, Шопан ата шамданады, шамырқанады. Жаңа туған төл қырық күн өткенше иесіз болады. Сондықтан бақ пен байлық басқаға ауысады, мал шығынға ұшырап, індет жайлайды, қора бос қалады деп ырымдалады.
• Мал төлдеп жатқанда кереге басына, бақанға, қойдың құйрығына қызыл шүберек байлап іліп қояды. Оны елдің көзі төлге түспей, құйрыққа түссін дегені.
• Мал төлдеп жатқанда, балалардың асық ойнауына тый- ым салынады. Өйткені асық ойнағанда сақа мен ке- нейлерді соғыстырып, шықылдаған дыбыс шығарады. Міне, осы дыбыс мал киесін ызаландырады, төл шығын болады деп ырымдалады.
• Малға бас киімді лақтырса, сүті азаяды деседі.
• Малға оба тисе, қасиетті саналған адамдардың мола- сынан топырақ әкеліп, малды ұшықтайды. Себебі оба да бір қасиеттің белгісі. Оның да күшті қорғаушысы бо- лады деп ырымдайды.
• Малға ұсталатын құралдарды (құрық, бұғалық, көген т.б.) аттамайды. Бәрінің киесі бар деп сенеді.
• Малды бауыздар алдында басын құбылаға қаратып тұрып, бата жасайды. «Бұйыртып жегіз» деп тілек ай- тады. Онысы—малдың еті дәмді, адал болсын дегені.
• Малды қу шыбықпен, көсеумен айдаса, сүті күйіп кете- ді деп, жас шыбықпен айдайды.
• Малды сатқанда оның ноқтасын, бас жібін алып қа- лады.
• Малдың алдынан бос ыдыспен шықса, сүті азаяды де- седі.

• Малдың басын үйіткенде алдымен бауыздау жағынан бастап үйітеді. Бұл—пышақтың жүзіндегі қылау өр- тенсін дегені.
• Малдың бірінші сауымынан алынған майды қазақтар асқа қолданбайды—онымен жақтау, табалдырықтың жоғары бөлігінің, киіз үйдің сол жағын жауып тұрған киізді майлайды.
• Малдың жетім бауыр аталатын бауыры да болады. Оны балаларға жегізбейді. Егер жеп қойса—жетім қалады деп жориды.
• Малдың мезгілсіз қашқаннан кейін туған төлін қазақ- та малдың иесі малданбайды, басқа бір күйі нашар кі- сіге садақа ретінде береді.
• Малшы құр жан жүрсе, мал арам өледі.
• Малшылар беті-қолын жумай тұрып, мал өргізбейді.

Өйтсе, мал өлім-жітімге ұшырайды деседі.

• Мама ағашта байлаулы тұрған аттар қасынып, бірін-бірі тістелесе—жақсы ырым. «Құда боламыз, құшақ айқас- тырамыз, мерекелі күн туады» деп ағынан жарылады.
• Масалар күздің аяғына дейін жатпаса, қыс жұмсақ әрі жайлы болады.
• Мәйіт шығарылып әкетілісімен үйді жинастырмайды.

Өйтсе, аруақ разы болмайды дейді.

• Мәйітті ораған кілемді түнде жұлдызға қаратып жайып барып істетеді.
• Мәйітті үйден шығарып, қабір басына қарай алып жүргенде әйел адам бармайды. Үйде қалады. Келесі күннен бастап баруына болады. Әйел—ана. Сондықтан оның жүрегі суымасын, өмірден түңілмесін дегені.
• Мәйіттің жанында қатты сөйлеуге, қызу әңгіме айтуға, жылап-сықтауға болмайды.
• Мәйіттің кебін тігісін жиі тікпейді. Үйден шығатын өлім жиілеп кетеді деп ырымдайды.
• Меңсіз қап-қара малды аса сыйлы қонаққа соймай- ды. Тұнжыр түс тұңғиыққа бастайды деп ырымдайды. Союға тура келген жағдайда мүйізіне, мойнына ен бай- лап барып сояды. Бұл ақ тілек қабыл болсын деген ниет белгісі.

22-0185

• Мешітке имам сайлаған кезде он екі мүшесі бүтін, дені сау, ақыл-есі дұрыс адам таңдалады. Ақылды, иман- жүзді адам оқыған дұғаның сауабы мол деп жориды.
• Мойын құяңның салдарынан қарысып қалғанда, кербез кісінің сыртынан сәлем жасаса, жазылады.
• Мойын, арқа жотасын құяң ұстаған адам кербез кісінің сыртынан үш қайтара сәлем қылып, тағзым етсе, тәуір болып кетеді.
• Мұрны, иегі қышыған адам бір жерден дәм татады. 625. Мұсылман баласы доңыздың етіне көз салмайды. Ырыс

былғанады деп жориды. Байқаусызда көз түсіп кетсе,

«тфу» деп үш рет түкіреді.

• Мысық шалқасынан жатса, күн жылынады. Мысық жерді тырмаласа, жел соғады, қабырғаны тырмаласа, ауа-райы бұзылады. Мысық жылы жерге отырса, бол- маса жылы жерге жатса, қыста аяз, жазда күн бұзы- лады.
• Мысыққа тамақты «ертең ұмытып кетесің» деп шертіп береді.
• Насыбай атқанды Құдай атады. Демі сасып, дерті ас- қынып, қойнындағы жары жиіркенеді. Мерез ұрпақ туады. Кем иек, кетік тіс, есалаң бала опа қылмайды деп ырымдалады.
• Науқастанған адам әбден әлсіреп, өлім қаліне жеткен- де, ағайын-туыстарын жинап, арыздасады. Бірінен- бірі кешірім сұрасады. Алым-берім қарыздары болса, қайтаруды тапсырады. Ұрық-жұрағаты бұл істерді өсиет деп біледі. Өлетін адамның әрқандай тілегі «Ақтық дем» есептеліп, ол бұлжытпай орындалады.
• Наурыз күні кетік ыдыстарды пайдаланбай, тастайды.

«Жаңа күн—жаңа өмір, жаңа жыл» деп біледі. Бұл күні кетік ыдыспен ас ішсе—көне пәле, көне сүрдек қалады, жаңа күннің жаңа ырысын көре алмаймыз деп жориды.

• Нәресте туғанда кіндігін ай балтамен кесіп, таза жіппен байлайды. Кіндік кескен балтаны пайдаланбай, сақ- тап қояды. Кіндік үш-төрт күнде түседі. Ұл баланың кіндігін «Үй күшік болмасын, далада өскен батыр бол-

сын» деп, қырдан асырып лақтырып жібереді. Ал, қыз баланың кіндігін «Үйдің құты болсын» деп, от басына, ошақтың түбіне көмеді. Бала оқымысты болсын деген ниетпен кітап арасына сақтап қоятын да, ат құлағында ойнасын деген тілекпен аттың жалына байлап қоятын да дағды бар. «Тілегімізді кіндік кескен жерден, кіндік қаны тамған жерден бер» дейтін сөз осындай ырымдар- дан қалған.

