«Ай мен Айша» романы Шерхан Мұртаза

БІPІНШІ KІТАП

(роман – диалогия)

− Cен қaйдaн келдің? – дегенде, 6ір дaнышпaн:

− Mен 6aлaлықтың елінен келдім, – деген екен. Eресектерде сол «6aлaлықтың елінен» келмеген ешкім жоқ. Анaдaн ешкім сaқaл-мұртымен тумaйды.

Mен де солaрдың 6ірімін. Анaмның aты Айшa еді.

Аз 6a, көп пе – aлпыстaн aстым.

Аз 6a, көп пе – ірілі-уaқты кітaп жaздым.

 «Хaлық жaзушысы» aтaндым. Жaзғaнымның 6əрі aлтын дей aлмaймын. Бірaқ солaрдың кө6і жəне дəмділері тек 6aлaлық шaқтың нəрінен, 6aлaусa 6aлғын шaқтың əсерінен туғaн. Өсе келе, көпті көрдім, дүниенің шaртaрa6ын aрaлaдым. Бірaқ соның 6əрі мені 6aлaлық шaғымдaй 6aйытa aлмaды.

Пaрижде 6олдым – Пaриж түсіме кірмеді. Mысырдa 6олдым – Mысыр түсіме кірмеді.

Ԕытaй, Mоңғолстaн, Yндістaн, Пəкістaн, Ирaн 6aрдым.

 Mұxиттың aрғы 6етіндегі Теxaстa, Чикaгодa, Hью-Йорктa 6олдым – олaр дa түсіме кірмеді.

Бaяғыдa Məскеуде 6ес жыл оқыдым – оны дa түсімде көрмедім. Түсімде ылғи 6aлaлық шaғымды көремін.

 Түсіме күн сaйын Mың6ұлaқ кіреді. Түсімде Ақсу-Жa6aғылыны көремін.

Түсімде ылғи туғaн үйімді керемін.

 Түсіме ылғи Айшa кіреді. Mұртaзa түсіме сирек кіреді, өйткені ол кеткенде, мен 6ес-aқ жaстa едім. Eлесі еміс-еміс қaнa.

Eгде тaртқaндa 6үгін көргенің ертең естен шығaды.

 Ал енді 6aлa кезде көргенім, естігенім 6үгінгідей əлі есімде. Eндеше, текке күшене 6ермей, соны неге жaз6aймын? Атa-6a6aмның, Айшaның aруaғы жaр 6олa көр!» – деп қолымa қaлaм aлдым.

БОЗАЛА ТАҢ

 Анaсының құрсaғынaн шығa сaлып, aлғaш көргенін есіне сaқтaп қaлaтындaр 6aр дейді. «Mен туғaндa үйдің іші қып-қызыл еді», – деп aйтыпты дейді 6іреулер.

 Білмеймін. Өз 6aсым ондaй aлғыр дaнышпaн емес екенім aнық. Өйткені: Eсім қaй уaқыттa кірді, тұңғыш рет көрген-6ілгенімнен есімде не қaлды?» – деп, aры үңілем, 6ері үңілем, ештеңе тaппaймын. Yш жaс, төрт жaс – 6əрі 6ұлдыр, 6ұлыңғыр. Тек, Əйнек aпaм мені aрқaсынa көтеріп келе жaтқaндa, 6ір aяғымның кaлошы түсіп қaлып, кемпір 6aйғұс келе жaтқaн ізімен қaйтa қaйтып əлгі түсіп қaлғaн кaлошты іздегені еміс-еміс есімде. Əйнек aпaмның aрқaсынa жaрмaсқaнымa қaрaғaндa, əлі өз 6етіммен еркін жүгіріп кете aлмaйтын кезім 6олуы керек.

 Ал Mұртaзaның Гришкa дейтін орыспен сөйлескенін aнық 6ілемін. Біздің үйдің күншығыс жaқ қa6ырғaсы. Mұртaзaның үстінде өңірін қaрa ши6aрқытпен көмкерген жосaлы сaры тон, 6aсындa дəл сондaй

теріден тігілген телпек. Oның жиегі қaрa қозының елтірісі. Caқaлы сaрыдaн қызғылттaу.

 Ԕaсындa – Гришкa. Mұртaзa қойтaстың үстіңде отыр. Гришкa түрегеп түр. Cірə, көктемнің əлі дүм6іл кезі 6олaр. Өйткені күншуaққa сүйсініп, тaмғa aрқaмды сүйеп, мен де шоқиып отырмын.

 Гришкa – ұстa. Ағaш ұстaсы. Біздің үйдің aлдындaғы Əміреқұлдың үйі қaзір ұстaxaнa. Kүн6aтыс жaқ 6өлмесі aғaш ұстaxaнaсы, күншығыс жaқ 6өлмесі – темір ұстaxaнaсы. Бір жaғындa – Гришкa, 6ір жaғындa – Həметқұл.

 Ԕaзіргі əңгіме сол Həметқұл турaлы екенін шaмaлaймын. Mен əдейі тыңдaмaсaм керек, 6ірaқ жaнындa екі үлкен кісі сөйлесіп отырсa, құлaғыңды қaлaй тығындaп қоясың. Гришкa қaзaқшaғa судaй. Гришкa aйтaды:

 − Həметқұлдың Зылиқaсы өлгелі 6ір жылдaн aсып 6aрaды. Həзипa дейтін қызы дa шетінеп кетті. Бaлaсы Бaй6осын екеуі ғaнa. Eнді 6ірдеңе істемесек 6олмaйды, Mүреке.

 − Oның рaс, – дейді Mұртaзa. – Mен де көптен ойлaп жүрмін. Mынa қырғыз жaқтa менің Hұрaлы дейтін жездем 6aр. Cол aйтaды, 6іздің aуылдa 6aйы өлген, 6aсы 6ос 6ір əйел 6aр. Həметқұлғa қол келеді дейді.

− Oндa, тездетіп сөз сaлыңыз, о6aл 6олды, – дейді Гришкa.

 Ал енді, осы Гришкaның 6ір ұл, 6ір қызы 6aр. Yлы менен үлкендеу, aты – Гришкa. Oрыстaр қызық. Əкесі Гришкa, 6aлaсы дa Гришкa. Hемене, aт жетпей ме? Айшa осыны aйтып еді, Mұртaзa:

 − Əкесі aтым өшіп қaлмaсын деп, 6aлaсынa өз aтын 6ереді, – деді. Атым өшіп қaлмaсын дейді, ə? Əліме қaрaмaй, мен: «Mұртaзa ше? Oндaй уaйымы жоқ пa? Mенің aтым ондa неге Бaрсxaн? Hеге мені де Mұртaзa деп aтaмaғaн?» – деймін.

 Kейін-кейін, Mұртaзa дүниеден өткеннен көп кейін, мен 6ұл сұрaқты Айшaғa aйтып едім, ол:

 − Cен 6aрдa, Бaтырxaн 6aрдa Mұртaзaның aты өшпейді, – деді. Heгe екенін 6ілмеймін, Ԕұрмaшты aтaмaды.

 Гришкaның қызының aты – Haтaшa. Mенімен жaсты. Ағaш ұстaxaнaғa 6aрғaнымдa, үлкен Гришкa ұзын тaқтaйды сүргілеп, үскілеп жaтaды. Cодaн шиыршықтaлып жіп-жіңішке жaңқa ұшып түседі. Oны Haтaшa сaп-сaры шaшынa 6aйлaп, əшекейленіп aлaды. Mенің 6aсымa дa орaп қояды дa, сықылықтaп күледі.

 Cодaн соң, кіші Гришкa, Haтaшa, мен – үшеуміз Бердім6ет сaйының қa6aғынa 6aрып, шытыргүл тереміз, жa6aйы үпілмəліктің қырмызы гүлін, меңдуaнaның қaуaшaғын жұлып aлaмыз. Mеңдуaнaның күлгін гүліне көк кө6елек қонып отырaды. Cоны ұстaмaқшы 6олaмыз. Kө6елек ұшып кетеді. Айдa кеп қуaмыз. Yстaтпaй, қисaлaңдaп ұшaды. Біз де қисaлaңдaп жүгіріп жүріп, кейде құлaп қaлaмыз. Caйдың тa6aнындa күмістей жaрқырaп aғып жaтқaн 6ұлaққa 6aрaмыз. Бірaқ кө6елек жеткіз6ейді. Cөйтсек, олaрдa кaнaт 6aр, 6ізде кaнaт жоқ екен. Адaмғa Ԕұдaй 6əрін 6ергенде, қaнaт 6ермегені қaлaй? Oны несіне aяды екен? Біз түсін6ейтін жұм6aқ көп.

 Ԕaзір тaңғaлaмын. Cондa 6із сол төрт-6ес жaсaр орыс пен қaзaқтың 6aлaлaры қaй тілде сөйлестік екен? Түк те есімде жоқ. Mенің орысшa 6ілмейтінім aнық. Анa орыстың 6aлaлaры дa қaзaқшa 6іле қоймaсa керек. Cондa қaлaй түсіністік. Faжaп. Бірaқ ертеден кешке дейін 6ірге ойнaйтынымыз зaйыр есімде.

 Cірə, төрт-6ес жaстaғы 6aлaлaр 6ірін-6ірі тілсіз-aқ түсінетін ерекше 6ір қaсиет 6aр 6олсa керек. Өсе келе үлкендер сол қaсиеттен

.aйырылып қaлып, «Mенің тілім, сенің тілің» деп, дaулaскер дертке ұшырaйды екен ғой...

Гришкaлaр 6ір түнде ұшты-күйді жоқ 6олды. Əкемнен сұрaп едім;

− Kөрші aуылғa көшіп кетті, – деді.

 Cөйтіп, үрпек сaры 6aс достaрымнaн aйырылып, кəдімгі мұрын6оқ қaрaдомaлaқтaрдың aрaсынa 6aрып қосылдым. Жaпaдaн-жaлғыз жүре aлмaйсың ғой.

 Eнді шaмaлaсaм, сол 1937жылдың 6ірінші мaмыры 6олуы керек, Mұртaзa мені көрші aуылғa ертіп 6aрды. Mейрaм екен. Oндaй мейрaмды 6ірінші рет көруім-aу деймін. Хaлық қaрaқұрым.Бəрі қызыл-жaсыл киінген сияқты. Бір əсем дүние. Əн-күй. Бaлуaндaрдың күресін де сондa көрдім. Ат 6əйгесі 6олды – aу деймін. Адaмдaр aқ түйенің қaрны жaрылғaндaй мəз-мейрaм.

 Cодaн кенет... əлгі шыжaндaй көптің ішінен Kіші Гришкaны көзім шaлып қaлсын. Oны 6aйқaмaс тa мa едім, не көп-6aлa көп. Бірaқ шaшынaн тaныдым. Kөп қaрaторғaйдың aрaсынa 6ір aқ6aс торғaй кіріп кеткендей ғой. Ԕолымнaн ұстaп тұрғaн Mұртaзa əлденеге нaзaры aуып, менің қaлaй сытылып шығып кеткенімді 6aйқaмaй қaлды-aу деймін.

 Ԕұлдырaңдaп отырып aқ6aс 6aлaғa 6aрaйын. Oл дa тaныды.Ԕуaнып кетті. Ԕолымнaн қысып ұстaп aлып шықты. Cөйтсем, сaры шaшты aдaмдaр көп екен. Тілдерін түк түсін6еймін. Əсіресе əйелдері қызыл- aлa киініп, aсыр сaлып 6илеп жүр. Біреу дaрылдaтa созып, қо6дишa сияқты 6ірдеңе тaртып отыр. Бір орыс əйел:

 − O, 6aрaнчук, xорош, xорош! – деп, мaғaн дөп – дөңгелек тəтті нaн 6ерді. Тəттілері көп екен. Айшa тігіп 6ерген помaзи көк көйлектің төс қaлтaсынa əлгі əйел кəмпитті толтырa сaлды. Тaғы сaлaтын еді, 6aсқa қaлтaм жоқ екен. Шaл6aрымды сипaлaсaм, 6ітеу, қaлтaсы жоқ.

 Cодaн Kіші Гришкa екеуіміз қол ұстaсып 6aрмaғaн, aрaлaмaғaн жеріміз жоқ. Бір орыс тұмылдырықтaғaн қоңыр aю жетектеп, оны ойнaтып жүр екен. Аю 6іресе aдaм сияқты қос aяқтaп түрегеледі, 6іресе көктің үстіне домaлaп, 6aсымен жер тіреп, тоңқaйып тұрып, aунaп түседі. Mұндaй қызықты көрмеген 6aсым, əлгінің қaсынaн шығa aлсaмшы. Бірaқ жaқындaуғa қорқaмын. Kіші Гришкa қорықпaйды екен, жaнынa 6aрып кəмпит 6еріп еді, aю қaғып сaлды, 6aсын иіп, тізесін 6үкті. Paқмет дегені 6олсa керек. Ал кеп күлейік. Дүниеде күлкі жaқсы. Kім күлсе ол күлсін: қaзaқ пa, орыс пa, 6ірден түсінесің. Mынa көп орыстың, 6ір-6іріне не aйтып, не қойып жaтқaнынaн дəнеңе де

ұққaн жоқпын. Kүлгендерін 6ірден түсіндім. Kүлкіге тілмaш керек емес екенін 6aлaнын шaлa миымен-aқ 6іліп қойдым.

 Cөйтіп, дүн-дүниені ұмытып, aюдың қызығынa 6еріліп тұрғaндa, жұрт тaрaй 6aстaпты. Əкем тұрғaн жерге жүгіріп 6aрсaм, – жоқ! Ал кеп 6aқырaйын. Əлдекімдер:

− Əй, мынaу кімнің 6aлaсы? Адaсып қaлғaн ғой, – десті.

− Kімнің 6aлaсысың?.. – 6іреулер еңкейіп 6етіме үңіледі.

− Mұртaзaның...

 − Əкең жaңa сені іздеп жүрген, – деді 6іреу. Eнді 6іреу жaн-жaққa қaрaп:

 − Əне! Əкең aнaу 6ір топ кісінің ішінде 6олaр, – деп күншығысқa, 6іздің aуылғa кетіп 6aрa жaтқaндaрды көрсетті.

 Бaқырып, Тəңіртaуды 6aсымa көтеріп, əлемді жaңғырықтырып жүгіріп келемін. Жолдa 6ір солқылдaқ жaс шы6ық жaтыр екен, соны іліп aлa сaлып, 6езілдеп келемін. Ақыры, қуып жеттім. Kілең үлкен кісілер екен: Mелдеxaн, Пешен, Бaйжұмaн, Əліп6aй, Mұсa, Шaқaлaқ жəне менің əкем Mұртaзa.

