Қазақ тілі пәнінен қазақша рефераттар жинағы: СӨЗДІҢ ҚӨП МАҒЫНАЛЫЛЫҒЫ (ПОЛИСЕМИЯ)

Тілдің байлығы мен даму дәрежесі сөздік құрамдағы сөздердің саны ‘көп болымен ғана өлшеніп, мөлшерленіп қоймайды, сонымен бірге ондағы сөздердің семантик-алык байлығымен де белгіленіп отырады. Дәлірек айтқанда, тілдің өсу жағы сөздік құрамдағы сөздердің санымен де, сапасымен (көп мағыналығымен) де өлшснеді. Сөздің сапа жағынан дамығандығын көрсететін бірден-бір белгі — сөздің көп мағыналылығы. Сөздің екі, я одан да көп мағынаға ие болуын сөздің көп мағыналығы (полисемия) дейміз.

Сөздің көп мағыналығы негізінде сөздік қордағы сөздерге тән қасиет. Неге десеңіз, бұлар — ұзақ жылдар бойы өмір суріп, тілде жаңа сөз тың мағыналар жасауға ұйтқы болып келе жатқан байырғы тума сөздер. Соның нәтиже-е сінде сөздік қордағы сөздер сан_жағынан да, сапа жағынан да қарыштап дамыған, тұрақтанып әбден қалыптасқан. Сондықтан бұлар көп мағыналы болып кездеседі. Сөздік қордағы сөздер де ең алғашқы пайда болган кезінде бүлар да аз мағыналы болғандығы байқалады. Кейін талай замандар өткен сайын, олар бұрынғы меншікті бір магынасының үстіне жаңадан бір я бір- неше қосымша туынды мағыналар қосақтаған. Мәселен, қанат деп ең алғашқыда құстар мен шыбын-шіркейлердің ұшып-қона-ты дене мүшесін айтқан. Онан кейін адамның екі қолыныц со-зылғандағы астыңғы жағын да айтқан (үстелге қанатыңды жай-май отыр). Содан кейін кигіз үйдің керегелерінің санын білдір-ген Алты қанат ақ орда). Соңынан арба-шананың үстін кеңейту үшін салынған қалка ағашты да білдіргсн (қанаты жоқ шанаға шөп аз сыяды). Совет тұсында канат сөзіне тағы да жаңа екі ма-ғына самолсттің қанаты мен жаудың сол жақ, он, жақ қанаты дегендер келіп қосылды.

Сөзге қосылган жаңа мағына басқа жақтан келіп, өз-өзінен жамала қалмайды. Әрбір жаңа магына әр сөздің білдіретін мағынасының айырықша қасиетінен, түрліше сыр-сипатынан келіп шығады. Сөз өзінің білдірстін затын, құбылысын барлық қасиетімен толық камтып, суреттеп бере алмайды. Егер сөз өзінің біл-

діретін ұгымын оның барлық ерекшеліктерімен түгел жинақтап,бірден көрсеткен болса, онда сөз ауыспалы мағынада айтылмаған болар еді. Ал сөз ауыспалы мағынада жұмсалмаған болса, онда тілде көп мағыналы сөздердің кездеспеуі де мүмкін..Адам өмір шындығын бірден түгел білмей, уақыт озған сайын біртіндеп тани берген. Заттың бойындағы барлық ерекше белгілерді біліп болғаннан кейін барып ұгым абстракцияланады.Оларды білмей, меңгермей тұрып, белгілі сөздер ауыспалы мағынада қолданылмайды. Адам бір затты алғаш көргенде, ең ал-

дымен оның сыртқы қасиеттерімен танысады. Сол қасиеттер кікісің сезім мүшелеріие аз да болса әсср етіп әйтсуір бір із қалдырады. Адамңыц санасында қалган сол көрген зат туралы түсінігі басқа бір затпен де ұқсасып, байланысып тұрады. Соның нәтижесінде екі заттың не сапасында, не атқаратын қызметінде

жалы ұксастык пайда болады. Сол ұқсастық негізінде сүйеніп,адамдар өзара ұксас екі, я бірнеше затты бір атаумен атап жүре береді. Мәселен, адам^баласы құдықты көргенде, ең алдымен, оның түбіне көз жібереді. Сол аркылы оның терең, я тайыз

екендігін біледі. Мұнан кейін адам құдықтың түбінің бейнесін абстракциялап, басқа затпен салыстыра отырып, көптегсн ұқсас заттарды да түп дсп атап кетксн. Соның иәтижесінде бүл сөз көп мағыналы сөз болып қалыптасқан. Түп сөзінің қазіргі Қазақ

тіліндс мынадай мағыналары бар. 1. Бір заттыц бстіне қарсы тұрған жағы (ыдыстың түбі). 2. Өсімдіктіц жерге кіріп турган бөлігі (Томардың түбін қопардық). 3. Орнатылган немесс қазып алынган агаш (Бес түп ағаш отырғыздық). 4. Адамның шыққан тегі, арғы заты (Мен сол Керей ішіне сіңген аз атаның баласы едім түбім Қызай, (М. Әуезов). 5. Бір нәрсеніц жаны,қасы (Москва түбінде фашистер талқан болды).

Сөздің негізгі магынасы белгілі бір шындыққа байланысты жалпы тарихи практиканың негізінде жасалады. Сөздің туынды қосымша мағыналары тілдік фактілердің негізінде ойлау қабіле- тіне сүйеніп қолданудан кейін шығады. Өмірдегі –танылган әр бір ұғым жаңа атаумен атауды керек етеді. Ең алгашқыда бір сөз бір гана ұғымды, я құбылысты білдіру үшін жұмсалған болса, кейінен ол әлдснеше ұгымды білдіру үшіп қолданылады, Бұған, біріншіден, адам баласының өмір заңдылығын терең тануы, білуі, сезінуі әсер еткен болса, екіншідсн, оның магынасы жағынан корланып дамуына оныц алғашқы тура мағынасы негіэі болады. Мәселен, адамзат пен жан-жануардың көру мүшссін деп атаймыз. Сонымен қатар иненің көзі, есіктің көзі, терезнің көзі, бұлақтың көзі деп тс колдаламыз. Түптеп келсек, осылардың семантикалык жагынан байып көбеюіне себеп болған сөздің ең алғашқы номинативті (еркін) мағынасы екендігі даусыз,

Сөздің семантикалық құрплысы пегұрлым күрделі әрі болса, соғұрлым (көп мағыналы сөздердің) тілдегі аткаратын қызмсті де күшсйе бермек. Әсіресе көп магыналы сездер сөздік құрамдағы синонимдердің көбеюіне үлкен ықпал етіп отырады.
Қарап көріңіз 👇