Кенеттен пайда болатын секірмелі және индукциялық мутациялар. Нүктелік, хромосомалық, геномдық, ядролық және цитоплазмалық мутациялар. Биология, 10 сынып, дидактикалық материал.

 Қосымша1

 Мутациыяның пайда болу себептерін қарай:

 Мутациялық процесті табиғи жағдайда кенеттен пайда болатын секірмелі және мутагендік факторлармен арнайы әсер етуден пайда болған индукциялық деп екіге бөлуге болады.

Кенеттен пайда болатын секірмелі мутагенездің себептері мен факторлары. Қалыпты немесе табиғи ортада мутациялар пайда болуы кездейсоқтық. Шынында да, ең тәжірибелі машинистер кейде тіпті газеттер мен кітаптардың миллиондаған көшірмелерінде көшіріле алатын мәтіндерді қайта қарап шыққанда қателер табылады. Сол сияқты, ДНҚ екі еселенуі кезінде де қателер болуы мүмкін. Кенеттен пайда болатын секірмелі мутация процесі ішкі және сыртқы (абиотикалық және биотикалық) факторларға байланысты. Абиотикалық факторлардың ішіндегі ең маңыздысы радиацияның табиғи фоны, биосфераға енген түрлі химиялық қосылыстар. Мутациялар табиғи және жасанды (техногендік) радиоактивтілігімен ерекшеленетін аймақтарда өсімдіктер мен жануарларға жиі тән. Кенеттен пайда болатын секірмелі мутациялардың пайда болу жиілігі организмнің генотипі, жасына, физиологиялық жағдайына және т.б. байланысты болады. Егде жастағы аналықтардың жұмыртқажасушасы жетілу жағдайында хромосомалардың дұрыс бөлінбеу жағдайлары жиі кездеседі. Үлкен жиіліктегі гаметтердің ұзақ сақталуы кезінде ДНҚ өзгеруі мүмкін. Бұл жануарларды ұрықтандыру мерзімін бұзумен байланысты болуы мүмкін.

Индукциялық мутагененз. Бұрын мутациялар ДНК синтезі, хромосомалардың көбеюі, жасуша бөлінуі кезінде пайда болатын ішкі факторлардың (органның ішкі ортасы) әсерінен ғана пайда болған деп есептелген. Генетикалық материалдың құрамындағы қателер сыртқы орта жағдайына байланысты емес деп есептелді. Шынында да, жасанды түрде мутацияны тудырудың алғашқы әрекеттері сәтсіз болды. Дегенмен 1925 жылы Г.А. Надсон және Г.С. Филиппов радиацияның әсерінен болатын саңырауқұлақтардағы мутацияның кең ауқымын бақылаған. Г. Меллердің (1927 ж.) хабары биологтардың қызығушылығын туғызды, ол дрозофиладағы рентгендердің мутациялық әсерін анықтады. Болашақта оның сәулеленуі кезінде әр түрлі мутациялар алынды, бұл генетикалық материалдың құрылымын зерттеуге, мутант гендерінің өзара әрекеттесуін және т.б. зерттеуге көмектесті. 30-шы жылдардың басында В.В. Сахаров, М.Е. Лобашев белгілі химиялық заттардың мутагендік әсерін анықтады. Ресейдегі И.А. Раппапорт пен Англиядағы Ш.Ауэрбах күшті мутагендік әсерге ие химиялық қосылыстарды анықталды. Бірнеше жұмыста, оның бастауына, шамасы, дрозофила геніне экзогенді ДНҚ-ны енгізгендегі мутациялық әсерді ашқан С.М. Гершензон салды, вирустар, бактериялар және басқа биологиялық агенттердің жануарлар мен гендердегі хромосомалық мутацияларды индуцирлеу мүмкіндігі көрсетілді.