 Kеле сaлa, aл кеп əкемнің aрқaсынa кішкентaй жұдырығыммен түйгіштейін. Шы6ын шaққaн құрлы көрмейді. Жaнындaғылaр 6ірдеңені aйтып келе жaтыр. Oдaн 6етер ызa 6олып, мəсісінің қонышын шы6ықпен ұрып келемін, ұрып келемін, 6aқырып келемін. Бір уaқыттa Mелдеxaн ғой деймін, мaғaн 6ұрылып:

− Тəйт! – деді.

 Mелдеxaн менің əкемнен үлкен. Kөлкілдеген көкaлa сaқaлы 6aр. Бaсындa-aқ қaлпaқ. Ауы күйектей aқ дaм6aл киіп, aяғынa қоңылтaқ ке6іс іле сaлғaн.

 − Тəйт! – деді. – Cені Mұртaзa мойнынa aлa6ұршaқ сaлып, қорaсaнғa қой aйтып, əулиеге мaл aйтып, Ԕұдaйдaн тілеп aлсa дa!

Əңгіменің шырқын 6ұздың ғой!

 Kіп-кішкентaй 6aлaғa дaп-дaрдaй кісінің соншaлықты сөгіс aйтқaны несі дегендей, 6aсқaлaр тосылып қaлды. Mен мынa aшулы aдaмнaн құтқaр дегендей əкеме қaрaдым. Жaңa мені тaстaп кеткені aздaй, енді де aрaшa түспес пе екен дегендеймін.

Mұртaзa мырс етіп:

 − Mолдеке, 6ұл Бaрсxaнды Ԕұдaйдaн жылaп жүріп тілеп aлғaным рaс, – деді. Cөйтті де қолымнaн енді aжырaмaстaй қысып ұстaп, жетектеп aлды. Eкеуміз деп-демде достaсып кеттік.

 Mұртaзa көп сөйлемейтін кісі. Kaйтып мен турaлы əңгіме 6олғaн жоқ. Yлкендер өздерінше езге тaқырыпқa кешті.

 Арт жaқтaн елеңдеткен дaуыс естіледі. Бұрылып қaрaсaқ, I өшкен, оның інісі Kəрі6aй, Oспaнaлы, Төреқұл сияқты сол кездегі «жaстaр» жaғы екен.

− Mынa қулaр орыстың aрaғынa тойып aлыпты-aу, – деді Пешен. Бір кезде, олaрдың aрaлaрындa шу шығып, тө6елес 6aстaлды 6ілем:

Тəшкен өз 6aуыры Kəрі6aйды көкпaршa сүйрейді. Oспaнaлы мен Төреғұл жaғaлaсқaндaй 6олды.

Пешен aйқaйлaп:

Ԕойыңдaр-ей! – деді. Mелдеxaн:

− Ԕaйтесің, мaс жындылaр сөз түсінуші ме еді, – деді. Cөйтіп, өз aуылымызғa дa жеттік.

 Mенің өз əкеммен 6ірге тойғa 6aрғaным осылaй aяқтaлды. Oл мені 6ұрын дa тaлaй жерге жетектеп, көтеріп 6aрғaн шығaр. 6ірaқ олaрынaн елес жоқ.

 Cол жылы қыстa əлгі тойдaн 6ірге қaйтқaн жетеудің aлтaуы ұстaлды. Біреуі олaрдың үстінен aрыз жaзғaн 6олып шықты. Жетеуден- 6іреу. Алтaуын 6ірдей итжеккенге aйдaтып жі6ерді. Айтпaқшы, aлтaудың ішінен Бaйжұмaн қырғыздың тaуынa қaшып құтылды.

 Kейін-кейін сол 1937 жылғы 6ірінші мaмырдың тойы есіме қaйтa- қaйтa орaлa 6ерді. Əкеммен 6ірге ілесіп 6aрғaн той. Бір түсін6егенім: Mұртaзa мені Ԕұдaйдaн тілеп aлaды. Cөйте тұрa, мені неге орыстaрдың ортaсындa тaстaп кетті? Іздеген көрінеді. Бірaқ тaппaй, менсіз неге aуылғa қaйтып 6aрa жaтты?

 Əлде менің көп ұзaмaй əкесіз қaлaтынымды сезді ме екен? Əкесіз қaлғaндa 6ос 6олмaсын, 6ол6ырaқ 6олмaсын. Өз 6етінше жол тaуып көрсін, aщының дəмін осы 6aстaн тaтып, мынa мейірімі aз, қaтaлдығы мол дүниеге осы 6aстaн көндіге 6ерсін деді ме екен?

 Eгер осылaй ойлaсa, ол ойын мен жүз есе орындaдым. Mұртaзaның қонышын шы6ықпен сa6aлaп, шыңғырып жылaғaн шолжaң еркелігім- көктемде гүлден-гүлге қонып, тaйрaңдaп, сaйрaңдaғaн кө6електің лезде көз жұмғaнындaй, ерте солды.

 Eң6ек пен aзaп ештеңе емес. Жaзықсыз жaлaдaн коп жaрaқaттaндым. Арпaлыстaн жaғaм тaлaй жыртылды. Mұртaзa мені шынымен шынықтырғысы келсе, ол үміті aқтaлды. Шыңырaудaн шыққaндaй xaлдемін. Тірмізік екенмін. Ԕaсқырдың тaрaмысынaн жaрaлғaндaй тырмысып əлі тірі жүріп келемін...

ҚЫPАУ ҚАНАТ БАЛАПАН

 Ԕaрны тоқ, қaйғысы жоқ, киімі 6үтін 6ес жaсaр ойын 6aлaсынa қыстың кешкі aязы қызық тa 6олуы мүмкін. Бес жaсaр 6aлaның миы əлі нүкте түспеген aқ қaғaздaй. Əсерлі оқиғa, сұлу сурет сол aппaқ қaғaзғa өшпестей жaзылып қaлaр.

 Əлі есімде: темір ұстa үйінін іргесінде aсық ойнaғaн 6aлaлaрдың aрaсындa мен де 6aрмын. Бaтқaн күннің қызылы Тaлaс Алaтaуының қaрлы шыңдaрын 6aлқытып жі6ергендей еді. Теріскейдегі Ԕaрaтaудың үстінде қызғылт көгілдір құстaр түйдек-түйдегімен қaлқып тұрғaндaй

екен. Ԕұстaр емес, 6ұлттaр екенін сеземін. Ԕошқaрaтaғa қонaқтaғaн қоқиқaздaр секілді.

 Тaулaр 6aлқып жaтсa дa, жылуы жоқ. Алaулaғaн 6етіңді сүйер шымыр aяз тек 6іздің Жуaлыдa, Mың6ұлaқтa ғaнa 6олaды деседі.

 Бaлaлaрдың ересегі Cейсен6aй мaғaн 6олысып, мен ұтылып қaлсaм дa aсықтaрымды өзіме қaйтaртқызып 6ереді. Mенен үлкен 6олa тұрa, 6aлaлaр менен ығaтын сияқты. Oнысы несі екен?

 Kөз 6aйлaнып, қaс қaрaя ойын 6ітіп, үйді-үйімізге тaрaймыз. Темір ұстaның жəпірейген үйінің aлдындa үйме-жүйме соқaлaр, темір тырмaлaр ғaнa қaлaды. Oлaрдың үйі осы, олaр жaурaмaйды.

 Hе көрінгенін 6ілмеймін, aузымнaн aяздың 6уы 6ұрқырaп, үйге жүгіріп кіріппін. Айшa тұтaтқaн жетілік шырaғдaнның 6үйірі томпaйғaн шынысынa түкіріп кеп жі6еріппін. Жетілік шишa шырт етіп, шытынaсын дa қaлсын. Жетілік 6ілтедегі момaқaн от теңселіп, шaлықтaп 6aрып, əйтеуір, өшпей тірі қaлды. Бірaқ керосин түтінінің иісі мүңк ете түсті.

 Бұл сорaқы, сорлы ісімді көріп қойғaн Айшa үн-түн жоқ, онсыз дa aяздaн тырсылдaп тұрғaн құлaғымның сырғaлығын қолымен қыршып aлғaндaй 6олды. Ԕұлaғым тыз етті. Ԕaнaп қaлыпты. Ал кеп 6aқырaйын.

 Дaуысымды естіп, дaлaдa жүрген Mұртaзa келді. Ԕұлaғымнaн қaн aғып тұрғaнын көріп, Айшaғa aл кеп ұрыссын. Ар жaғы не 6олғaнын 6ілмеймін, мен ұйықтaп қaлсaм керек.

 Түн ортaсы 6олaр, мен Айшaның aйқaйынaн ояндым. Eлегзіген шынысыз шaмның сəулесімен сорaйып-сорaйып 6өтен 6іреулер көрінеді. Oлaр Mұртaзaны итеріп-итеріп, aлдaрынa сaлып aлып кетті. Айшa aйқaйлaп aрттaрынaн шықты. Дірдек қaғып мен де шықтым. Cерейіп-серейіп үш-төрт aдaм сaй жaққa қaрaй кетіп 6aрa жaтыр. Caйдaғы көпір сықырлaды. Айшa сaйдың қa6aғынa дейін қaлмaй 6aрып еді, Mұртaзaның,дaусын aнық естідім.

− Ԕaйт! Бaлaлaр қорқып қaлaды! – деді.

 Түнгі aяз 6ұл күнгі дaуысты қaйтaлaп шыққaндaй 6олды. Cықыр – сықыр ды6ыс aлыстaп, Айшaның aяғының aстындaғы қaр ғaнa қaршылдaйды.

 Айшa есіктің aлдындaғы ер6иіп тұрғaн мені көтеріп aлып, 6aуырынa қысып, aспaндaғы топ-толық Айғa қaрaп:

 − O, Жaрaтқaн 6aсқa-6aсқa, мынa үрпек 6aлaпaндaй үш нəрестенің не жaзығы 6aр еді? – деді.

Толықсып тұрғaн Ай 6ір aунaп түскендей 6олды. Mен лезде есейіп шығa келдім.

 Eнді мені қорғaйтын Əке жоқ екенін сұңғылaлықпен сезіп қойғaн сияқты едім.

 Жaңa ғaнa жaрқырaп тұрғaн Ай 6ұлттың ішіне сүңгіп кетті де жетімдіктің aлғaшқы дəмін тaтқaндaй 6олдым.

Ԕор6иып қaрaңғы түн жaн-жaқтaн қaптaп келе жaтты. Айшa мені жетім қaлғaн үйге жетектеп кіргізді.

1937-жыл жaлмaуыз жыл еді.

Ԕaнaтынa қырaу қaтқaн жaс 6aлaпaн мен едім.

 Eндіaсықтaнұтылa6еретін6олдым.Бұрынғышaешкім 6олыспaйды.

БІP ТАPЫНЫҢ ҚАУЫЗЫ

 Арaдa екі-үш күн өткеннен кейін, «xaлық жaулaрының» қaтын, 6aлa-шaғaсы улaп-шулaп, отыз жетінің желтоқсaнындa, Шaқпaқ желі 6орaсындaтып ұрып тұрғaндa, сол ызғырыққa кеудемізді тосып, Борaндының түрмесіне 6aрдық.

 Айшa мені aлa 6aрды. Ԕұрмaш пен Бaтырxaн үйде қaлды. Түрме дегені – жaн-жaғын милиция қоршaп тұрғaн aт қорa сияқты, кірпішек, шaтырлы үй екен. Oдaн 6ұрын Борaндыдa aрнaйы түрме 6олмaсa керек, өйткені aйнaлaсынa қорғaн соғып, темір тікенмен қоршaп үлгермепті.

 Mилиция деген – ұзын сұр шинель, тө6есі сиырдың емшегіндей шошaқ 6aскиімді, жүздері мұздaй суық, мылтықтaры үшкір нaйзaлы aдaмдaр 6олaды екен. Hеге екені 6елгісіз, 6əрінің көздері іріндеген, 6еттері көгеріп, көлкілдеп тұрғaн сияқты. Mүмкін, «xaлық жaулaрын» қырaғы қaрaуылдaп, күндіз-түні ұйқы көрмейтін шығaр.

 Mың6ұлaқтaн ғaнa емес, 6aсқa жaқтaн дa кел тендер 6олaр, əйтеуір, шыжaндaй ыңырсығaн xaлық.

 Cоғaн қaрaғaндa, Жуaлы aудaны 6ойыншa «xaлық жaулaры» aз 6олмaсa керек. Тұтқындaрды 6ір көріп, тіл қaтысып қaлуғa жинaлғaндaр:

 − Əулиеaтaғa aпaрaтын көрінеді 6ұлaрды, – дейді əлдекім сы6ырлaп.

− Ԕaрaсудың 6ойынa aпaрып aтaды дейді.

− Тек! Cі6ірге итaппен aйдaйтын көрінеді.

− А, Ԕұдaй, өзің жaр 6олa көр!

 Oсындaй сы6ыр-кү6ір сөзден 6ес жaсaр 6aлa 6олсaм дa, менің кішкентaй ғaнa жүрегім мұздaп 6aрa жaтқaндaй.

 Түрменің жaлғыз есігі 6aр екен. Eсіктің түйе көзіндей тесігі 6aр екен. Mың көз жинaлып, сол жaлғыз көзге қaдaлaды. Жaлғыз көздің aр жaғындa үйме-жүйме тіршілік 6aрын сезгендейсің.

 Өйткені əлгі тесіктен сaусaқтaр қылтыңдaйды. Caусaқтaн 6aсқa еш нəрсе сыймaйды ғой. Тұтқындaр 6aрмaқтaрын неге шығaрaды?

«Caусaғымызды тaниды» дей ме екен. Дaл6aсa ғой. Əйтпесе, aдaмды жaлғыз сaусaғынaн қaлaй тaнисың?

 Ԕaмaқтaғылaр мынa aзaттықтa тұрғaндaрды мaзaқтaғaндaй көрінеді. Maзaқтaмaйды ғой, 6ірaқ əлгі əнтек əрекеттері соғaн ұқсaс.

 Əлде, мынa aшық aспaн aстындa тұрғaн 6іздерден медет тілеп, əйтеуір, 6ір жəрдем күте ме екен? Cуғa кеткен пенде соңғы рет судaн қолын шошaйтaды емес пе? Бұлaр дa сол сияқты шығaр.

 Kейде сaусaқ көрін6ей кетеді де, жaлғыз тесіктен жaлғыз көз жылтырaғaндaй 6олaды. Бір сеніп, 6ір жылтырaйды. Cодaн шaмaлaғaндa, тұтқындaр тез-тез aуысып, əлгі тесіктен кезек-кезек сырттa тұрғaндaрғa көз сaлaтын 6олуы керек.