• Нәрестені тіл-көзден сақтау үшін оның бесігіне, киіміне тұмар ретінде жыланбас, үкі, тоғыз моншақ, күміс ти- ындарды іліп қояды. Сәбиге «көз тиді» деп секем ал- ған жағдайда сол адамның үйінен бір нәрсесін әкеліп түтетеді.
• Нәрестенің еңбегін баспайды. Өйткені баланың бақы- ты еңбегінде болады. Нәрестенің былқылдап тұрған еңбегін басса—миы зақымданады, өміріне қатер төнеді деп жориды.
• Нәрестенің иткөйлегін кең-мол пішіп тіксе, қолы ашық, кең пейілді, бақытты болады деп ырымдайды.
• Нәрестенің ұйқысы тыныш болуы үшін және жын- шайтанды қуу мақсатымен адыраспанды отқа жағып түтетіп, баланы бөлерден бұрын бесікті айналдырып, аластап шығады.
• Несібесі көп, дастарханы мол болсын деп жаңа үйдің босағасын маймен майлайды.
• Ойнап жүрген балалар екі тымақты үсті-үстіне қабат- тап кисе, екі қатын алады деп жориды.
• Ойынға ашуланған адамның басы таз болады.
• Оң жақ алақаныңыз қышыса, ақша аласыз, сол жақ алақаныңыз қышыса, біреуге ақша бересіз.
• Оң жақ құлағыңыз шуылдаса, мақтайды, сол жақ құ- лағыңыз шуылдаса, жамандайды. Ондай кезде жаны- ңыздағы адамға: «қай құлағым шуылдады» дейсіз, ол

«оң құлағыңыз» деп айтуы керек.

• Оң көзіңіздің асты тартса, қуанасыз, сол көзіңіздің ас- ты тартса, ренжисіз.
• Оң қабағың тартса, қуанасың.

• Оң қолыңның алақаны қышыса, ақша ұстайсың, табыс, олжа, сол қолыңның алақаны қышыса шығын, шығыс, зиян.
• Оңтүстіктен соққан жел өзгеріп шығыстан соқса, ауа- райы жылынады, батыстан соқса, бұзылады.
• Ордалы жыланның маңына жақындап барып, жұғы- суға болмайды. Өйткені қазақтар перілер жылан бей- несіне еніп, топтасып жүреді деп нанады.
• От басында отырған қарияның орнына кез келген адам отыра бермейді. Кейбіреуіне қарияның кәрі тиеді. Жа- рымжан, дімкәс адам болса, ауруы асқынады деп ырым- дайды.
• Отау үйдің түс киізін үйдің тек оң жағына ғана құрады.

Сол жағына құрса, неке баянсыз болады деп жориды.

• Отты және оттың басын сабамайды. Бұлай істесе—үй- ішінің құты қашады, шаңырақтың оты өшеді деп жо- риды.
• Отырған адамды айналуға балаға да, басқаға да рұқсат етпейді. Олай істесе, әлгі адамның ауру-дерті болса, соны айналған кісіге көшеді, барлық сиқыры қонады, жұқпалы дерті жабысады, соның салдарынан бақыт- сыздыққа душар болады деп ырымдалады.
• Өгіз құйрығын шошайтып жоғары көтерсе—жел соғады. Сиырлар құйрығын көтеріп өкіріп шапса, ми айналдырған ыстық болады. Мал шағатын оқыра кө- бейеді. Сиыр танауын тартып, мүйізін шайқаса, дауыл немесе боран болады. Сондай-ақ қой тісін қайраса, бо- ран немесе дауыл соғады. Ал тұяғымен төсін қаситын болса, қыс боранды болады.
• Өздері әкелген сыбаға немесе тамақтан жеген үйдің әйелі қыз табады.
• Өзен жағасынан тоған қазып, жаңа тоғанға алғаш су салғанда тоған жалғасынан түйе айтып соятын ырым бар. Онысы—ақ түйенің қарны жарылғандай той бол- сын. Ел тоқшылық өмір кешсін. Тоған киесі разы бол- сын дегені.

• Өзен суына төніп, етбетінен жатып су ішпейді. Суға кетесің, не су мақұлығы жұтады, не асқазан ауруына, өңеш қабынуына жолығады деп жориды.
• Өлара жауын-шашынды болса, жаңа ай шаруаға қо- лайсыз болады.
• Өлген адамға дауыс көтеріп жоқтап жылаған соң, беті- қолын жумай тамақтан дәм тату күнә саналады.
• Өлген адамды жерлеген соң молда Құран оқиды. Жасы келген адам болса, бейіт басында тәбәрік ретінде жыр- тыс жыртылады. Онысы—өлген қарттың жасын берсін, арты той болсын дегені.
• Өлген адамды қабірге қою үшін үйден шығарда бас жағымен есіктен шығарады. Дән түйген ақ орамалды басынан айналдырып алып қалады. Мұнысы—әруақ үйден дәмін біржола үзіп кетсін дегені.
• Өлген адамның жаназасына шақыра барған кісі жаяу болсын, атты болсын басқалардың үйіне кірмейді. Да- лада тұрып жәй-жапсарды айтады. Егер шөлдеп тұрса, сұраған сусынын сыртта ішеді. Үйге кірсе, сол үйден өлім шығады деп ырымдалады.
• Өлген адамның қайыр-садақасына малдан басқа бидай да береді. Онысы—артындағы ұрпағы бидайдай жай- қалып өссін деп ырымдағаны.
• Өлген адамның қасында күзетіп қариялар оған иман тілейді. Бетін жабады. Көзін жұмғызады. Үйдің оң жағына салып қояды. Басын солтүстікке, бетін құбы- лаға қаратып, шалқасынан жатқызады. Үстіндегі киім- дерін шешіп алады да, денесін ақ шүберекпен жауып қояды. Олай етпесе, әруақ разы болмайды деп нанады.
• Өлген ер адам сүйегіне ерлер түседі. Әйел адамның сүйегіне әйелдер түседі.
• Өлген кісінің иман киізі қырқына дейін таза жерде сақталуы керек. Өйткені қырқы берілгенше, әруақ дәметіп, өзінің үйіне келіп жүреді, лас киізді көріп ренжімесін деп жориды.
• Өлген кісінің фидиясына мал, ақша бергеннен басқа бидай да береді. Бұл абзал саналады. Онысы—кейінгі ұрпағы егіндей көгеріп жайқалсын дегені.

• Өлік шыққан жерде киімін, бетін жыртып жыламайды.

Бұл—Аллаға қарсылық білдіргендік деп жорылады.