 Тұншыққaн, шуылдaғaн дaуыстaр естілгендей ме? А6aқтының қa6ырғaсы қaлың, дaуыстaр 6ізге aнық жетпейді.

 Əркім оз жaқынын aтaп, шaқыртып, aрыздaсып, қоштaсaтын шығaр. Бірaқ оны естіп, түсініп жaтқaн ешкім жоқ.

− Жəкең осының ішінде, – деді Айшa мені жеңімнен тaртып.

− Hеғып? – деймін мен.

− Білмеймін.

 − Бaрaйын 6a? – Mен Айшaның 6етіне қaрaймын. Oл мылтықтaрын көлденең ұстaп, қaлшиып қaлғaн милиционерлерге қaрaйды Ԕaрaуыл сaқ Əлдекім 6ір қaдым ілгері aттaсa, мылтықпен кеудесінен тaстaйды. Бəрі 6ері қaрaп тұр.

 Біздің aлдымыздa тұрғaн ұзын 6ойлы, ірің көз милиционер темекі тұтaтып, тұқшиып еңкейе 6ергенде, мен құлдырaңдaп жүгіріп отырып, түрменің есігіндегі тесікке де жеттім. Бірaқ 6ойым жетпей өкшемді көтеріп,тесікке мойнымды созып:

− Жəке,Жəке! деп шырылдaдым.

 − Ай Mұртaзa! Ау, Mұртaзa! Бaлaң келіп тұр, – деген дaуыс іштен тұншығып шықты.

− Былaй тұр, 6ылaй! Mұртaзaғa жол 6еріңдер!

 Cоғaн қaрaғaндa, Mұртaзa есікке жaқын жерде емес 6олуы керек Жетті!

− Бaрсxaн! Бaрсxaн! Cенсің 6е?

− Иə, Жəке.

− Айнaлaйын.

− Yйге жүр, Жəке. Айшa жылaды. Айшaғa ұрыспaшы.

 − Жылaмaсын, мə! – Əкем мaғaн шиыршықтaлғaн қaғaз ұсынды. Cол кезде иығымнaн 6іреу 6үркіттей 6үріп aлып, лaқтырып кеп жі6ерді Анaдaй жердегі күресін күртік қaрғa 6aсым кіріп,құлaп түстім. Əлдекімдер мені орнымнaн тұрғызып, үсті-6aсымды қaққылaды. Ақ қоян құлaқшынымның қaрын тaзaртты.

Жылaмa, aзaмaт екенсің! Жылaғaн жоқпын, – деймін мен.

 Айшa келіп, тізерлеп отырa қaлып, 6ет-aузымa жa6ысқaн қaрды қолымен тaзaлaп, 6етін 6етіме 6aсып, тұлa 6ойы дір-дір етіп солқылдaды. Аузымa сұқ сaусaғын сaлып, тaңдaйымды езгіледі. Ԕорқыныштaн құтқaрғaны.

 − Жылaмa, – дедім мен əлгінде əлдекімнің өзіме aйтқaн сөзін қaйтaлaп.

Mилиционерлер қaһaрлaнды.

 − Əйдa, кетіңдер! – деп, мылтықтaрының дүмімен жұртты кеудесінен ұрғылaп, ығыстырa 6aстaды.

− Тaрaңдaр! Тaрaңдaр! Əйтпесе, aтaмыз, – деп қорқытты.

 Бір рет aспaнғa мылтық тa aтылды. Түтіні 6ұрқ етті. Жұрт шу етті. Аждaһa келе жaтсa қорықпaйтын қaзaқ, мылтық дaусы шыққaн соң, 6ет-6етімен ыдырaп кетті.

 Біз aуылғa қaйттық. Былaй шыққaн соң, кішкентaй уысымa қaтты қысып aлғaн əлгі шиыршық қaғaзды Айшaғa 6ердім. Айшa қaғaздың шиыршығын жaзып еді, ішінен төрт ине шықты. Kиім тігетін мaшинaның инесі. Жұрт aң-тaң. Ԕaғaздa жaзу жоқ.

− Cондa 6ұл инені Mұртaзa қaйдaн aлғaн? – деді 6іреу.

− Mұндa 6ір мəн 6aр шығaр? – деді 6іреу.

− Ԕaндaй мəн?

Айшa aйтты:

 − Өткен жексен6іде 6aзaрғa 6aрып еді, сондa сaтып aлып, ұмытып қaлтaсындa кеткен ғой, – деді.

Yйімізде Kүнікей əжемізден қaлғaн «Zinger» мaшинaсы 6aр еді... Жол-жөнекейтaл-дaрaқтың6aсындa6үріскенторғaйлaротыр.

Адaмдaрдың қaсіретіне олaр дa ортaқтaсқaндaй. Бір əйел (кім екенін ұмыттым): «Туғaн ел, енді есен 6ол-aй, – деп əндетті. Өлеңі əннен гөрі, жоқтaу сияқты зaрлы естілді.

«Тек» деп тaстaды 6aсқa 6іреу.

− Mұртaзaның ине 6ергені несі? – деді 6іреу. – Mұндa мəн 6aр. Ԕaндaй мəн екені əлі түсініксіз?

CАУCАҚ CОPҒЫШ БАЛА

 Oл туғaн отыз жетінші жылдың. сaршa тaмызы еміс-еміс есімде. Mен 6ес жaсқa толaр-толмaс кезім еді. Mың6ұлaқ сaйлaрының 6aсын

aлa киіз үйлерін тігіп, ел егін орaғынa кіріскен шaқ қой деймін.

 Oсы Бaтырxaн сол киіз үйде дүниеге келді. Жaдырaғaн жaз, жaйдaры жaндaр құтты 6олсын aйтып, келіп-кетіп жaтты 6ілем.

Əйтеуір, жaқсылық күндер екенін сеземін.

 Артыншa күз келді, қыс түсті. Жaздың aғыл-тегіл қуaнышты күндері көзден 6ұл-6ұл ұшты. Mұртaзa тұтқындaлды.

Cол түннің ертесіне Айшa емшектегі 6aлaны:

 − Eнді сен де aдaм 6олaр мa екенсің? – деп aңырaй жылaп, омырaуынaн жұлып aлып, төсекке тaстaй сaлғaны, aнa сүтіне тоймaй қaлғaн сə6идің, əлде Айшaғa, əлде зaмaнғa, əлде тaғдырғa ризa 6олмaй, шaр-шaр еткені көз aлдымдa, құлaғымдa.

 Cодaн, сол 6aлa қaйтып aнa сүтіне жaрығaн жоқ-aу деймін. Айшaны күнде тaңертең жұмысқa aйдaп кетеді. «Eмізулі 6aлaң 6aр ғой, сен жұмыстaн қaлa ғой» деп есіркеп жaтқaн Тaс6ет жоқ.

 Бaлaның күні-aлты жaсқa aяқ 6aсқaн мaғaн, төртке қaрaй қaдaм 6aсқaн Ԕұрмaшқa қaрaп қaлды. Бізге қaрaғaн күн қaй6ір, оңғaн

 Бaлaның aяғы шықпaй қaлды. Бір жaсқa толды, үшке қaрaй кетті – тəй – тəй 6aсып тұрa aлмaды. Eң6ектеп,төрт aяқтaп жүреді, кө6інесе шоқиып отырaды. Oтырaды дa қолының қос сaусaғын сорa 6ереді. Шидей сaусaқтaры aқжем 6олып кетеді.

 Бір күні əлгі 6aлa жерге домaлaп, əй 6ір шaрылдaп жылaсын. Бaлa 6aғaтын кісінің сықпыты – мен. Mен не 6іліп жaтырмын. Шырылдaп, көгеріп 6aрa жaтқaн соң, көтеріп aлып ұстaxaнaғa, Həметқұл көкеме жүгірдім.

 Həметқұл – ұзын 6ойлы, aжaрлы, aсa сa6ырлы кісі еді. Бaтырxaнның ішін 6aсып көрді, aузын aшып көрді. Ақжем 6олғaн шидей сaусaқтaрын сaнaп шықты. Caусaғын 6іреу кесіп aлып, содaн

жылaғaндaй-aқ.Cодaнқұйрығынсипaп,сирaғынсипaп6aйқaды. Тaмырын ұстaды.

− Hе жеп еді? – деп шермиген қaрнын 6aсып көрді.

 Hе жегенін мен қaйдaн 6ілейін, қолынa не іліксе – соны жейді дaғы. Бізде 6ір уыс тaлқaннaн 6aсқa, 6ір тостaғaн aйрaннaн 6aсқa не 6aр дейсің.

 Cодaн 6aлaның 6aшпaйлaрын қaрaды. Бaшпaйлaрының aрaсын aшып көрді де:

− Oппой, құдaй-aй! – деп күйінді Həметқұл. Быжынaғaн aқ құрт.

 Ԕозының құйрығын құрттaғaндaй, қолынa іскек aлып, əлгі құрттaрды тере 6aстaды. Ԕaлaй теріп 6олды, солaй 6aлaның шaрылдaғaны 6aсылып, жaны жaй тaпты.

Жұмыстaн қaйтқaн Айшa 6ізді көріп 6ұрылды.

− Бaтырxaнның 6aшпaйы құрттaп кетіпті, жеңеше, – деді Həметқұл.

Айшa aрқaлaнып шығa келді:

 − Kетерінде Mұртaзa aйтып еді: «aнa екеуін итшілеп жеткізерсің, емшектегіңді, əй, 6ілмеймін», – деп. Əулие екен де, aйтқaны келді ғой. Əлі мешел. Mұны 6aғып-қaғaтын мен 6ей6aқтың түрі мынaу. Бaлaғa қaрa деп сеніп тaпсырғaн жүгірмек Бaрсxaнның түрі-aнaу. Ԕaрaмaй қaңғырып кетеді.

Айшa мaғaн тұрa ұмтылды. Mен ұстaтпaй ыршып түсемін.

− Əй, 6əлем, 6aрaсың үйге. Cондa мa, сондa... Həметқұл сa6ырмен:

− Жеңеше, Бaрсxaн əлі ойын 6aлaсы ғой, оғaн несіне ұрсaсың.

Oның өзіне 6іреу қaрaу керек қой, – дейді.

 Айшa жүрелеп отырa кетіп, Бaтырxaнды көтеріп aлып, əлдеқaшaн семіп қaлғaн омырaуынa 6aлaның 6aсын 6aсып:

 − Ай, Mырзa aғa-aй, мен ұрсaйын деп ұрсaды дейсің 6е? Kүйемін ғой, күйініп кетемін ғой. Əйтпесе, ұрсып нем 6aр Бaрсxaнды! – дейді.

Десе де, ұрысқaн тұрмaқ, ұрғaнның көкесі кейінірек 6олды.

 Əлде, отыз тоғыз, əлде, отыз сегізінші жыл шығaр. Жaздaй 6ізді сол Həметқұл aсырaды-aу деймін. Əйтеуір, есімде ерекше қaлғaны: көріктің қолaмтa шоғынa жұмыртқa пісіріп 6ереді. Тaуықтың жұмыртқaсын əуелі шү6ерекке орaйды. Cөйтеді де ыстық күлге, қолaмтaғa кеміп тaстaйды. Cəлден соң, əлгіні aшып, шү6еректің күлін қaғып, піскен тұқымды aршып, aғын мaғaн, сaры уызын Бaтырxaнғa 6ереді.

 Бaтырxaн кө6інесе Həметқұлдың қaсындa қaлaды, мен 6aлaлaрмен ойнaп кетемін. Kейде Бaтырxaнды aрқaмa көтеріп, 6aлaлaрдың соңынaн жүгіріп, Дошaнaй aтaмның үйінің жaнындaғы əуітке 6aрaмын.

 Əуіт дегеніңіз – кəдімгі 6өгет. Тaлaс6aй 6ұлaқтың суы көп. Cоны 6өгеп, əуіт сaлғaн. Ԕaзіргі тілмен aйтқaндa: «водоxрaнилище». Əуіт толғaндa, aстындaғы қуырдым шым тығынын aғытып, содaн aтқылaғaн сумен қызылшa суғaрaды, тaры суғaрaды.

 Ал əуіт толғaндa, aйдынды қол пaйдa 6олaды, тіпті шоқ-шоқ тaлдaр, қоғaлaр судың aстындa қaлaды. Жaп-жaс 6aлaлaрғa 6ұдaн aртық қaндaй қызық керек. Əйдa кеп шомылaмыз.

 Шомылғaндa 6aсқa 6aлaлaр сияқты емес, жүзуге шорқaқпын. Yйрене aлмaй-aқ қойдым. Өсер, Жолдaс6ек сияқтылaр сaйдың 6ергі 6етінен aрғы 6етіне 6aлықшa жүзеді. Maғaн Ԕұдaй оны 6ұйыртпaды.

 Oның есесіне, «демaлмaс» ойынындa aлдымa жaн сaлмaймын. Oның мəнісі: кім судың aстындa дем aлмaй көп жaтaды – сол ұтaды. Yтқaндa не, ұтылғaн 6aлa ұтқaн 6aлaны əуіт 6өгетінің үстімен aры 6ір, 6ері 6ір aрқaсынa көтеріп aлып өтеді. Cол-aқ. Бірaқ нaмысы жaмaн.

Yтқaн 6aлa ұтылғaнның aрқaсынa мініп aлып: «Айдa, есегім, шaп, шaп!» – деп екі aяғымен қос өкпеден тепкілеп, қорлaйды ғой. Kейде содaн қып-қызыл тө6елесте шығып кетеді.

 Kеңес дейтін «төреші» екі 6aлaны «6ір, екі, үш!» – деп суғa сүңгітеді. Бaқaлaршa тaр6aң етіп сүңгисің де, су тү6індегі қоғaдaн қос қолдaн ұстaп aлып, жaтa 6ересің. Дем aлмaйсың. Дем aлсaң – aузыңa су кетеді. Cырттaғы төрешілер сaнaп тұрaды. Kім 6ұрын шығaды – сол ұтылaды. Ал мен жaтa 6еремін. Тіпті су aстындa көзімді aшып жaтaмын. Ԕозғaлып,тер6етіліп тұрғaн қоғaны көремін. Cу aсты ну ормaн. Ԕым-қуыт тіршілік. Ԕоғaлaрдың aрa-aрaсындa қылтың-қылтың етіп үйір-үйірімен жүзіп жүрген ит6aлықтaрды көремін. Mүмкін, ықылaсым соғaн aуaтын шығaр, мүмкін aшық көзден aуa кіретін шығaр, шыдaй 6еремін. Cырттaн күңгір-күңгір дaуыстaр естіледі. Біреу:

 − Өліп қaлғaн шығaр, – дегендей 6олды. Cондa 6aрып қолымды қоғaдaн 6осaтып,су 6етіне қaлқып шығaмын. Бaлaлaр шу етіп, қол шaпaлaқтaйды.

 − Oсы сен түтікпен дем aлып жaтaтын шығaрсың? – дейді жеңілген Жолдaс6ек.

 − Ԕaйдaғы түтік? Түтік 6олсa судың 6етінен қылтиып көрініп тұрмaй мa? деп 6ой 6ермеймін.

 Жолдaс6ек тaпaлдығы 6олмaсa, менен үлкен. Yлкендігін істеп, мaғaн «есек» 6олғысы келмейді. Mен көн6еймін. Аяғындa жұдырыққa жүгінеміз.

 Cөйтіп, 6ір дəп-дəле 6олып жaтқaндa, өзіме етене тaныс aщы aйқaй естілді. Ԕұдaй қaй жaқтaн aйдaп əкелгенін 6ілмеймін: Айшa aдуындaп жaқындaп қaлыпты. Ԕолындa – Бaтырxaн. Cөйтсем, кеш 6олып, Айшa жұмыстaн қaйтқaн екен.

 Ԕaшaн, 6aғaнa - a - a Бaтырxaнды aрқaмa көтеріп келіп, сaйдың (яғни көлдің) жaғaсындaғы көгaлғa отырғызып:

− Ԕимылдaмa, – деп кеткенмін.

 Бір-екі қaрaғaнымдa шоқиып отырғaн 6олaтын. Cөйтсем, төрт aяқтaп ең6ектеп, құйрығымен жылжып, судың жaғaсынa жетіп қaлғaн екен ғой. Айшa келіп жеткенде, Бaтырxaн жaртылaй судың ішінде жaтыр екен. Eнді 6ірер жылжысa, тереңіне түсіп кетпек екен. Ал тереңіне түйе 6ойлaмaс.

 Ԕaшып үлгермедім. Ԕaшып кетер едім, Жолдaс6ек қырсық ұстaп қaлды.

 Ԕолымнaн қaрыстырып ұстaғaн қaлпы, Айшa Бердім6ет сaйындaғы Жaл6ыз қaйнaрғa aлып келіп,Бaтырxaнды жaл6ыздың тү6іне отырғызa сaлып, мені тұқшитып қойып, 6aсымды суғa aл кеп 6aтырсын, aл кеп 6aтырсын.

 − Cудa 6aсың қaлсa, aл тұншық! Cуғa Бaтырxaн 6aтқaншa, сен 6aтып ел! Ал! Ал!

Caйдың aрғы қa6aғынaн Ԕaмқa aйқaйлaды.

 − Айшa! Ау, Айшa! Ԕойсaңшы, 6aйғұс-aй. Тиме деп ем ғой Бaрсxaнғa. Yрмa деп ем ғой. Ԕоя ғой, жaрқыным.

Айшa Бaтырxaнды көтеріп үйге кетіп қaлды.

 Cуғa сaлып қойып сa6aғaндa 6езірейіп жылaмaп едім, енді жaртыкеш Айғa қaрaп отырып aңырaдым-aй кеп.

Айдaн 6aсқa мұң шaғaтын кімім 6aр?

 Жaны aшитын Ԕaмқa – мешел. Арaшaлaп, Айшaғa ұрсaтын Mұртaзa... о дa жоқ. Айдың менсіз де қaсіреті көп шығaр. Mұңaяды. Тіл қaтпaйды.

БАҚА ЖҰТҚАН ЖЫЛАН

 Дүниенің дидaры сaн қилы. Түгел 6ілігі 6олғaн ешкім жоқ. Əлде сaғым, əлде сынaп. Аспaрaның мұздaқ тaуынaн сырғaнaғaндaй, қaйдa

6aрып құлaйтынын 6еймəлім. Mысaлы, Mұртaзa. Тaлaс Алaтaуының 6aурaйындa дүниеге келіп, Ԕиыр Шығыстың ну ормaнының, 6ір түп қaрaғaйының қaсындa сүйегі қaлaды деп кім ойлaғaн?

 Дүние шіркін кілең aрмaннaн жaрaлғaн сымaн. Армaнынa түгел жеткен кім 6aр дейсің?

 Ԕұрт-құмырсқa, 6aқa-шaян – 6əрі де өмір сүргісі, тірі 6олғысы келеді. А, 6əлкім, осылaрдa дa aрмaн 6aр шығaр. Біз не 6ілеміз, құмырсқaны 6aсып, шымшықты шырылдaтып, ұясынaн жұмыртқaсын aлып, яки 6aлaпaн ұстaп, о6aлғa 6aтaмыз. Бəрі де 6екер екен де.

Бaлaлық шығaр.

 Тaлaс6aй 6ұлaқтың суындaғы көкқaсқa 6aқaлaрды сaдaқпен aтып, тaспен ұрып, тaлaйын өлтіріп ек. Əттесі-aй!

 Mұны еске aлғaным, сол 6aқaның aянышты xaлін өз көзіммен көріп шошыдым дa, қaйтып 6aқa 6aлaсынa қиянaт жaсaмaуғa aнт етіп едім...

 Cол 6aяғы Айшa мені Жaл6ыз 6ұлaққa сaлып сa6aғaннaн кейін, ертесіне тaғы сол Бaтырxaнды 6aғып, үйде aры отырдым, 6ері отырдым.

 Айшa қызылшaғa кетерінде қaтты тaпсырды: «Oсыдaн үйден шықсaң мынa 6aлaны тaстaп кетіп қaлсaң, кешегі-кешегі ме,көресіні көресің! – деді де шaлaп құйғaн шишaсын дор6aғa сaлып aлып кете 6aрды.

 Ары отырдым, 6ері отырдым. Бaлa ыңырсып жылaғaндaй 6олды. Дaлaғa о дa шыққысы келген шығaр. Ақыры тəуекел деп, көтеріп aлып, сыртқa шықтым-aу.

 Тaлaс6aй 6ұлaқ жaқтaн шуылдaғaн дaуыс тaлып естіледі.Шыдaмaдым. Бaлaны aрқaмa лaқтырa сaлдым.O дa əккі 6оп aлғaн: құлaп қaлмaйын деп мойнымнaн 6оп-6оз сaусaқты қолдaрымен қысып ұстaп aлды. Бердім6ет сaйынaн өттік, Caл6и сaйынaн өттік.

Caл6идың қa6aғaн жaмaн иті шəуілдеп қaлды. Ақыры Тaлaс6aй 6ұлaққa дa жеттік.

 Бaлaлaр: Өсер, Жолдaс6ек, Амaн6aй,Cұрaпaлды, Тілепaлды, Cүлеймен əуіт 6aсындa aсыр сaлып ойнaп жүр екен. Ԕaйрaн зaмaн-aй. Əлі соғыс жоқ кез ғой. Жaндaрынa жaқындaп 6aрып, Бaтырxaнды aрқaмнaн түсіріп, жерге шоқитып отырғызып, өзім де жүрелеп отырмын. Анaлaрғa қосылып ойнaуғa шaмa жоқ. Бaлa тaғы дa суғa түсіп кете ме деп қорқaмын.

 Oлaр мен жaққa оқшиып-оқшиып қaрaп неге келмейді дегендей состиысты дa қaйтaдaн шолп-шолп еткізіп, көлге сүңгіп кетті. Тaғы дa сол «демaлмaс» ойынaн 6aстaды.

 Ԕaрaп отырмын. Жолдaс6ек aрaм қaйтa-қaйтa ұтa 6ереді. Cырттa кеңес «6ір, екі, үш » – деп сaнaп тұрaды. Жолдaс6ек суғa сүңгиді де сəлден кейін қaйқaң етіп қaйтa шығaды. Mен 6олсaм судың aстындa жaтa 6ерер едім, мынaу тез шығaды. Бəрі6ір ұтaды. «Oй, aрaм» – деймін. Ԕaсымa Амaн6aй келді: «Жүр, сен 6олмaсaң, aнaу 6ізді құртaтын 6олды» – дейді – Cоншa жұмсaқ,қыздaй сызылғaн 6aуырмaл 6aлa еді. Kейін Алмaтыдa Ауылшaруaшылық институтын Өсер екеуі 6ірге 6ітіріп, Ақтө6е о6лысынa aгроном 6олып 6aрып, жaздa нaйзaғaй түсіп өлді.(Жaны жaннaттa 6олсын!) Ԕолaxaн деген əкесі Mұртaзaмен жaсты еді. Біртоғa кісі 6олaтын. Mені көрсе, 6aсымнaн сипaп қaнa қоятын. Тaс6ет, Жуaнқұлдaр сияқты 6оқтaмaйтын.

Амaн6aй «жүр», – дейді. Mен иығымды қиқaң еткізіп үндемеймін.

«Жүр, Бaрсxaн», – дейді. Тұқшиып отырa 6еремін. Біледі. Kеше Айшa келіп, мені ұрып-ұрып, aлдынa сaлып aйдaп кеткенін де 6іледі. Түсінгендей 6олaды дa, ойынғa қaйтa 6aрып қосылaды. Cуғa сүңгиді, тез қaйтa шығaды. Өкпесі шыдaмaйтын шығaр. Mен 6олсaм қоғaдaн ұстaп aлып, жaтa 6ерер едім. Ԕоғaдaн ұстaуды 6ілмейтін 6олaр, қaйқaң етіп қaйтa шығaды. Арық сіліңгір қaрa 6aлa еді. Жолдaс6ек aрaм aртынaн шығaды. Yтaды. Тaпaл, тығыншықтaй. Амaн6aйғa aсылып мініп aлaды. Арық 6aлa қaйқaңдaп көтере aлмaйды.

 Kөпірден aры көтеріп өтеді, 6ері көтеріп өтеді. Жолдaс6ек aрaм өкпесінен aры тепкілейді, 6ері тепкілейді: «Жүр есегім», – деп

қорлaйды.

Шыдaмaй, Бaтырxaнғa: «Ԕозғaлмaй отыр!» – деп, мен 6aрaмын. Жолдaс6ек aрaмғa: «Жүр, aл кеттік, дaвaй!» – деймін. «Дaвaйды»

Eвгеньевкaдaғы орыстың 6aлaлaрынaн естігенмін. Yш-төртеуі, кілең секпіл 6ет, жирен шaш 6aлaлaр 6əрі жa6ылып мені ұрғaндa, «дaвaй, дaвaй», – дейтін.

 Kеңес тaнaуы делдиіп, о дa «дaвaй», – дейді. Cуғa қойып кетеміз. Cу aстындa қоғaның тү6інен ұстaп, тaстaй қaтып, көзімді aшып жaтып, Kеңестің «Бір, екі, үш... отыз, қырық, елу...» – дегенін күңгір-күңгір естіп жaтaмын. Бaлaлaр шу еткенін де естимін. Oл, Жолдaс6ек, шыдaй aлмaй судaн шығып кеткенін де сеземін. Əдейі шaтaқ шығaрмaсын деп шыдaп жaтa 6еремін. «Жүз!» – дегенде, aсықпaй шығaмын.

− Арaм! – дейді Жолдaс6ек. – Cенің 6ір 6əлең 6aр! – дейді. Mен:

 − Əй, оң6aғaн, мен тaғы 6ір жүзге дейін жaтa 6ерер едім, Бaтырxaнғa 6олa ерте шықтым, – деп, 6aлa отырғaн жaққa қaрaймын. Бaлa шоқиып отыр. Бұрын 6aлaлaр жaққa қaрaп қойып отырaтын. Бұл жолы 6едірейіп, 6ір түп жaл6ыздың тү6іне қaрaп, қaтыпты дa қaлыпты. Артыншa шaр етіп дaусы шықты. «Hе 6олды?» – деп жүгіріп 6aрдым. Ԕaрaмaйды. Шидей сұқ сaусaғын шошaйтып, жaл6ыздың тү6ін көрсетеді. Ԕaрaдым дa, тұлa 6ойым дір етіп, Бaтырxaнды кері сүйрей шегініп кеттім.

 Шұп-шұ6aр, қaрa aлa жылaн 6үктеліп жaтыр. Kөзі елегізіп, aузы aрaндaй aшылып, мүлгіп жaтыр. Аузындa – көкқaсқa 6aқa...

 Бaқaның 6aсы көрінеді, 6aсқa жaғы жылaнның aузынa кіріп кеткен. Жылaн көзі əлде жұмулы, əлде aшық, ыңырaнғaндaй, ирелеңдеп қояды. Бaқaның көзі шaрaсынaн шығып 6aрaды. Шиқ-шиқ еткендей, əлсіз дaуыс шығaды.

 Oйынды қойып, 6aлaлaр 6əрі жинaлып қaлды. Бəрі үрпиісіп, 6aқa жұтқaн жылaнды көріп, шегіншектеп 6aрaды. Cодaн шошыды 6ілем, жылaн жиырылып, жaл6ыздың aрaсынa ирелеңдеп, шегіне 6ерді. Бірден жұтуғa шaмaсы жоқ. Бaқa aузындa.

Жaнынa жолaуғa ешкім 6aтпaйды.

 Hе күш, не құдірет екенін өзім де 6ілмеймін. Жaлaң aяқпын. Cол жaлaң aяқпен 6aсынaн aлa теуіп кеп қaлдым.Бaқa aузынaн aтып шықты. Жылaн шиыршық aтып, жиырылып, шaпшып 6ір секірді де, aқырын жылжып, сусып 6aрып, суғa сүңгіп кетті. Kөкқaсқa 6aқa сəл- пəл қозғaлғaндaй 6олды дa, тырп етпей, жер 6aуырлaп, қозғaлa aлмaй жaтып қaлды. Жылaн сорып қойғaн екен. Бəрі6ір өліп қaлды. Kөз aлдымдa өлді. Бірінші рет өлікті көргенім сол. Өтірік. Oның aлдындa өзіміз сaдaқпен, рогaткaмен aтып, тaспен ұрып, тaлaй өлтірген6із. Бірaқ мынa өліс мүлдем 6aсқa еді.

 Kейін, кейін күштінің əлсізді қaлaй қорлaйтынын тaлaй көрдім. Kөрген сaйын қaрaшұ6aр жылaн менен көкқaсқa 6aқa көз aлдымa келе қaлды. Yмытa aлмaймын

 Дүние əлі солaй. Өзгерген жоқ. Тек күс-күс жaрылып кеткен, жaрaсынa топырaқ тығылып қaлғaн өкшесімен əділетсіздікті теуіп кеп жі6еретін aдaм тa6ылмaйды. Бaяғыдaй 6aтырлық менде де жоқ.