• Өлімде Құран оқылғанда барлық адам жылаудан тыйы- лады. Әйелдер шашын көрсетпейді, ерлер жалаңбас отырмайды. Үн шығармайды, жүрмейді, түрегеп тұр- майды, сөйлемейді, сәлемдеспейді.
• Өрмекшінің торын бұзсаң, қырық күнәң кешіріледі. 667. Өрісте жайылып жүрген малдың не қоралы қойдың

ортасын қақ жарып өтпейді. Себебі үйірлі ішінде Қызыр пайғамбар жүреді. Малдың оттай ыстық көрінуі содан деп ырымдайды. «Малды ауылда құт бар», «Мал бар жерде жан бар», «Қойдың сүті қорғасын, қойды қырған оңбасын» деген мақалдар да бар. Қоралы қойдың орта- сын жарып өтсе, Қызыр шамданады, мал екіге бөліне- ді. Ортасынан айырылады, шығынға ұшырайды. «Қой Меккеден шыққан» дейтін ырымдармен байланысты болуы ықтимал.

• Пәле-жаладан аулақ болсын деп жаңа үйленген жас- тардың төсегін арша түтінімен ыстайды.
• Перзентсіз ерлі-зайыптылар мойындарына көгеннің бұршағын салып, Құдайдан бала тілейді.
• Пияздың қабығы жұқа болса, сол жылы қыс жұмсақ бо- лады.
• Пұшпағы қанамаған бедеу әйел жуынып, шайынып, та- заланып алған соң, әулие адамдардың қабырына барып тәу етіп жалбарынса, сүйегі жарылып, бала көтереді деп ырымдайды.
• Пұшпағы қанамаған бедеу әйел қоныс аударып, жат жердің суын ішсе, екіқабат болып, бала көтереді деп те жориды.
• Пышақты пышаққа жанымайды. Бұл қылық—жаман әрекеттің нышаны. Елдің берекесін қашыратын соғыс болады деп жориды.
• Пышақтың жүзі шалқасынан қарап қалса, сол үйдің малы пышаққа ілінеді, пышақ жерге шаншылып түссе, үйге еркек келеді. Қасық түссе, қатын, болмаса қыз келеді.

• Сақал мен шашты жұлмайды. Құлақты созбайды. Көз- ді ақшаңдатпайды. Бұл—жамандық. Нәубетке, зұлым- дыққа ұшыратады деп ырымдайды.
• Сапарда кетіп бара жатқанда жолды кес-кестеп жы- лан өтсе, оны қуып жүріп өлтіреді. Өлтіре алмай ада- сып қалса, саусағының біреуіне ине шаншып, қан шығарады да, жолдың жағасына тамызып кетеді. Оны- сы—құрбандық бергені. Жылан сол қанды жалайды да, адамға қастығынан қайтады.
• Сапардағы жолаушылар жапан далаға түнесе, атының шылбырын сүйретіп қояды. Шылбыры сүйретіліп жүр- ген атқа қасқыр шаппайды. Өйткені қасқырдың ала жіп аттамайтын серті бар.
• Сауысқан үйдің төбесіне қонып немесе үйге қарап шықылықтаса—үйге қонақ келудің нысаны. Алыстан жолаушы келеді, жолаушылар аман-есен оралады деп ырымдайды. «Әлей-әлей, ақ сөйлей гөр!» деп тілек ай- тады.
• Сәби алақанын шапалақтаса—қуанышты хабар келеді деп ырымдайды.
• Сәби анасынан ұстап отырып емсе—сараң, еркін оты- рып емсе—мырза, жомарт болады.
• Сәби бала ішегін тартса—жаманшылық болады деп ырымдайды.
• Сәби қолындағы заттарын «шашу» деп шашса, ол үйде той болады.
• Сәби қырқынан шыққанда шашын алмаса, басы ауы- ратын болып қалады деп ырымдап қарын шашы мен тырнағын халықтың қадірлі адамына алдырады. Алынған қарын шашты тастай салмай, аяқ баспайтын жерге көміп тастайды.
• Сәби өз үйіне «ассалаумағалейкүм» деп кірсе, ол үйге кешікпей қонақ келеді.
• Сәби өзінің нәжісін өзі жесе, жоғалған нәрсені тапқыш болады деп нанады.
• Сәби шалқасынан жатып алаңсыз ұйықтаса—елге белгілі азамат болып өседі, бүк түсіп жатса—уайым- шыл, жігерсіз болып шығады, етпетінен жатып

ұйықтаса—ойшыл болады. Егер аяқ-қолын еркін созып ұйықтаса—болашақ батыр, кемеңгер болады.

• Сәбиге көз тимес үшін бетіне күйе жағып, үстіне ескі киім кигізеді.
• Сәбиді бесікке алғаш бөлерде ырым қылып тоғыз ора- мал жабады. Қыз болса, басына айна, тарақ қояды, ұл болса, пышақ қояды.
• Сәбиді қолына алып отырған адамның үстіне ол сиіп қойса, «құт келеді», әгәрәкім ол баласы жоқ адам болса,

«кішкенелі боласың», әйтпесе «балаң көп болады екен» деп жұбатады, ырымдалады.

• Сәбидің тілі мезгілінде шықпаса, нағашысының үйіне апарып қой сойдырып, соның тоқ ішегін мойнына бай- лап береді. Сонда баланың тілі шығады деп жориды.
• Сәбилер тоңқайып, екі бұтының арасынан қараса— жақсы нысанға баланады. «Жолаушы келеді», «Жол ашылады», «Алыстан туыстар қатынасады» деп қуа- нысады.
• Соғым сойған күні тоқпан жілік асылады. Үйдегілер етті тоя жейді. Бұл тоқшылық, молшылық болсын де- ген ниетті білдіреді.
• Соғымға сойылған малдың жілігін шаққанда майы толық болса, сол жылы мал майлы, көңіл жайлы, тоқшылық болады деп ырымдалады.
• Соғымға сойылған малдың сүйегін далаға шашып тас- тамайды. Таза жерде сақталады. Себебі соғым сүйегін- де астың құты тұрады. Соғымға да малдың қасиеттісін, семізін сояды. Сүйекті далаға шашып тастаса, қорада- ғы малға ит-құс шауып, тыным бермейді. Мал ақсүйек жұтқа, апатқа ұшырайды деп ырымдалады. Қыстай жиналған сүйек-саяқ жазғытұрым қайнатылып, майы алынады. Сонан соң сүйектер оң жақ босағаға терең қазылып көміледі. Онысы келесі жылғы соғымға дейін жұрт қуармасын, босаға майлы болсын деген ырымы.
• Сойған малдың төрт сирағын түгел аспайды. Төрт си- рақты бір-ақ асу дәм-тұздың таусылғандығынан дерек береді деп ырымдайды. Сондықтан нәзірге сойылған малдың ғана төрт сирағын толық асады. Басқа жағдай-

да бір сирағын алып қалады. Бұл—әлі де басар жол, та- тар дәм, асар шыңым бар дегендік.