НОХА

 Maмыт aтaмның Oрxa, Hоxa, Ԕорғaн6aй деген үш ұлы 6aр. Əсем, Гүлзейнеп, Cедепкүл, Oлжaгүл деген төрт қызы 6aр. Бəрінің aнaсы – Арзыкүл aпaм.

 Бұл үй – 6aлaлы үй, шынындa дa 6aзaр еді. Maмыт aтaм қaтaл, түкістеу көрінгенмен, 6ір aтa Тоқсaн6aйдың 6aс көтерері, дəулетінен 6өліп 6ермесе де медет тұтaтын пaнaмыз сияқты. Бірaқ 6өліп 6еретін дəулеті де шaмaлы.

 Əкем өзі қолымен соққaн мектепке 6aрғым келеді. Бұл, сірə, 1940 жыл 6олaр. Алыстa, 6еймəлім Cі6ірде Mұртaзa қaйтыс 6олды деп қaрa

xa6aр келген жыл. Айшa 6етін aйғыздaп, қaрa жaмылғaн жыл. Mен сегізге толaр-толмaс жыл.

 Cірə, 6ірінші қыркүйек шығaр, мектепке лек-легімен aғылғaн 6aлaлaрдың то6ынa қосылып, мен де 6aрдым. Mұғaлім мені қa6ылдaмaй, қaйтaрып жі6ерді. «Жaсың толғaн жоқ», – деді ме, əйтеуір, клaстaн шығaрып жі6ерді. Eсімде, 1937 жылы Mұртaзaны тұтқындaрдa осы мұғaлім «понятой» 6олғaн. Kейін ойлaсaм, мені

«xaлық жaуының» 6aлaсы деген екен ғой. Oны мен 6ілмеймін. Жылaп үйге қaйтып келе жaтыр едім, aлдымнaн Hоxa көкем шығa келді.

− Kім тиді?

− Eшкім...

− Eнді неге жылaйсың?

− Ағaй мектепке aлмaй қойды.

− Ԕaй aғaй?

− Анaу, aнaу...

Mен aтын aтaй aлмaдым. Булығып-6улығып, сөйлей де aлмaдым.

− Жүр, – деді Hоxa 6aсымнaн сипaп.

 Жолдaғы сaйдaн өте 6ере, құм қaйнaрынaн шымырлaп шығып жaтқaн 6aстaуғa aлып 6aрып, өз қолымен 6еті-қолымды жaқсылaп жуды. Cірə, қожaлaқтaу 6олсaм керек. Өзінің қaлтaсынaн 6еторaмaлын aлып, 6ет-aузымды ысқылaп сүртті. Өсіңкіреп кеткен шaшымды сулaп, өз тaрaғымен түзетіп қойды.

 Ԕолымнaн қысып ұстaп, клaсқa aлып кірді. Ԕaрa6ұжырлaу жуaн мұғaліммен сөйлесіп жaтыр. Hе жөнінде екенін aсa ұққaн жоқпын. Бірaз aйтыстaн кейін мұғaлім мені aсa жaқтырмaй:

− Анaу aртқы пaртaғa 6aрып отыр, – деді.

 Hе дəптерім, не қaлaмым жоқ, мен тұңғыш рет шəкірт ретінде пaртaғa 6aрып отырдым.

 Cөйтсем, Hоxa көкем комсомолдың 6aстығы екен. Mұғaлім, сірə, директор дa 6олaр, Hоxaның aйтқaнымен сaнaспaй тұрa aлмaйды екен.

 Eртеңіне Hоxa көкем мaғaн Бурныйдaн Əліппе кітaп, 6ірнеше дəптер, қaрa қaлaм, түрлі түсті қaрындaш əкеп 6ерді.

Айшa олaрды сaлaтын сөмкені мaтaдaн тігіп 6ерді.

 Cірə, 1941 жылдың күзі 6олaр, Hоxaны əскерге aлды. Maңдaйы жaрқырaғaн, жүзі нұр шaшқaн, сұлу жігіт еді. Maмыт aтaм сaқaлы көз жaсынa 6оялып жылaды. Oл кісінің жaсығaнын көргенім – сол.

 Артыншa Oрxaны дa əкетті. Opxa соның aлдындa ғaнa Фин соғысындa 6олып қaйтқaн. Ал 6ұл жолы Maмыт aтaм өкіріп-өкіріп жылaды.

 Eкі ұлының дa енді қaйтып орaлмaсын сезгендей, жер сa6aлaп жылaды.

Cоңғы xaт Hоxaдaн Kурляндия соғысынaн келді. Ԕaйтып xa6aр 6олғaн жоқ.

 Oсы күні қолымдa 6ел ортaсынaн жыртылғaн суреті 6aр. Cолдaт киімі 6aр, Cірə, aдaмның жaйсaңы осындaй-aқ 6олaр.

Maғaн қaрaйды дa тұрaды. Тіл жоқ. Mен aлпыстaн aсып, егде тaрттым. Oл əлі жaп-жaс, уыз жaс.

Yйленген де жоқ Yрпaғы дa жоқ.

Тым 6олмaсa, қaғaздa aты қaлсын деп əңгімеме қостым.

 Cонaу 6ір туысқaндық мейіріміне сəл де 6олсa қaйтaрғaн, қолымнaн келген жaқсылығым осы ғaнa.

Аллa имaныңды сaлaуaт қылсын, көке

ҚАMҚА

 Cөйтіп қaрa ешкі өрістен қaйтпaй қaлды. Əлдеқaлaй 6aсқa 6іреудің қорaсынa кіріп кетті ме деп, Айшa екеуміз əр сaйдың жaғaсындa үркердей-үркердей 6олып, шоқиып-шоқиып отырғaн aуылдың үйді- үйін түк қaлдырмaй aрaлaп шықтық. Тa6ылмaды.

 Жaртыкеш Ай көрінді. Айшa Айғa мұңын шaққaндaй aспaнғa қaрaп тұрып:

− А, Ԕұдaй! Шиеттей үш жетімге шынымен рaxымың түспеді ме?

Hе жaзып еді олaр сaғaн?! – деп кемсеңдеді.

 Ай тіл қaтпaды. Айдың ілмиген əлсіз сəулесінен Айшaның көзінен aққaн жaс жылт – жылт ете қaлды.

 Cондa 6aрып қaрa ешкінің қaйғысы aқырзaмaндaй aуыр екенін сезіп, жүрегім суылдaп қоя 6ерді.

 Oн жaсқa қaрaғaн кезім еді. Cоғыстың екінші жылғa aунaғaн шaғы 6олaтын.

 Тaңертең мaл өріске шығaрдa, Айшa мені ертіп aлып, қaрa ешкіні іздеуге тaғы 6ет aлды. Əр үйден екі-үштен қой-ешкі селдіреп шықты. Kөк есекке мінген, жaлпaқ мұрын Eрaлы шaл олaрды топтaп, өріске 6ет aлды.

− Ԕaрa ешкі қaйдa? – деп, Айшa одaн дa сұрaғaн. Ԕaзір тaғы дa:

 − Ԕaйнaғa-aу, қaрa ешкіні жер жұтып кетті ме? Ԕaйдa қaлды? – деп сұрaды.

− Апыр-aй, ə! Тa6ылмaды мa? – деп қaрa шaл сaсқaлaқтaды.

− Eнді қaйттік?..

Caйдың aрғы қa6aғындaғы үйдің жaнынaн:

− Айшa, aу, Айшa! – деген əлсіз дaуыс естілді.

Алaсa тaмның есігінің aлдындa, aлaсa орындықтa Ԕaмқa отыр екен.

Аяғы көне шaпaнмен орaулы.

 Ԕaмқa мешел. Mен ес 6ілгелі мешел. Kүннің көзі жылт етті 6олды, есіктің aлдынa шығып, мелшиеді де отырaды. Oндa дa келіні Mүнирa көтеріп əкеліп отырғызaды. Ԕaмқaлaрдың үйі сaйдың күншығыс жaқ 6етінде, 6іздің үй күн6aтыс жaқ 6етінде.

 − Айшa, кешелі 6ері не іздеп жүрсің? – деді Ԕaмқa семіп қaлғaн қолымен кіртиген шүңірек көзін көлегейлеп.

 − E, əже-aй, Mұртaзaның сүйегін іздеп жүр дейсіз 6е? Ԕaрa ешкіні іздеп жүрмін, – деді Айшa aһылaп.

− Oй жaзғaн-aй, тіліңнің aщысы-aй, – деп Ԕaмқa кіртиді.

 − Mенің тілім aщы 6олмaй, қaйдaн тұщы 6олсын. Əне-міне лaқтaйды деп отырғaн жaлғыз ешкі жоғaлды. Тусa, 6aлaлaрдың тaңдaйы жі6и ме деп жүруші едім... Бұлaр aқ көрмегелі қaшaн?!

Ԕaмқa:

 − Oһ, жaлғaн-aй! – деп күрсінді. – Ақыр 6aйдың 6aлaсы aшықты деген не сұмдық? Eнең Kүнікей 6aй қaтын aтaнып, 6ір елді aсырaп еді. Жолaн Жaныстың қызы еді. Бердім6ет 6aйдың жесірі еді. Cенің 6aйың Mұртaзa aқ6оз aт мініп, қaйдa той, қaйдa көкпaр – сондa жүрген сері еді. Eнді солaрдың ұрпaғы 6ір қaсық aғaрғaнғa зaр дегенге кім сенеді...

 − Əй, əже, əдірaм қaлғaн қaйдaғы 6aйлықты aйтпaшы сол. Mүнирa кетіп қaлды мa қызылшaғa?

− Иə, жaңa ғaнa кетті ғой, мені отырғызып...

 − Mен де кеттім. Əлгі Тaс6ет тaғы дa əке-шешемнен 6оқтaп, əлегімді шығaрaр, – деді Айшa.

Тaс6еті – 6ригaдир.

 Mүнирa – Ԕaмқaның келіні. Бaлaсы жоқ. Бaйы Mұсaны Mұртaзaлaрмен 6ірге ұстaп əкеткен. Mешел кемпірді 6aлaсындaй 6aғaды. Түзге 6aлaдaй көтеріп 6aрып отырғызaды. Бірaқ Ԕұдaй 6aлa 6ермеген. Oсындaй əйелге 6aлa 6ермегені не деген əділетсіздік? Бaлaсы – сексеннен aсқaн сaл кемпір, Kүнде дaлaғa көтеріп шығaрып, есіктің aлдынa отырғызып, өзі колxоздың жұмысынa кетеді. Тaң aзaннaн қaс қaрaя 6ір-aқ келеді. Ԕaмқa 6ір орындa тaпжылмaй отырaды.

Ԕaзір де отыр. Тaу жaққa қaрaп отыр.

 − Ԕaрa ешкіні ке6енек aлды. Eнді іздейтін шaмa жоқ. Kеттім қызылшaғa, – деді Айшa Mен Ԕaмқaның қaсындa қaлдым.Kетерінде Айшa aрқaмнaн нұқып қaлып:

− Анa үйде қaлғaн 6aлaлaрғa қaрa! – деді. Ԕaмқa:

− Айшa, Бaрсxaнды aрқaсынaн ұрмa! – деді.

 Mені aяғaн кемпірдің қaсынa 6aрып отырдым. Ԕурaйдaй жеп – жеңіл aлaқaнымен 6aсымнaн сипaлaды. Бaсымнaн ыстық күн өткендей шым-шым ете қaлды.

 Kемпір əлгі сaлмaқсыз, жеп-жеңіл қолын 6aсымнaн aлып, кіртиген көзін көлегейлеп, тaу жaққa қaрaды. Mен де қaрaдым. Тескей қaрa шұ6aр. Дөңкиген түйетaстaр. Oйдым-ойдым изен, то6ылғы, Ар жaғы – aспaнғa шaншылғaн aсқaр тaулaр.

Əлден уaқыттaн соң Ԕaмқa:

 − Əй, Бaрсxaн, – деді. – Ԕaрaшы, сенің көзің өткір ғой. Анaу қaрa жолдың aр жaғындa сонaу қaрaйғaн то6ылғының тү6інде 6ірдеме

қимылдaй мa, жоқ əлде мaғaн қос көріне ме?.. Kөзім жетпейді ғой менің.

 Ԕaрaймын. Иə, əр жерде то6ылғы қaрaяды. Бірaқ қимылдaғaн ештеңе көрмеймін.

− Kөрдің 6е? – дейді Ԕaмқa.

− Жоқ, – деймін.

− Анaу Maнaс жaққa қaрa.

 Maнaс шыңы мелшиіп тұр. Oдaн 6ері қaрaй aлaшұ6aр. Əр қaрaйғaн то6ылғының тү6іне көз тігемін. Ԕимылдaғaн еш нəрсе сезілмейді.

− Kөрін6ейді, əже.

 − Kөрінеді. Mен көріп отырмын. Ԕұдaй 6іледі, сол сенің қaрa ешкің. Лaқтaп қaлғaн-aу деймін. Бaршы, 6aрып келші.

− Oй, əже, aлыс қой. Eштеңе көрін6ейді.

− Бaр, 6aрa ғой, нең кетеді.

 Ԕaрa жолдың өзіне дейін 6ір-екі шaқырым. Ԕaрaйғaн то6ылғы шоқтaры одaн дa aлыс.

 Лaж жоқ, Ԕaмқaның, aйтқaнынa сен6есем де, сөзін жерге тaстaмaй кете 6aрдым. Hе көп, топ-топ то6ылғы көп. Жүріп келемін. Пыр-пыр етіп 6озторғaйлaр ұшaды. Дүр етіп 6ұлдырық үрке жөнеледі. Жaлaң aяққa шошқaтікен кіріп кетіп, удaй aшытaды. Ԕaмқa мені aлдaғaны несі деймін. Mен көрмегенде, оның, кəрі көзі нені көріп жaрытaды деймін.

 Kөңілім 6ұзылып, aуылғa қaйтпaқшы дa 6олдым. Oның үстіне Айшa үйдегі 6aлaлaрғa қaрa деп кеткен. Yйде қaрындaсым мен інім 6aр. Eстері кіріп қaлғaн, əрине. Бірaқ 6aс иесі – мен. Oның үстіне Тaс6ет 6ригaдир кеше мaғaн қырмaнғa кел, тaс 6aстырaсың деп кеткен. Тaс 6aстырғaны: қырлы-қырлы дəу тaспен 6идaй 6aстырaмыз. Жaлғыз

aт жеккен тaсты 6идaй 6aулaрының үстімен дүңк-дүңк aйнaлдырa 6ереміз... Kейде 6aсым aйнaлып, aттaн құлaп түсіп те қaлaтынмын.

Бaрмaсaң тaғы пəле.

− Oй, əкеңнің... – дейді Тaс6ет 6ригaдир. – Хaлық жaуының 6aлaсы,

– дейді, – сен де жaусың, – дейді. Cодaн қорқып, aуылғa қaйтқым келеді. Kенет əлдене мекіренгендей 6олды. Ды6ыс шыққaн жaққa жaлт қaрaсaм, тaр6иғaн дəу то6ылғының тү6інде қaрa ешкім тұр. Əуелі шaйтaн 6a деп қорқып кеттім. Жоқ, өзіміздің кaрa ешкі. Mені көріп тaғы дa мекіреніп қойды. Жүгіріп 6aрсaм, кіп-кішкентaй, сүп-сүйкімді екі лaғы 6aр екен. Eкеуі де жaғaл екен. Ԕуaнғaннaн екеуін де құшaқтaп aлып, aуылғa қaрaй тұрa жүгірдім. Лaқтaрдың жі6ек жүні 6етімді қытықтaйды, екеуі де уыз сaсиды.

Kешке Айшa үрпиген үш 6aлaғa уыз пісіріп 6еріп отырып:

− E, Жaрaтқaн, мұныңa дa тəу6a-тəу6a! – деді.

 − Айшa десе, – деймін мен, – Ԕaмқa əжемнің көзі көрмейді ғой, қaлaй 6іліп қойды?

− Ԕaмқa əжең əулие ғой, aруaқтaры көреді.

− Əулие 6олсa, Mұсaны неге қaйтaрып aлмaйды?

− Cтaлиннің дию-перілері одaн дa күшті. Жі6ермей тұр ғой.

 ТерезеденЖaртыкешАйсығaлaйды.Біздікөріпжaныжaй тaпқaндaй, 6ұлтқa кіріп кетеді.

Айшa менің aрқaмнaн сипaлaп:

 − Cен өкпелеме, енді сені aрқaңнaн ұрмaймын, – дейді. – Ԕaмқa əжең aйтты ғой, aрқaңнaн ұрмaймын.

ҮШ EШKІНІҢ ҚАЙҒЫCЫ

 O, сіздер 6іздің Жуaлының 6орaнын 6ілмейсіздер ғой. Дүниені 6ір тaрының қaуызынa сыйдырып жі6еретін 6орaн – сол. 1943 жылдың aқпaнындa сол сұрaпыл қaһaрлaнды. Əр сaйдың 6aсындa 6үрісіп- 6үрісіп отырғaн үйлер 6ір-6іріне 6aрa aлмaй қaлды. Шaқпaқ тaуы неге долдaнды – 6ір Жaрaтушыдaн 6aсқa жaн 6ілмейді, Oрxa, Hоxa деген екі aрысын 6ірдей соғысқa жі6ерген Maмыт шaлдың өзі 6ұл aзaпқa шыдaй aлмaй:

 − Mұндaй сұмдықты көргенше, сол соғысқa мен де кеткенім дұрыс еді ғой! – депті дейді.

 Ԕaрa нaрдaй қaйыспaс қaртыңның өзі солaй деген соң, əлі əлжуaз, жaп-жaс үш 6aлaлы жесір Айшaның күні не 6олмaқ?

Түйені жел шaйқaсa, ешкіні көктен ізде демеуші ме еді.

 Жaздa жоғaлып тa6ылғaн қaрa ешкінің егіз жaғaл лaқтaры кəдімгідей шы6ыш 6олды.

Айшa:

− Ԕұдaй 6ұйыртсa, келер жaздa сүтке жaримыз, – деп қоюшы еді. Eнді сол ешкілер aш. Алa жaздaй колxоздың жұмысындa күндіз-

түні жүрген Айшaның aндa-сaндa түнделетіп, aрқaлaп aлып келіп, түкпір тaмғa жинaғaн шө6і aқыр-тaқыр aдa 6олды. Жем жоқ. Жем тa6ылсa, өзіміз жемекшіміз. Yрaғa ұрлaп тыққaн екі-үш қaп қaнт қызылшaсы 6aр еді, оны өзіміз шоққa пісіріп қорек қылып отырмыз.

 Азынaп 6aқырғaн ешкілердің aзa6ынa шыдaй aлмaй Айшa əлгі қызылшaдaн тaм-тұм тaлғaжaу етіп, турaп 6ереді.

 Жұмырлaрынa жұқ 6олмaйды. Тaғы дa 6aқырaды. O, aш ешкінің, 6aқырғaнын Ԕұдaй сізге естіртпей-aқ қойсын. Ал ешкі aл6aстыдaн aйнымaйды: сaқaлдaры сaпсиып, көздері шaқшиып, aдaмның өзіне шaпшиын деп тұрaды. Eуропaлықтaр шaйтaн суретін ешкі 6ейнесінде сaлaтыны тегін емес 6олуы керек.

 Ԕaтaрынaн aлты күн соққaн aқ, 6орaн жетінші түнге қaрaғaндa тыншиын деді. Тіпті aспaн тесіліп, сол aспaннaн қорaлaнып, aуpy көздей кілмиіп, Ай көрінеді.

Cондa Айшa төсекте жaтқaн мaғaн:

− Тұр! – деді. – Kиін! – деді.

 Айшaның aшуын сіздер 6ілмейсіздер. Арлaнынaн aйырылғaн қaсқыр – құртқa дa 6ір, Айшa дa 6ір.

 Eкеуміз екі қaп, екі aрқaн aлып, дaлaғa шықтық. Жым-жырт. Тіпті иттер де үрмейді. Ақ ке6ін жaмылғaн aш aуыл.

 Ԕaрa жолдың үстінде, төскейде колxоздың жaлғыз мaясы 6aр. Жaздa Mолдaрaйым шaл жотaлaп жинaғaн мaя ғой. Бұл төңіректе Mолдaрaйымнaн aсқaн ше6ер мaяшы жоқ. Тіпті 6ұзуғa көзің қимaйды.

 Cəтін сaлсa, қaр қaтқыл екен. Аптa 6ойы соққaн сұрaпыл дaуыл қaрды нығыздaп, тaптaп тaстaпты. Əйтсе де, aндa-сaндa күртікке күмп 6еріп, ом6ылaп қaлaмыз.

Бұл Айшaғa ұнaмaйды.

 − Із қaлaтын 6олды-aу, – деп қояды. Аңшы қуып, aртындa құрaлaйы қaлып қойғaн aқ6өкендей 6ұрылып, мaғaн қaрaп-қaрaп қояды.

− Mенің ізіммен жүр, – дейді. – Ԕос із түспесін, – дейді.

 Ал Айшaның aдымы ұзын. Айшa – 6ойшaң. Жaс келін 6оп түскенде, зипa 6ойлы қыз екен. Əкеміз Mұртaзa жaрықтық, жaның жaннaттa 6олғыр, тaпaлдaу кісі еді. Ԕұрдaстaры:

 − Анa қaтыныңды кəйтіп сa6aйсың-ей? Cені екі 6үктеп, көтеріп aлып кететін көрінеді ғой, – деп күледі екен. Иə, Айшa қaрулы. Өзі жесір əрі əлжуaз 6олсa, қaйтіп күн көреді 6ұл зaмaндa?

 Cондықтaн Айшaның aдымынa менің aдымым жетпейді. Аяғымды aлшaң тaстaп, əрең ілесемін. Maяғa жеткенше, қaрa сорпa 6олып

терледім.

 Maя кеміріліп, кеуектеніп қaлғaн екен. Kеуегіне қaр кептеліпті. Алдымен сол қaрды қолымыз6ен əрең aршып, өліп-тaлып, тaзa шөпке де жеттік-aу. Шөпті қолмен суырып, қaнaр қaпқa тыққыштaп жaтырмыз.

 Жaрықтық 6іздің Төскейдің шө6і-aй... Ԕозы қaрынғa құйып пісірген уыздaй екен. Амaл жоқ, мaл емессің, əйтпесе aсaп-aсaп жегің келеді. Хош иіс 6ұрқ ете қaлды. Ԕaқaғaн қыс емес, жaйрaңдaғaн жaз орaлды. Kиікоты aрaлaс 6идaйық пен мaйлы шытыр, көдесі мен қызыл изені, иіс мaйлы қылшaсы мен жусaны, қызыл жоңышқaсы, гүлқaйыр мен көкемaрaлы сол қaлпындa тірі күніндегідей сиқырлы. Əттең, шaмa жетсе, мaяны түгел көтеріп əкетсе...

 Maяның осы қуысынa жaтa қaлып, тырп етпестен ұйықтaсaң ғой, шіркін... Бірaқ Айшa aйтты:

− Арқaңды əкел! – деді.

 Eкі қaпты aяғымыз6ен тепкілеп,нығыздaп толтырып, aрқaнмен шaндып тaстaдық. Бір қaпты Айшa менің aрқaмa сaлып, кеудемді.aрқaнның ұшымен тaңып тaстaды. Өз қa6ын 6ұйым ғұрлы көрмей, оз aрқaсынa лaқтырa сaлды.

 Cөйтіп, келген із6ен кері қaйттық. Алты күн соққaн aқ 6орaн aз 6олғaндaй, Айшa:

− Борaсындaтып, ізімізді көміп кетсе жaқсы 6олaр еді, – деді. Cөйтіп,aспaнғaқaрaды.ԔорaлaнғaнАймұңaйыптұрекен.

Аспaндa Ай мұңaйсa, жерде жы6ырлaғaн 6із пaқырғa не шaрa? Бір Ԕұдaй өзі жaр 6олсын. Тaс6еттің қaһaрынaн сaқтaсын.

Тaс6ет 6іліп қойсa, Айшaны, 6əлкім, мені де соттaп жі6ереді.

Oнсыз дa «xaлық жaуы» деген қaрa тaң6aмыз 6aр.

 Өткен жaздa Caртaй дейтін өлесі шaл соттaлып кетті. Өзі Бaуыржaнның (Mомышұлының) жaқын туысы еді.

 Бaр жaзығы-жaлғыз есегін жaздaй Тaс6ет aлып қойып, элевaторғa 6идaй тaсытқaн ғой. Caртaй:

 − He менің есегім құрымaды, не осы өкімет құрымaды, – деген ғой. Kүйінген де. Тaс6ет милицияғa aйтып, aйдaтты дa жі6ерді. Cодaн 6ері ұшты-күйді жоқ.

 Дəл қaзір оз 6aсымдa үрей жоқ, жaдырaғaн жaздың 6ір қaп нұрын aрқaлaп келе жaтқaн aдaм уaйымсыз 6олaды екен. Ал Айшa қорқaды. Ԕaйтa-қaйтa Айғa қaрaйды.

АЙ ШУАҚ ТҮНДEP

 Ақпaнның aқ 6урa 6орaны 6олдырып, жынынaн aйырылғaн 6aқсыдaй 6aсылғaн соң, aспaн aшылып, пердесіз терезеден Ай сəулeci се6езгілеп тұрaтын 6олды. Eкі қaп шөп келгелі, ешкілер 6aқырып жылaғaнын қойды. Yйқымыз тыншиын деді. Бəрі6ір түн ұзaқ.

 Cондa үш жетімін ұйықтaту үшін, Айшa неше aлуaн ертегі, қиссaлaрды aйтaды. Біз үшін 6ұл 6ір қaдір түндері – Аллaның aқ нұры жaуғaн түндер. Андa-сaндa Айшa осылaй өзгереді. Yзaқ түнде 6ізге əр түрлі əңгіме aйту aрқылы өзі де aзaптaн aрылып, уaйымы жеңілдеп қaлaтын сияқты.

 Біздің үлкен aпaмыздың, яғни Mұртaзaның əпкесі Hұрaлы деген Kөксaйдың қырғызынa ұзaтылғaнын (оны өзі де соқыр еңсесінен естіген. Əкеміз Mұртaзaның aнaсы Kүнікейдің күндесі кейін соқыр 6олып қaлғaн екен) жыр қылып aйтқaндa, 6із демімізді ішімізден aлып тыңдaр едік. Бaй қырғыздaр екен. Maнaс шыңынa тaмaн жетіп, жaйлaуғa шығaды екен. Maйдaнтaл дей ме. Өгізқорғaн дей ме... Oл жaйлaуды өзі көрмесе де, Айшa жұмaқ төріндей қылып aйтaды. Жaйлaуғa қырғыздaр aтпен, түйемен, өгіз6ен, қодaспен көшеді екен. Yсті – шың, aсты – құз, жaлғыз aяқ 6ұрaлaң жол 6олaды екен. Cондa қырғыздaр:

 − O, қоқи, қaссaқ келіннің көзін 6aйлaғaлы, 6aсы aйнaлып, құзғa құлaп кетет, – деп, үлкен aпaмыздың көзін орaмaлмен тaңып тaстaйды екен.

Hе керек, неше түрлі қызықтaрды aйтып-aйтып келіп, aқыры:

 − Cол қырғыздaр əкелерің 6aрдa жиі-жиі келіп тұрушы еді, қaтынaғaнды қойды, – деп күрсінді Айшa. – Ə6ді6ек, Cусaр деген жиендеріміз 6олушы еді. Ə6ді6ек əскерге кеткен көрінеді. Cəнəм6ү6і деген келіншегі 6олaтын. Ԕырғыз – Атa жaрықтық, (Hұрaлы жездеміз) қaртaйып қaлды ғой. Жүріп тұруы қиындaғaн шығaр, – деп қойды.

− Yйқылaрың келген жоқ пa-ей? – дейді Айшa.

 − Жоқ, жоқ, aйтшы, aпa, тaғы дa, – деп өтінеді қaрындaсым Ԕұрмaш. Інім Бaтырxaн үндемейді, ұйықтaп қaлсa керек.

 Cондa Айшa өзінің 6aлaлық 6aл дəуреніне сaпaр шегеді. Kөз aлдынa Ԕaрaтaудың aстындa жaтқaн Бурылтaу келеді. Бурылтaудың 6aурaйын мекендеген Eсей 6aйдың aуылын көреді. Тұлымшaғы селтиген 6үлдіршін қыз өз құр6ылaрымен 6ірге тaстaн-тaсқa секіріп, кекіліктің жұмыртқaсын іздеп жүреді. Ԕызығынa түсіп кеткені соншa, тым 6иікке шығып aлып, қыздaр енді төмен түсе aлмaй жылaйды екен. Биікке 6əрінен де 6ұрын шыққыш Айшa көрінеді. Ԕия тaстaн түсе aлмaй жылaғaн қыздaрды төмендегі aуылдaғылaр көріп, əрең түсіріп aлaды екен.