• Су алатын жерге шомылмайды.
• Суға түкірмейді, дәрет сындырмайды. Суға түкіргенің атаңның бетіне түкіргенмен тең, суға дәрет сындырға- ның атаңның сақалына дәрет сындырғанмен тең деп ырымдайды.
• Суды күндіз тұрып ішеді, түнде отырып ішеді. Суды көп ішуге, салқылдатып тез ішуге болмайды.
• Сұраған кісіге инені ұшымен бермейді. Ұшық—қас- тыққа, өштікке, араздыққа ұрындырады деп жори- ды. Инені қайтарғанда да иесіне ұшықсыз қайтарады. Қолға бермей, жерге тастайды. Бұл иненің шаншуы жерде қалсын дегені.
• Сый табақпен бірге екі кәрі жілік бірге тартылса, қо- нақ қуанады. Жол оң болады деп жориды. Байлық, бақ қонады деп иланады. Жіліктерді еттен тазалап мүжіп, өзі алып кетеді де, үйінің босағасына іліп қояды.
• Сыпыртқының ұш жағын жоғары қаратып қоймайды. Бұл Көк тәңірін шамдантады, жын шаңыраққа шығып алады деп жорығаны.
• Сырттан келген адам босағаға ат байламайды. Егер ат байласа—ондай адамды ниеті бұзық, жау екен деп есептейді.
• Табиғаттың ерекше, тосын құбылыстары құдірет са- налған. Топырақ үйілген төбешіктер, құла түздегі жалғыз ағаш, бұтақтары тарбиып өскен бұталардың өнген жері қасиетті делінеді. Сол жерлерде түнейді, шүберек байлайды. Әулие көмілген жерлерге мал сой- ып, тілеу тілейді.
• Табындағы жылқыдан соғым алуға барған адам жыл- қышыларға «құрықбау» сыйлайды.
• Тай мініп, өзінің сүндет тойына шақыра келген бала- ның қолына тәтті ұстатып, тайының жалына шүберек байлап: «Жол болсын, той құтты болсын!» деп жол көр- сетеді.
• Тамақ ішіп отырған адамның ыдысына шыбын, көбелек т.б. жәндік түсіп кетсе, оның несібесі көп болады.

• Тамақ ішіп отырғанда біреудің қолындағы ыдысы түсіп кетсе, оны шайтан қағып жіберді дейді.
• Тамақ ішіп отырғанда шашалған адамға «май қап» дейді.
• Тамақты тек қана оң қолмен жеу керек. Сол қолмен же- ген ас сіңімді болмайды деп ұйғарылады.
• Таңертең ас үстіне келген адам астан ауыз тиюге тиіс. Себебі, «Таңертеңгі асты тастама», «Таңертеңгі асты тастасаң—ұжымың сені тастайды» деген тәмсіл бар. Сондықтан таңертеңгі ас үстінде келген адам жақсы- лық үшін астан ауыз тиіп аттанады. Адам жастан үлкен болса да, астан үлкен емес. «Ас—адамның арқауы». Таңертеңгі ас бір күндік өмірдің бастамасы. Таңертеңгі асты тастамай, көңілді отырып ішсе, сол күнгі жұмы- сың да оңға басады деп жорылады.
• Таңертең және жұма күні кешқұрым мал союға бол- майды.
• Таңертеңгі асты төкпей, шайқалтпай, аса жайдары кейіпте, ашық-жарқын ішу керек. Бұл таңғы рызық шашылмауы керек деген сенімді білдіреді.
• Таңертеңгі асты ішіп отырғанда ерлі-зайыпты адамдар ұрыспайды. Таңғы тірлік басталады. Күн шуағымен өмірге бақыт келеді. Ырызық тасыған, көңіл шалқыған күн туады деп ыстық ықыласпен таңертеңгі асты ойнап- күліп отырып ішеді. Сонда қабақтар жадырап, жақсы күн болады деп ырымдалады.
• Таңертеңгісін жол үстінен алғаш кезіккен әйел еркек- тің оң жағынан өтпеуі керек. Бұлай істесе, ердің жолы бөгеледі, бақыты шайқалады, қырсыққа ұрынады деп ырымдалады.
• Тауық әтештен бұрын шақырса, үй иелеріне жамандық шақырады. Ондай тауықты ұстап алып бауыздап тас- тайды, болмаса өз басыңа көрінсін деп басының жүнін тірідей жұлып қоя береді. Мезгілсіз уақытта шақырған әтешке де осы жазаны қолданады.
• Тойы жасалып, үйінен ұзатылып шығарылған қыз ке- тіп бара жатқанда артына бұрылып қарамайды. Бұлай

істесе—некесі бұзылады, күйеуімен отаспай, үйіне қайтып келеді деп жорылады.

• Топ болып жолаушылап келе жатқанда біреуінің аты тұра қалып сисе, басқалары тоқтап тосады. Егер тоспай жүре берсе—жолдастыққа жарамағаны. Жайшылық- та тоспаған адам, басқа күн туған кезде тосушы ма еді? Дос бола алмайды. Ала қол, қара нанды, ала күдік адам екен деп ырымдайды. Жүзін суыққа салып, бірте-бірте арасын алшақтатады.
• Торға түсіп, немесе үйге бекіліп қалған құсты ұстаған соң, басынан үш мәрте айналдырып, босатып жіберу ке- рек. Бұл—пәлекет сол құспен бірге ұшып кетсін деген ниетті білдіреді.
• Торғай шаңға аунаса—жаңбыр болады.
• Торқалы тойдың, өлім-қазаның ас-суы елге үлестірі- леді. Бұл—береке сақталсын, дәм-тұз таусылмасын, қазан қаңсымасын дегені.
• Төлді, малды түгендеп, санағанда бітті, таусылды, аяқталды демей, «байыңды», «түгесілді» деу керек.
• Төрдің төбесіне түлкінің, қасқырдың, аюдың және бас- қа жыртқыш аңдардың терісін іліп қоймайды. Өйтсе— бақ тұрмайды, үйді үрей билейді. Үй іші жыртқыш аңдарға толып тұрғандай сезіледі деп, жамандыққа жо- риды. Әсіресе жас отаулар иелерінің бұлай істеуіне тіпті болмайды.
• Туған мал шуын жеп қойса, сүті қайтып кетеді. Келе- шекте тумай қалатын болады.
• Туған малдың шуын сүйретіп апарып көміп тастамаса, төлі қашаған болады.
• Туыс-туғанға, ағайын-бауырға, дос-жаранға үш, бес, жеті санымен құрт, бауырсақ, шелпекті сыбаға ретінде бермейді. Осы санмен тек садақа ғана беріледі.
• Тұңғыш баланы алыс сапарға той жасап аттандырады. Тойға үлкен-кішінің бәрі жиналады. Бала үлкендер- ден бата алсын, жолы ашылсын, маңдайы жарылып қуансын, сапарға жарқын жүзбен аттанса, ғұмырлық сапары да сәтті болады деп ырымдалады.