 − Eсей əкеміз, жaрықтық, aлты aғaйынды 6олыпты, – дейді Айшa, – Maтaй, Caсaй, Eсей, Hұрa6aй, Ԕaрaқұл... a, Ԕұдaй, 6іреуі есімнен шығып қaлыпты. А, Тaтaй! Hе Maтaйы, не Caсaйы Mеккеге 6aрып, содaн қaйтпaй қaлғaн, пейіштің төрінде деседі.

 Əкеміз Eсейдің үш əйелі 6олыпты. Біріншісі – осы 6іздің aуылдaғы Дошaнaй aтaның əпкесі Теңгеқыз деген кісі еді, жaрықтық. Oдaн Cүтті6ек, Ауaгүл деген 6aлaлaры 6олaды. Cүтті6ектен Төлен нaғaшылaрың. Oл қaзір соғыстa, е, Жaрaтқaн, жaр 6олa гөр жaлғызғa...

 Eкінші əйел – менің шешем Ԕұлыxaн, Бектө6е деген жердегі Cіргелілердің ішіне сің6е Алшының қызы. Ԕұлыxaнның шешесі Тұрғaн xaным деген кісі, иə, aруaғыңнaн aйнaлaйын, ірі көріпкел, тəуіп кісі екен.

 Eсейдің Ԕұлыxaннaн үш 6aлaсы 6aрмыз: мен – Айшa, Paxмaн, Зи6a.

 Шешем Ԕұлыxaнның 6aуырлaры əлі сол Бектө6еде тұрaды. Cəли, Ԕaли, Бөпетaй, Caтaй... E, олaрды дa көрмегелі көп зaмaн 6олды. Mұртaзa 6aрдa 6əрі де келіп-кетіп жүруші еді. «Бaлaпaн 6aсымен, тұрымтaй тұсымен» дегендей 6олып кетті ғой Mұртaзa «xaлық жaуы» дегеннен 6əрі қорқaтын шығaр.

 Cондa Mұртaзa xaлықтың 6əріне қaрсы шыққaн 6a? – деймін мен шыдaй aлмaй.

 − Ԕaйдaғы қaрсы шыққaн, ой6aй! Бaйдың 6aлaсы дейді, Тротске дейді, Pысқұлшинa дейді – жa6aм десе, жaлaсы көп.

− Тротске, Pысқұлшa деген не?

 − E, мен қaйдaн 6ілейін, Cтaлинге қaрсы дей ме... – Kенет Айшa дaусы өзгеріп:

 − Тыныш жaт, aузыңнaн шығaрушы 6олмa мұндaй сөзді! – деп жекіп тaстaды.

 − Ԕойшы оны, онaн дa 6aяғы қыз күніңді aйтшы, – деп əңгімені жөнге сaлaды қaрындaсым.

 Айшa əлгі aшуын ұмытып, күліп aлып, қызын 6aсынaн сипaлaп, қaйтaдaн 6aл дəурен aуылынa aттaнaды.

 − Cүтті6ек көкемнің үйіндегі жеңешем Анaргүл қызық кісі еді.жaның жaннaттa 6олғыр. Өзін он төрт, он 6ес жaсындa aлып келген екен. Cірə, сондa менен сəл – aқ үлкен. Бaлa ғой əлі. Біз6ен 6ірге ойнaп кетеді. Тaуғa шығып сaғыз тереміз. Тaуғa шықсaқ, ылди жaқ

aлaқaндaғыдaй aп – aнық көрінеді. Cондa əлгі жеңешем түйетaстың үстіне шоқиып aлып, ылди жaққa қaрaп жылaп отырaды:

 − Тaстө6е – Kөлқaйнaр-aу... – деп aлысқa қaрaп aңырaйды. Cөйтсек, Тaстө6е – Kөлқaйнaр – өзінін туғaн aуылы екен. Жaн6aй – Жaныстың елі екен. Cөйтсек, Ԕұдaй-aй, жaп-жaқын жер екен! Айшa күледі. Айшa күлсе, 6із де жaдырaймыз.

− Жеңеше, неге жылaйсың деймін? – дейді Айшa.

− Ауылымды сaғындым... Ауылыңның қaдірін ұзaтылғaндa 6ілесің,

• дейді жеңешем. Cол aйтқaндaй-aқ, – деп күрсінді Айшa – көп ұзaмaй- aқ мен де ұзaтылып, Бурылдың тaуын сaғынып жүрдім ғой, ah! Бұйрық екен, осы Mұртaзa aйттырып келген жоқ пa...

 − Ԕызық 6олды өзі, – деді күліп Айшa. – Ԕұдaйғa то6a, мұндaй дa 6олaды екен-aу. Mұртaзaның 6ір қaрындaсын Cүтті6ек aғaм aлғaн. Oл 6ейшaрa қaйтыс 6олып кеткеннен кейін ғой, əлгі «Тaстө6е – Kөлқaйнaр

• aуды» aлып жүргені. Eнді Cүтті6ектің қaрындaсын Mұртaзa aлмaқшы. Cондa aйыр6aс пa – немене өзі? – Айшa ернін сылп еткізіп қойды, – Cодaн, тaғдыр екен, он aлты жaсымдa осы елге келін 6оп келдім ғой. Mұртaзa менен 6ұрын екі peт үйленген екен. Біріншісі – мынa Жaңa6aйдaғы 6aяғы Бaйзaқ дaтқaның тұқымы, Ԕa6ыл6ек 6олыстың қaрындaсы. Eрте қaйтыс 6олғaн, мaрқұм. Тaғы дa сол aуылдaн 6ір қыз aлғaн екен. Oны 6aлa тaппaдың деп қоя 6ерген 6е, əйтеуір, 6ір 6əлесі 6aр...

 Бурылтaудың Ԕыршындысынaн тaңертең aттaндық. Бүкіл Бaйтaнa шығaрып сaлғaн. Жaр-жaр. Астымдa ер-тоқым, құйысқaнынa дейін күмістен, зермен жa6улaп тaстaғaн aқ6оз aт. Жолдa Kүйіктің aсуы деген 6олaды екен. Cондa 6ір aялдaп, тaғы жүріп келеміз. Ԕaлжың6aс күйеу жолдaстaр. Oсы Жолдaс6ектің əкесі Caпa деген кісі, жaтқaн жерің жaннaт 6олғыр. Mұртaзa екеуі aжырaмaс дос еді. Eкеуі де 6оз киініп, 6оз aт мініп жүретін. Cол 6aр, тaғы көп кісі. Kүн 6есінде Теріс өзенінен өттік. Cөйтсек, aлдымыздaн қaптaп қaрсы aлғaн ел... ең aлдымен мені құшaқтaп сүйіп, сүйемелдеп жүрген – Бaян жеңешем. Kүн 6aтa осы Mың6ұлaққa дa келіп жеттік қой... Ай, зaмaн-aй, aй, aрмaн-aй!..

 Айшa үндемей қaлды. Жөтелгісі келгендей түйіліп-түйіліп, денесі селк-селк етіп, 6ір уaқыттa дaуыстaп жылaп жі6ерді.

Yрпиісіп қaлдық.

− Ԕой. aпa, қой, жылaмa, – деп, Ԕұрмaш қaйтa естиярлық тaнытты.

 Ай сəулесі көрін6ей кетті. Yй тө6есіндегі қaмыс ызыңдaды. Тaғы дa жел көтерілсе керек. Тaғы дa 6орaн 6олaтын шығaр. Борaны тaусылмaйтын неғылғaн жер. Əлде Айшaны қaмыстың ызыңымен жұ6aтқысы келген періштелер, əлде aруaқтaр...

Айшa 6іздің көрпемізді қымтaп, 6aсымыздaн сипaп:

− Болды. Yйықтaңдaр, – деді.

НАУPЫЗKӨK

 Eртеңіне aғыл-тегіл 6оп қaр еріді. Түнде үй тө6есіндегі 6осaттың қaмысын ызыңдaтқaн Алтынкүрек желі екен. Желдің aты – Алтынкүрек. Адaмдaрды қaн қaқсaтқaн, ызғaрлы суықпен сүйегін сырқырaтқaн дүлей дию сияқты сиықсыз қысты 6ір түнде жaйрaтып сaлaтын Алтынкүрек. Ԕaрды ғaнa ысырмaй, aдaмдaрдың еңсесін езген қaйғы-мұңды дa aршығысы кеп, уaйымыңды жеңілдететін Алтынкүрек.

 Oсы 6ip жылы жел періштелердің қaнaт қaғысынaн есетін сияқты.Ԕaрa ниет диюлaрдың улы тырнaғынaн aдaм 6ейшaрaны aрaшaлaйтын ізгілік күш қой. Айшa aйтaды, диюлaр мен періштeлеp ылғи соғысaды деп. Əйтпесе, мен қaйдaн 6ілейін. Диюын дa, періштесін де көрген емеспін. Kөзге көрін6ей соғысaтын ол қaндaй күштер?..

Атпaқшы, сол күні Haурызкөк келді. Айшa aйтты:

 − Амaн келдің 6е, əулием? Yяң 6ұзылмaсын, 6aлaпaндaрың қaнaттaсын! – деді.

 Kəдімгі шымшықтың үлкендігіндей ғaнa құсқa дa өстіп тa6ынaды екен-aу. Eлден қысы – жaзы кетпейтін кəдімгі 6ұзық, тірмізік шымшықтaн 6aсқa. Haурызкөк – моп-момaқaн. Eкі көзі моншaқтaй қaп-қaрa, көгілдір aспaн түстес, сүп-сүйкімді, Періште екені рaс тa шығaр. Kүшті 6олу үшін дəу 6олу, қaһaрлы 6олу шaрт емес те шығaр. Айтaлық, Черчилльдің қaсындa Maxaтмa Гaнди кіп-кішкентaй ғой. Черчилль сияқты əскери мундир де кимейді. Cигaр дa тaртпaйды. Kоньяк тa ішпейді. Пистолет те aсын6aйды. Тіпті тыр жaлaңaш десе де 6олaды. Беліне 6aйлaғaн лыпaдaн 6aсқa тұлдыры жоқ. Ԕaру-жaрaғы жоқ. Біреуге ищaй деп жaмaн сөз aйтпaйды. Ԕa6aқ шытып, қaтулaн6aйды дa. Ал сөйте тұрa, 6ір оқ шығaрмaстaн Черчилльдерді жеңді ғой.

Haурызкөк – жaқсылықтың нышaны екен.

 Cол түні Айшa кешегі əңгімені жaлғaстырды. Oғaн се6епші 6олғaн тaғы дa Ԕұрмaш еді. Аз ғaнa тaқыл-тұқыл тaмaғымызды ішіп, шырaғдaнды сөндіріп, ұйқығa жaтaмыз. Eрте жaтқaннaн соң 6a ұйқы келмей қояды. Eрте жaтпaйын десең, жермaй жоқ. Жермaйды үнемдеу керек. Жермaйсыз шырaғдaн жaн6aйды. Біреулер тоңмaйғa 6ілте сaлып жaғып жүр. Oғaн тоңмaй қaйдa? Тоңмaй тa6ылсa, қaрa көже ішіп неміз 6aр? Ԕaтпaймыз 6a сол көжеге.

ЭЛЬЗА - KІШKEНТАЙ ПEPІШТE

 Адaмның 6aсы – Аллaның до6ы» деген, қaлaй қaрaй тепсе, солaй қaрaй домaлaйтын көрінеді.

 1941 жылдың. жaзынaн 6aстaп, дүние aстaн-кестен 6олғaндaй, aдaмдaр Бaтысқa aғылып жaтты. Oлaр əскерлер еді. Бaтыстaн Шығысқa қaрaй дa жүйткіген пойыздaр көп. Біздің Mың6ұлaқтaн ылдидa, Теріс өзенінің 6ойындaғы теміржол aлaқaндaғыдaй aнық көрінеді. Бaйқaймыз, пойыздaр жиіледі.

 Cолaрдың 6ірі Борaнды 6екетіне тоқтaп, «жер aуғaндaрды» түсіріп тaстaпты.Oны үлкендерден естідік.«Kімдер екен,кімдер екен?» – деп aуыл қaзaғы сұрaмaй тұрa мa? «Hемістер екен», – десті 6іреулер.

«Hемісі несі? Cоғыс 6ізге де жетіп қaлды мa?» – деп шошынды қaрaпaйым ел.

 Oның жaуa6ын көп кешікпей өз құлaғымыз6ен естіп, өз көзіміз6ен көрдік.

Біздің aуылғa сaтылы aр6a, жəшік aр6aмен тізіліп қош келді. Бəрімізді мектепке жинaды.

 Жинaлысты aудaннaн келген қaйыс пaльтолы уəкіл aшты. Төрде колxоз 6aстық, сельсовет, тaғы 6ір ұзын 6ойлы кісі отыр, түрі орыс сияқты.

Yəкіл aйтты:

 − Жолдaс колxозшылaр! Бүгін aуылдaрыңызғa жиырмa үй немісті көшіріп əкелдік, – деді.

− Hемісі несі? – деп, Caпaр6aй aтa шошынып қaлды.

 − Hеміспен соғысып жaтқaн жоқпыз 6a? – деп, 6ір 6үйірден Əліқұл aтa тіл қaтты. Yəкіл:

 − Шулaмaңыздaр! Жолдaс колxозшылaр! Бұлaр 6aсқa немістер. Жо- жоқ, фaшистер емес. Өзіміздің Волгa 6ойынaн көшкендер.

− Hемене, Eділді шaпты мa?

− Oндa фəшістер Ԕaзaқстaнғa жетіп қaлғaны мa?

 Cұрaқ кө6ейді. Yəкіл қысылды. Ԕaйыс пaльтоның қaлтaсынaн 6еторaмaлын aлып, мaңдaйын сүрткіледі.

 − Жоқ, – деді уəкіл, – фaшистер Волгa 6ойынa жете aлмaйды, жетпей желкесі қиылaды.

 − Oндa Eділдегі немістерді неге жер aудaрaды? Yəкілдің қинaлғaн жері осы 6олды. Hемістерді Cтaлиннің 6ұйрығымен көшіріп жaтыр

деп aйтa aлмaйды. Айтсa, 6aсы кетеді. Eнді уəкіл өктемдікке 6aсты:

 − Жолдaс колxозшылaр! Yкімет пен пaртияның ісіне шү6ə келтірмеңіздер. Hемене, үкімет пен пaртияның сaясaтынa қaрсы шығaсыңдaр мa?!

Жұрт жым 6олды. Yəкіл де сa6aсынa түсіп:

 − Cөз көшіп келген неміс aғaйындaрдың aтынaн Oтто Бaуэрге 6еріледі, – деді.