• Түйе мойнын созып жіберіп, басын жерге салып жатса, ұзақ жол немесе көш басталады деп ұйғарады.
• Түйенің ішінде арунаны соғымға соймайды. Егер со- ғымға соятын болса, бұл әулеттен күш-қуат, негізгі мейір кетеді деп ырымдайды.
• Түн ішінде біреудің үйіне кіргенде «ассалаумағалей- кум» деп сәлем бермейді. Тек «Кеш жарық» деп қана тілек айтады. Өйткені кейде сайтан түн ішінде періш- те бейнесіне еніп төрде отырады дейді. Соны абайла- май сәлем беріп қалған жағдайда сол адамның аузы қисайып, ақыры ауырып өледі деп жориды.
• Түн ішінде кір жаймайды. Өйткені әйел қорқып, шо- шыма ауруына шалдығуы мүмкін.
• Түн ішінде қазаға көңіл айтпайды. Бұлай істесе, өлім көбейеді деп жориды.
• Түн ішінде қарыз сұрамайды. Түн—зауал уақыты.

Қарыз сұрау—жан сұрағанмен бірдей деп нанады.

• Түн ішінде қорадағы малды санамайды. Қандай жақын адамы болса да түн ішінде қорадан мал ұстап бермей- ді. Өйткені қой жусап жатқан қорада бақ та жатады. Қораның бейқамдығы ыдыраса—мал тыныштығы бұзылады. Малдың күйі бұзылса—төл азайып, саны кемиді. Түн ішінде мал берсе—малмен бірге малдың құты да, сол үйдің байлығы да кетеді деп жорылады.
• Түн ішінде сандық ашпайды. Бұлай істесе, отағасы өле- ді деп жамандыққа жорылады. Сандықты амалсыз ашу- ға тура келсе: «Сандыққа жылан кіріп кетті» деп барып ашады. Аузын жабарда: «Жылан сыртқа шықты» деп жабады. Онысы—суық қол ұрылар түн ішінде сандық ашып, жамандық жасамасын дегені. Оның қолын түсі суық жыланға балап салып, жыланға балап сыртқа шығарғаны.
• Түн ішінде сыртқа от шығармайды. Бұлай істегенде ауылға жау шабады немесе қораға тиеді, апат болады, далаға өрт кетеді деп ырымдалады.
• Түнде әйел заты суға бармайды. Әйел жаны нәзік, әрі қорқақ келеді. Су жануарларын көргенде жын деп ой- лап, шошынып қалады деп есептеледі.

• Түнде беті ашық қалған асты жемейді. Себебі мұндай ас бұзылады, айниды. Асқа сайтан сарыды деп ұйғары- лады.
• Түнде жатқан төсегіңді таңертең өзің жина. Жинал- май қалған көрпе-жастықтың ішіне сайтан кіріп алады да, адамға жамандық тілейді. Жиналмаған төсек-орын жаугершілікті де еске түсіреді. Төсектің жиналмауы— әйелге де сын. «Салпы етек, салақ, бос әйел» деген қаңқу сөз тарайды. Сөзге іліккен әйелдің үйінен құт қашады деп ұйғарылады.
• Түнде үйдің үстіне байғыз деген құс қонса, шықыл- дап тұрғанда дереу үйден бір көсеуді шала жандырып қуалайды. «Жамандығың өзіңе болсын, кет, кет» деп ұшырып жібереді.
• Түндігі бар үйдің төбесін қайырып ашқанда, бауын қайырып келіп қояды, алдына келтіріп қояды.
• Түсік тастамасын деп жас әйелдің етегін бүріп қояды. 742. Тырнағымен қосып сойылып алынған аюдың, қас-

қырдың, түлкінің, қабанның терілерін үйдің төріне іліп қойса, ол үйге шайтан үйір болмайды. Тіл мен көз өтпейді.

• Тырнақ пен шаш бейсенбі, жұма күндері алынуы тиіс. Түнде тырнақ пен шашты алмайды. Себебі адамның жа- ны түнде тырнаққа ілініп тұрады екен. Ал түнде шаш алу бас алумен бірдей деп жорылады.
• Тышқандар ініне құрғақ шөп тасыса, қыс суық болады. Ал тышқандар шөпті інінің сыртына жинаса, қыс жай- лы болады.
• Тіл көз тиіп немесе астан, желден, иістен ұшынып ауыр- са, күн батар алдында құбылаға қаратып қойып, тұзды сумен ұшықтайды.
• Тіл тиюден, көз сұғынан сақтану үшін «Есек тас» деп аталатын белгі тас тағылады. Сонда көз сұғы, тіл зары тасқа тиеді деп ырымдалады.
• Тіліне теріскен шыққан адамға әртүрлі жан-жануар- ларды атап, бұл дертің солардың артынан кетсін десе, теріскен шамданып, ұшып кетеді деп жориды.

• Ұзақ ауырып, айықпаған кісінің дертін ешкінің сер- кесіне көшіретін де ырымы бар. Дұға оқып, ауруды серкеге көшірерде науқас адамды үш рет айналды- рып шыққан соң, мал ішіне қоя береді. Бұл серкені өзі өлгенше соймайды. Жүнін де қырықпайды, түбітін де тарамайды.
• Ұзақ жолдың азабын тартып келген жолаушыны жаңа босанған әйелдің үстіне кіргізбейді. Ол өте жақын туыс болса ғана біраз демалғаннан кейін беті-қолын жуып, сыртқы киімдерін шешіп, жеңілтектенген соң барып кіруге тиіс. Өйткені жол азабын тартқан адамның түсі сұсты, қабағы қатыңқы болады. Өмір есігін жаңа ашып, көзі мөлдіреп жатқан сәби сүйек-сүйегі босап, әлсіреп жатқан ана шошынып қалмасын, секемденбесін, сырт- тан кірген кісіге ілесіп келіп, жын жабыспасын деп ырымдаған.
• Ұзақ жыл үлкен үйдің түндігін көтеріп, түтінінің түзу шығуына қызмет еткен қара шаңырақты сатпайды. Бұлай істесе—әулеттің түтіні тұтамай, оты сөніп, құрып бітеді деп ұйғарылады.
• Ұзатылған қыз соңынан ерген сіңлісіне өзінің тақия- сын, бөркін береді. Бұл: «Ендігі кезек сенікі, бағың ашылсын» дегені. Мұны қазақ «Шарғы» дейді. Шар- ғылы қызға жеңгелері, құрбылары: «Бағың жансын, бағың ашылсын» деп жақсылық тілейді. Жасы үлкен- дері: «Маңдайың жарық болсын» деп маңдайынан иіс- кейді.
• Ұйықтап жатқан адамды айқайлап не қатты жұлқып оятпайды. «Ұйқыңды қи, Құдай оңдай гөр, қыз ұйқы- сын бер» деп ақырын жұмсақ үнмен атын үш рет атай- ды. Ұйқыдағы кісі оянып, көзін ашқанда, орныңнан тұр дейді. Айқайлап, жұлқылап ояту—жүйкені тітір- кендіріп, ызаландырады деп жориды.
• Ұл балаға «әйелің жалаңаш келеді» деп, өңеш жегіз- бейді.
• Ұл баланы қырық күнге жеткізбей, 37-39 күнде, ал қыз баланы қырық күннен асырып, 42-44 күнде қырқынан шығарады. Бұл—ұл баланың қалыңдығына төлейтін

қалың малы аз болсын, қыздың қалың малы көп болсын деген ырым.

• Ұлыстың ұлы күніне, торқалы тойда, қаралы қазада жеті қазынаның бірі қара қазанда ас пісіріледі. Қара қазанда пісірілген ас ел бірлігін сақтайды деп ырым- далады.
• Ұртын не тілін тістеп алған адамның үйіне ашыққан кісі келеді.
• Ұстаның төс теміріне отыруға болмайды. Онда ұстаның қолы тарылады. Отырған кісі дертке шалдығады деп жориды. Ақыры отқа өртеніп өледі деп ырымдалады.
• Үй арасында қара қазан ыдысын бос қайтармайды. 759. Үй ішінде қазан асып, есікке қисайтып аспайды. Есікке

қисық болса, несібе төгіліп кетеді дер.

• Үйге келген қонақ адам болсын, болмасын «ассалау- мағалейкүм» деп сәлем беруі керек.
• Үйге келген қонаққа үйдей өкпеңді айтпа дейді. Бұлай істесе, құт қашады, қонақ шамданады. Ырзық ашына- ды, береке-бірлік бұзылады деп ұйғарылады.
• Үйге кірген жыланды өлтірмейді. Басына ақ тамызып шығарып жібереді. Себебі кейбір кездерде періштелер жылан бейнесіне кіріп, жер бетін шарлайды екен. Жы- ланды сол періште болар деп ойлайды. Ал даладан жы- лан көрсе, қуып жүріп өлтіреді. Себебі оны қастық жа- сайтын қара бас шұбар төс дұшпан деп қаралайды.
• Үйге кіргізілген отынның ауысқаны шығарылып тас- талмайды. Өйткені бұл үйден өлік шығады деп қор- қады. Қазақтың киіз үйінде ортасы үнемі от жағуға қалдырылады, соған орай ол жерде еш уақытта төсе- ніш болмайды, от киіз үйде бір жағдайда ғана—бұл үйде өлік болғанда ғана жағылмайды. Адам өлгенде отқа қалдырылған орын тазаланады және үйдің ішінен бәріне төсеніш төселеді, өлік оң жаққа қойылып тәулік бойына жатқызылады. Міне, осы себепті де отынның артығы шығарылмайды; бұл отынның керек емес еке- нін көрсеткен болар еді, ал отын үйде өлік болған кезде ғана керек болмайды.

• Үйге кіріп келе жатқан бала есік алдына құлап қалса, үйге береке, ырыс, байлық келеді деп қуанады.
• Үйге кіріп келе жатқан қонақ оқыстан сүрініп кетсе, үй иесі марқаяды және төрінен сыйлы орын ұсынады. Үйге аяқ астынан байлық толады, бақ қонады, үй сәулетті тігіліп, қонақ абыройының басы деп ырымдалады.
• Үйге кісі сыртын қаратып кірмейді. Ырыс шашылады деп есептейді.
• Үйге құмырсқа қаптаса, жақсылық болады.
• Үйге су әкелуші адам өзі есік ашып кіреді, басқа адам есік ашып бермейді.
• Үйге түйе сүйкенсе—көші-қон болады. Үй жығылып, жүк теңделеді деп жорылады.
• Үйде отырған қонақты саусақпен санамайды. Оның ішінде ақ сақалды қариялар да отыруы мүмкін. Мал- ды және қолға түскен тұтқынды ғана саусақты шошай- тып санайды. Ал үйде отырған кісілерге бұлай істе- се—әдепсіздік саналады. Қонақтар шамданады. Тіпті қариялар адам өледі деп те ырымдайды.
• Үйленбеген жігіт пен қыз сүйектің етін тазалап мұжы- са, сүйген жарлары сұлу болады.
• Үйленсе де артында ұрпақ қалдырмай жастай көз жұмған ер азаматтардың жылы беріліп, асы өткен соң, қабір басына барып Құран оқып қайтқанда, тұл үйге

«Ой, бауырым!» салт ат қойып келіп түндік, туырлық, үзіктерін сыпырып алып, уығын шашып, керегесін сөгіп, шаңырағын шағып ортасына түсіреді. Қазанын төңкеріп шағып, отты өшіріп, үйді түгел ойрандап бүлдіріп тастайды. Оның дүние-мүлкінен пайдалануды жамандыққа жорып, ине-жіп те алмайды.

• Үйіне келген жанды «Алдыңа келсе, атаңның құнын кеш» деп құдасындай күтеді. «Таспен ұрғанды аспен ұр» деп сый көрсетіледі.
• Үйіңіздің төбесіне қарлығаш пен көкаршын ұя сал- са, жақсылық болады, өйткені бұл құстар—Алланың сүйіктісі.
• Үкі түнде ауылдың сыртынан шақырса, ауылда көп кешікпей өрт, болмаса қайғылы жағдай болады.

• Үкіні ұстап алса, үкісін жүндеп алған соң бір тойдырып босатып жіберу керек.
• Үлкен кісілердің киім-кешегін көзі тірі кезінде жасы кішілер кимеуі керек. Бұлай істесе, тез өліп қалады, өмір жасы қысқарады.
• Үлкен тойда, аста немесе салтанатты мереке-мейрамда сыйлы қонаққа көк қасқа тай, ақ сары бас қой, атан түйе, дөнен өгіз сойылады. Сонда барлық тілеу қабыл болып, зор бақыт қонады деп сеніп ырымдалады.
• Хайуандарды, аңды, малды адамдай көру парыз санала- ды. Жүрегі кірлі, қара ниеттер ғана бұлай істей алмай- ды. Бұл міндетті өтемегендерде адамдық қасиет жойы- лады.
• Шаққан жыланды ұстап алып, құйрығымен төмен қа- ратып ілсе, шаққан уы қайтып, зақымданушыға жеңіл болады.
• Шала туған баланы тымаққа салып, неше күні кем бол- са, сонша күн кереге басына іліп қояды.
• Шалбарды, ыштанды, дамбалды отырып кию керек. Бұл—ибалылықтың нышаны, құтты өмірдің қалпын бейнелейді. Түрегеп тұрып кию—жаугершілікті, қан- ды қырғын соғысты елестетеді. Сондықтан мұндай теріс әрекеттен аулақ болу керек.
• Шапан-шалбарды, аяқ-киімдерді кигенде әуелі бис- милла деп, оң қолдан, оң аяқтан бастау керек. Шеш- кенде сол аяқ, сол қолдан бастайды. Қазақ бақыт ылғи оң жақтан келеді деп иланады. Сондықтан оңның ті- леуі мол. Оң сапар бер, ісімді оңдай гөр, оң болса екен, оң жағыңа алтын тіреу орнасын деген секілді тілектер осындай ырымдармен тамырлас болуы мүмкін.
• Шәугімнің шүмегін ошақтың аузына қаратып аспай- ды. Шай тасыса—отқа тұз құйылып, күйеді. Тұз күй- се—үйдегі қыз ащы азап арқалайды деп ырымдала- ды. «Тұз—астың иманы, қыз—үйдің көркі». Дәм-тұз ауыспақ қыздан. Тұз шамданса—қыз шамданады. Дәм- тұз атқан адам өмір бойы оңбайды деп сол ырымға на- нады.
• Шелектегі суға ауызды матыруға болмайды.

23-0185

• Шелектегі суды биікке шығарып қоймайды. Сол үйдегі әйел жүкті болса, «Су егіз болады» деп жориды.
• Шошқаның, есектің, қашардың, көкектің, қыран құс- тардың етін, бауыздалмай, арам өлген малдың етін жеу- ге тыйым салады.
• Шөбересінің алақанына су құйып ішкен қарт жұмаққа барады деп ырымдайды.
• Шөміш қағу—ырым. Көктемде сәуір айының бас ке- зінде көкжиекті бұлт торлап, күн күркіреп, найзағай жарқылдайды. Осы кезде ата-бабаларымыз «күн күр- кіреді, көк дүрілдеді» деп, үлкен қуанышпен қарсы алған. Осы алғашқы күн күркіреген кезде киіз үйдің босағасына, табалдырығына ағаш шөмішті тигізіп:

Айран, сүт көп болсын, Жақсылық көп болсын, Жабырқау жоқ болсын,

 Ел-жұрт тоқ болсын,—деп тілеу тілеп, көктем- нің алғашқы найзағайлы күркірек жаңбырын қарсы алады. Осыны «шөміш қағу» деп атайды.

• Шөп басын сындыратын ырым да бар. Бұл жақсылық- қа, өтелген іске байланысты ырым. Сараңдар жомарт- тық жасаса, қорқақтар ерлік көрсетсе, біреу оқыс әре- кетімен көзге түссе, соны естіген кісі: «Мынау шөп сындыратын іс екен» деп, жерден шөп не қу шырпы алып сындырады. Бұл—тіл, көз тимесін дегені.
• Шөп тістеп жүруге болмайды. Шимен тіс шұқымайды. Бұлай істесе, тіс қақсайды. Ауыз ойылады. Езуге ауыз- дық түседі.
• Шыр айналып соққан құйынды көргенде «тфә, тфә!» деп, жерге үш рет түкіреді. «Таздың үйіне бар, таздың үйіне бар» деп, құйынды қуады. Өйткені құйын соққан жерде жын жүреді, жын соққан адамның аузы-мұрны қисаяды деп есептейді.
• «Шілдехана күзету», «шілделік күзету» ырымы босан- ған әйелді түн бойы жын-пері жағалап жүреді, әйел- дер, қыз-келіншектер жаңа босанған әйелді үш күн бойы жын-періден қорғап күзету керек деген танымнан туылған.

• Ыдыстан су ішерде азырақ төгіп жіберіп ішеді.
• Ымырт кезінде жатып ұйықтамау керек. Өйткені бұл мезгілде жарық пен қараңғылық, бақ пен сор, өлім мен өмір ауысады. Ымырт кезінде жатқан адам өлім тіле- гені деп ырымдалады.
• Ыстық асты, шәйді, тағамды үрлеуге болмайды. Суы- ғанша, ыстығы басылғанша шыдау керек. Үрлеп ішкен ас мәкүрік саналады. Ол асқазанға дерт болып, байла- нады деп есептеледі.
• Іркітті далада піспейді, құты кетіп қалады дейді.
• Ірі қараның жамбасының шұқыршағын қонаққа бер- мейді.
• Іштегі бала кемтар, аяқ-қолы қысқа болып туылады деп ырымдап, жүкті әйелдің шашын кестірмейді.
• Ішіп отырған асқа қанаты бар немене келіп түссе, алып тастамайды. Бір несібе ме деп ойлайды.
• Ішіп отырған шай не, ас төгілсе: «Бисмилла, бисмилла, бисмилла» деп үш рет айту керек. Өйтпесе, асқазанға ас байланады десе, кейде ас шашылып-төгілсе, той болады деп те жориды.
• Қандай адам болса да, атқа мініп далаға жүрерде мін- ген аты тышса, қуанады. «Жол болды» деп. Және де сол аты есінесе, мұны да жақсы көреді. Әлгі есінегенде мініп тұрған адам жалынан ұстап, қолыменен бетіне сүртеді, яғни тауап қылдық дейді. Және де жолда бара жатқанда ат сүрінсе, мұны да жақсы көреді. Олжа бас- ты деп. Неге сүріндің деп атты ұрмайды. Жолда бара жатқанда бір жерде тамақ даяр болса, жылдам аттан түсіңіз, жолыңыз болады, даяр тамаққа түсер болыңыз дейді. Сол тамақты ішіп, атқа мінеді. Және де бір жер- де қонақ болып жатса, ертелеп жүремін десе, үй иесі:

«тоқта, ертеңгі асты тастама, кешкі асқа қарама» дейді. Сол асты ішіп, атқа мінеді. Және де жолда қанша адам- дарменен жүріп бара жатқанда біреуінің аты сисе, басқасы атының басын тартып қарап тұрады. Егер де ат сигенде қарамай кете берген адамды жолдастыққа жа- рамайды дейді. Атты сигенде қарап тұрған адам, бәлки жолдасы жауға түсер болса, тастап кетпейді екен. Ат

сигенде қарамаған адам жолдасы жауға түсер болса, қарамай кете береді екен. Және де ат үйде тұрып, иә далада қазыққа тұрып, мойнын, құйрығын көтеріп, тарам-тарам қылып келсе, иесі иә басқа адам көріп ай- тады: «Мынау ат жолға мініледі» деп. Және де жолда кетіп бара жатқанда жолда су ішкізеді. Атты сулығын алмай суғарады. Мағынасы сондай болады екен, қайсы уақытта сасып қалар іс болса, сол атты сулығын алмай суғарса да ішеді. Және жол жүрген адам жолда кетіп бара жатқанда жақында иә алысырақта бір қатын жол- дан көлденең өтетін болса, «сол қатын алдымнан кесіп өтпесе екен» деп ойлайды. Сол қатын өзі де еркек жол- дан өтіп кеткенше қарап тұрады. Әлгі жолдан еркектің алдынан кесіп өтпейді. Егер де қатын сасып алдынан өтемін деп жүрсе, тоқтатып қояды. Және де жолда қатын жолдас болса, сол қатынды құрметтейді және де бір жерде аттарды байлап қойғанда әлгі аттар бір-бірін мой- нын тістеп қасынады. Мұны көріп айтады, сапарымыз қысқа болады екен деп. Қандай адам әуелі үйден атқа мініп шыққанда көрген адам «жол болсын» деп айтады. Сол адам «әлей болсын» дейді. Бағанағы адам «қайда барасың» десе жаман көреді. «Қайда барарымды сұрап қайтесің» деп қытық сөз айтады. Және де қандай адам сапар қылса, ата-анасы болса, яки қарт адам болса, әлгі адамдардан атқа мініп тұрып бата алады. Сол адамдар

«жолың болсын» деп, бата береді. Сейсенбі күн мал сой-

майды, киім пішпейді, жолға жүрмейді, ертеңгі қойдың артынан жүрмейді, алдынан жүреді, кешке қойдың ал- дынан жүрмейді, артынан жүреді. Күн батқан соң күл шығармайды. Қатын бала тапқанда кіндігі қатқанша күл шығармайды. Қой қоздап жатқан уақытта біреуге мал бермейді һәм мал сатпайды. Қонаққа тамақ бер- генде алдымен өзі ауыз тиіп, онан соң қонаққа береді. Күйеу қайнынан тамақ жегенде бата қылмайды, жиен нағашысынан тамақ жегенде бата қылмайды. Көктем- де әуелгі күн күркірегенде шөміш қағады. Түнде қатын суға бармайды. Атты басқа ұрмайды. Түйені екі қол- дап артынан ұстап айдайды, таяқпен ұрмайды. Күйеу

қайнына барғанда төрге шықпайды, дастархан үстінде отырғанда біреу келсе, орнынан тұрмайды. Күн батқан соң біреудің үйіне кірсе, сәлем бермейді, «кеш жарық» деп кіреді. Қора қойдың алдынан һәм ішінен ара- лап өту дұрыс емес. Себебі қой жүрген жерде Қызыр пайғамбар жүреді дейді. Еркек адамның алдынан әйелдің кесіп өткенін айыпты һәм жамандыққа санай- ды. Себебі әйел алдынан кесіп өтсе, кесірі жұғады дейді. Байғұз деген бір құс болады. Мекені молаларда бола- ды. Әр уақытта бұл құс үйдің үстіне келіп шақырса, сол шақырған үйге бір түрлі жамандық келеді деп, үй иесі қауіпті болады. Себебі сол үйден кісі өледі. Қарға үйдің үстіне келіп шақырса, ырым етеді, сол үйге бір жақсылық келеді дейді. Үйге кіріп келе жатқан адам есіктен сүрініп жығылса, үй иесі қуанышты болады, бір жақсылыққа ұшыраймыз деп. Қойшы қойым арық бо- лады деп қолын жумайды. Қойыма қасқыр шабады деп, далада тырнағын алмайды. Қасқырдың тісі қышиды деп, таяғын жонбайды. Көктемде мал шала туады деп біреуге үйден шала жанған от бермейді. Қой қос кіндік туады деп, бір аяққа екі қасық салып бермейді. Қойдың желініне жара түседі деп қатындарға желінге ұрып сау- ма һәм қазанның түбін тырнама дейді. Сүт көп шығады деп жазғытұры күн күркірегенде сол үйдің қатыны қолына шөміш алып, үйін айналдыра қағып, сүт көп, көмір аз дейді. Қойлары елеңдесе (өлім кірсе), сол үйдің қатыны ертемен ел тұрмастан дамбалын қолына алып, қой аралап үркітеді. Өлген қойын төрт аяғын көкке қаратып тірілеп жол үстіне көміп тастайды. Құда- жегжатынан бір қой ұрлап келіп сойып, етін асып жеп, сүйегін терісіне орап, қораның ортасына қойып өртеп иіскетеді. Бір күндері бір қойды біздер қойға ем қылған едік деп иесіне айтып береді. Жол үстіне ет пісіріп, қалтаға салып бергенде етті жол үстіне тастап кетеді. Бір кісінің жастық арасына жеті жапырақ етті қыстырып жібереді. Көп молаға шырақ жағып, қойларын түнетеді. Бір малын құдайы қылып, көпке етін беріп, жеп болған соң барлық кісілердің табағын лақтырып, төңкеріп

тастайды. Итінің итаяғын теппейді. Шарамен итінің аяғына тамақ құймайды. Үй ішінен төрдің алдынан от бермейді. Қызым сұлу болмайды деп жол жүргенде әйелді алдынан өткізбейді. Өз үйінен тамағының алды- нан кісіге бермейді. Және қойға бір қылатын ырымы бір жерге үлкен қылып тесіп, сол тесіктің екі жағына шырақ жағып, үстінен Құран қойып, со тесіктен қойды айдап өткізеді. Өтіп болғанша бір молда «Ясин» деген Құранның аятын оқып тұрады. Жылқышы құрығын ат- тамайды. Құлын байлаған биенің қазығын төрт қылады. Қымыз құйғанда дастарханды маңдайшаға алып қояды. Құлын құрт болса, сәрсенбі күні ертемен ерлі-қатынды кісі жалаңаш ерсілі-қарсылы мінгесіп, құрт ұстадым деп құлағының ұшын кесіп тастайды. Және бір ырымы: сол құлынға үш жарым, яки бес жарым, яки тоғыз жа- рым шұбалшаң деген құртты аққан судың жағасынан қазып алып салады. Және түйе боталағанда ботаның мұрнына ит жүнін есіп өткізеді һәм жүнін керегеге орап қояды. Боталаған түйеге үкі тағады һәм ботаның құйрығының ұшын қатындар тегіс қылып үзіп алады. Етіктің ұлтанын тұмар қылып ала жіп есіп, мойнына тағып қояды. Үш жасар сиыр туса, сиырдың сауырына бақырмен су құяды. Және сиырдың уызын ыстық ішсе, бұзау жалмауыз болады деп суытып ішеді. Сиыр түнде туса, бұзаудың бір құлағын кесіп алады, себебі көбейеді деп. Және сейсенбі һәм сенбі күні кісіге мал бермейді.