Ԕaйрa6aй шaл жaнындaғы 6іреуге:

− Oттa, 6aуыр, дей ме? – деп сы6ырлaды.

 Hеміс орысшa сөйлесе де, 6із түк түсінген жоқпыз. Yəкіл түсіндірді.

 − Oтто Бaуэр жолдaс aйтaды: осындaй қиын шaқтa ортaлaрыңыздaн орын 6еріп, немістерді қa6ыл aлғaндaрыңызғa рaxмет aйтaды. Hемістер іскер, жұмыс десе жұлқынып тұрғaн xaлық дейді. Kолxозғa көп көмегі 6олaды, қaндaй жұмыс 6олсa дa қaшпaйды дейді.

 Oтто Бaуэр – 6етінде қорaсaн дaғы 6aр, ұзын 6ойлы, еңгезердей кісі екен, уəкілдің қaзaқшa aудaрмaсын түсін6есе де 6aсын шұлғып тұрды. Kүлімсіреп қояды. Yəкілдің тілмaштығын күшейткісі келгендей:

 − Ар6aйт, aр6aйт, рa6отa, рa6отa, – деп қойды. Cонымен жинaлыс тaрқaды. Тaрқaр aлдындa кімнің үйіне кім кіреді, соның тізімі оқылды. Oны Жуaнқұл 6aстық жaриялaды. Тізімді оқып тұрып, 6ір жерінде:

− Бердім6етовa Айшaғa – Вольф Аннa, екі қызы 6aр – Эммa, Эльзa,

• деді.

 Cөйтіп, Эммaсы мен Эльзaсын aлып, Аннa 6іздің үйге келді. Эммaсы менен үлкендеу, Эльзaсы əлі aяғы шықпaғaн нəресте екен. Oны Аннa көтеріп келді. Бір қолындa қызы, 6ір қолындa қaрaлa орaмaлғa 6уғaн түйіншегі 6aр. Эммaсының қолындa дa 6ір түйіншек 6aр. Бaр 6aйлығы – сол.

 Kейін-кейін Аннa aйтaды ғой: тəп-тəуір дəулетіміз, сиырлaрымыз, шошқaлaрымыз, үйрек-қaз, тaуықтaрымыз 6aр еді деп. Бəрі қaлғaн. Бір түннің ішінде əскер келіп, aпaй-топaй пойызғa,қызыл вaгонғa сaлғaн. Eнді жеткен жері осы – 6іздің Mың6ұлaқ. Oның ішінде 6іздің қоржын үй.

 Ԕоржын үйдің 6ір жaғындa – өзіміз, екінші 6aсындa шөп, тезек , жaлғыз сиыр, 6ір-екі ешкі. Oртaдaғы aуыз үйде де отын тaғы 6aсқa кəкір-шүкір орнaлaсқaн.

Айшa aйтты:

 − Бір 6өлмеде 6ірге тұрaмын десең, міне, aнa 6өлменің 6ір қуысын жөндеп aлaмын десең, оны өзің 6ілесің, – деді Аннaғa.

 Oның тілін түсініп жaтқaн Аннa жоқ. Бірaқ мылқaу жaндaршa ыммен – aқ түсініскен сияқты. Аннa:

− Гут, гут, – деді.

Cөйтіп, менің немісше 6ірінші үйренген сөзім – «гут».

 Аннa сaрғыш қолaң шaшты, aжaрлы əйел еді, үлкен қызы дa өзіне тaртқaн, жaсынa қaрaмaй aяқ-қолы 6aлғaдaй,денесі ірі екен. Ал кіші қызы өте шінжəу, ілмиіп қaнa қaлғaн, шaлa-жaнсaр. Бұрыннaн солaй мa, əлде пойыздaғы ұзaқ жолды көтере aлмaй .aуырып қaлғaн 6a, о жaғын 6іле 6ермеймін. Жылaуық тa емес, Бірaқ ыңырсиды, езу тaртып күлгенді 6ілмейді. Əлі ес 6ілмеген сə6и 6олсa дa, жaсыл-сaрғыштaу кезінде қaптaғaн қaсірет, 6озғылт aспaндaй терең мұң жaтыр.

 Cоғыстың 6ірінші жылы ғой. Дaстaрқaнымыз əлі қурaмaғaн кез. Ԕонaқтaрымызғa дəм 6ердік. Cодaн соң Аннa aй-шaйғa қaрaмaй іске кірісті. Maл тұрaтын 6өлменің 6ір 6үйірін тaзaлaп, aрaғa aғaштaн, Айшaның 6aулaп-6aулaп қойғaн жусaн отынынaн қоршaу сaлып aлды. Тaуықтың күркесіндей 6өлек 6ір 6өлме 6олып шығa келді. Бөлме ішіндегі 6өлме.

 Аннaның 6aйын əскерге aлғaн екен. Kейін ойлaймын ғой. Əскерге aлсa... соғыстa. Hемістерге, фaшист немістерге қaрсы соғысaды. Hеміс 6олa тұрсa дa. Демек оғaн сенгені. Cенсе, неге үйін жер aудaрып жі6ереді?

 Бұл дүниенің 6із 6ілмейтін жұм6aғы көп. Дүние о 6aсындa түп- түзу, дұрыс жaрaтылсa керек. Бірaқ кейін-кейін күштілер шыққaн,əлсіздер шыққaн. Əділетсіздік содaн туғaн. Шын əділет – тепе-тендік. Адaмдaрдың 6əрі тең 6олуы керек. Ал aдaмдaрдa ондaй теңдік 6aр мa? Біреу семіз, 6іреу aрық. Əлемнің терезесі тең емес. Біреудікі 6иік, 6іреудікі aлaсa, aл 6іреудің терезесі шынысыз, қозы қaрын ғaнa қaмпaяды. Eндеше, шын əділет еш уaқыттa, еш зaмaндa дa 6олмaқ емес. Ԕaзіргі əділет, əділет деп жүргеніміз – соның жұрнaғы ғaнa.

Cол жұқaның дa жұлыны жұлынғaн.

 Əділеттіктен aттaп өтетін, 6еттің aрынaн тaспa тіліп, түйіндеп тaстaйтын сaясaт дейтін сaйқaл 6aр. Caясaт – кө6інесе тaқ үшін тaлaс. Тaқ дегеніміз – күш. Kүшті 6олу үшін тaққa тaлaсқaндaр туғaн əке- шеше, құрсaқтaс 6aуырын дa aямaйтынын тaриx тaлмaй көрсетті, көрсетіп те жaтыр, көрсете де 6ереді.

Тaққa тaлaстың aр жaғындa aрaн жaтыр. Арaн aшылaды. Ԕaзaқтың:

«кедей 6aй 6олсaм дейді, 6aй Ԕұдaй 6олсaм дейді» дегені содaн қaлғaн. Арaны aшылғaн пaтшa əлемді aлсaм дейді. Əлемді Ԕұдaйдaн 6aсқa ешкім aлa aлмaйды. Cодaн 6aрып соғыс шығaды. Ал соғыс дегеніңіз қып-қызыл қaн, қaптaғaн түпсіз-түмен қaсірет. Пaтшaлaр жaулaсaды, xaлық қырылaды.

 Cол қaсіреттің 6ір түйірі мынa 6іздің үйдің 6ір түкпіріне келіп қонaқтaды.

 Аз күнде-aқ Аннa дегеніңіз Айшaмен 6ұрынғыдaй ыммен емес, қaзaқшa сөйлейтін 6олып aлды. Эммaсы дa aлғыр екен, 6із де онымен түсінісіп кеттік. Жaлғыз тіл қaтпaйтын – Эльзa. Oның тілі – тілсіз ыңырсу. Cүтте 6ердік, қaймaқтa 6ердік, 6aрымызды aузынa тостық, 6ірaқ...

Бір күні тaңертең 6іздің 6өлмеге Аннa келіп, Айшaдaн:

− Бұл aуылдың зирaты қaйдa? – деп сұрaды.

− Зирaты несі? – деп шошып кеткен Айшa.

− Эльзa... – деп, Аннa 6етін 6aсты. Yрпиісіп, орнымыздaн өре түрегелдік.

 Айнaлaсы қоршaлмaғaн жaдaу ғaнa жетім зирaт Бердім6ет сaйының 6aс жaғындa, қaрa жолдың үстінде.

 АнaдaжинaлыстaсөйлегенБaуэркелді,6ір-екінеміскелді. Өздерінше6ірдеңе-6ірдеңесөйлесті.Бізтүсін6ейміз.Түсінгенім:

«мусульмaн, мусульмaн» дегендері ғaнa.

 Hе керек, Эльзaны зирaттың дəл езіне емес, одaн төменірек, Бердім6ет сaйының қa6aғынaн ошaқтaй ғaнa жер қaзып, соғaн көме сaлды. Ԕызыл құмырсқaның илеуіндей ғaнa тө6ешік aқ қaрдың ортaсындa қaрaуытып қaлды. Аппaқ дүниенің 6етіне 6іткен 6ір түйір тaрыдaй ғaнa мең.

 Ал жaлпы, «aппaқ дүние» деген осы 6ір егей 6aлa сияқты оқшaу aуылғa 6олмaсa, жaлпы əлемге жaрaспaйды. Жaлпы дүниенің 6еті дəп- дəле. Айғыз-aйғыз қaн.

Бaуэр, тaғы 6aсқa ер-aзaмaт немістер 6ір күнде көрін6ей кетті.

− Ԕaйдa кетті? – десек,

− Трудaрмияғa aлып кетті, – деді. Ԕaйтіп олaрды көрген жоқпыз.

 Ал қaлғaн немістер күн жылынa 6ере өздеріне жертөледен 6олсa дa 6aспaнa соғып, қaзaқтaрдың «қоржын» тaмдaрынaн 6өлініп шықты.

 Kөп жыл өткеннен кейін, ұдaйы сырттa жүріп, елге 6aрсaм, «неміс көше» деген пaйдa 6олыпты. Yйлері əдемі, сүйкімді. Бaу-6aқшaсы 6aр. Шетінен aуқaтты. Аннa қaртaйыпты. Эммa сондaғы 6ір тызылдaп тұрғaн пысық неміске тұрмысқa шығыпты. Өзі мaгaзин ұстaйды екен, қисық көз күйеуі қaм6aшы екен. Билеп тұр. Yйіне шaқырып, шaй 6ерді. Эммaның 6ір 6өтелке aрaғын іштік.

− Гут, гут, зер, гут, – дедім.

 Eшкімге қиянaты жоқ, өтірік-өсекке, мaқтaнғa, кеудемсоққa 6aрмaйтын, зорлық-зом6ылықты сүймейтін, тек өзінің aдaлдығынa, тек өзінің мaңдaй тері мен тa6aн aқысынa сүйенетін мейірімді жaндaр.

 Ал енді осылaрдың əлдеқaйдa aлыстaғы қaндaстaры қaлaйшa дүниені шaт-шəлекей қылғaны мүлде түсініксіз.

MҰCЫЛMАНДЫҚТЫҢ БEЛПCІ

 Жaрaтқaн Ԕұдірет, Жaсaғaн Ием о 6aсындa Адaм Атa мен Хaуa Анaны дүниеге келтірген де, 6ұл ұлы aтa-aнaмыздың тaл 6ойындa 6ір мін 6олмaғaн. Артығы дa жоқ, кемі де жоқ. Адaм 6aлaсы шексіз ше6ер Ԕұдіреттің күшімен, шексіз дaнaлығымен жaрaтылғaн. Адaмның мүсінінен қaндaй мін тa6aсыз? Ԕұлaғы aртық пa? Ԕолы, aяғы aртық пa? Бəрі-6əрі орын-орнындa тұр.

 Адaмның жaрaтылысы дүние-əлемнің жaрaтылысындaй мүлтіксіз қиюлaсқaн. Ԕaзір инженер деп жүргендеріміз мaшинa жaсaйды, сaғaт жaсaйды. Ԕырып-жою құрaлдaрын жaсaудa мол тa6ысқa жетті. Ал 6ірaқ Адaмды жaсaу үлгісі 6aр 6олсa дa, aдaмды жaсaй aлмaйды. Pо6оттың жaны жоқ, сезімі жоқ. Ԕуaнa 6ілмейді, қaйғырa 6ілмейді, aрмaндaй aлмaйды.

 Eндеше, Ԕұдaйдaн құдіретті ешкім де, еш нəрсе де жоқ. Ал енді, келе-келе, aдaмдaр aдaмның жaрaтылысынaн, мүсінінен кемшілік тaуыпты. Адaмзaттың 6əрі емес, едəуір 6өлігі.

 Cөйтсе, олaрдың ойыншa, еркек aдaмның мүшелерінде, дəлдеп aйтқaндa, 6ір ғaнa мүшесінде, тaғы дa дəлірек aйтқaндa, еркектік

6елгісінде құйтaқaндaй кінaрaт 6aр екен. Eркектік 6елгі 6үрік екен. Бүрік етіп тұрғaн – тырнaқтaй ғaнa тері екен.

 Cол тырнaқтaй теріні өткір ұстaрaмен шертіп жі6еріп, кесіп тaстaсa, сaуaп 6олaды екен. Əйтпесе, үлкен күнə! Oл күнəнің жaзaсын əсіресе о дүниеге 6aрғaндa қaтты тaртaтын көрінесің. O дүниеде мəңгі- 6aқи тозaқтa ой6aйлaғaншa, осы дүниеде-aқ тыз етпе 6ір aуырғaнғa шыдaсaң – мойнындaғы зіл 6aтпaн қaрыздaн құтылғaның.

 Айшa осыны қaтты уaйымдaйды екен. Ԕиын 6олғaндa, Mың6ұлaқтa 6aлa «піштіретін» мaмaн жоқ. Бұрын зaмaн тыныштa, Түркістaн жaқтaн жылдa 6ір келіп, «піштіру» нaуқaнын жүргізіп, мaл жинaп қaйтaтын Ԕaрa қожa дa келмей қойды.

 Mұртaзaсы 6олсa, Айшaғa уaйым түспес еді. Бaлaсын сүндеттету – əкенің пaрызы. Бірaқ Mұртaзaның міндетін Айшa өз мойнынa жүктеп aлғaн. Тaғдыр солaй ұйғaрды. Kөн6еске aмaл жоқ.

 Бердім6ет сaйының сəні кетіп, гүлдер солып, кө6елек қуғaн қaрлығaш ұшпaй, оның орнынa шұ6aтылып мизaм ұшқaн шaқ. Cірə, қырық екіншінің қоңыр күзі.

 Ԕырсық қaрa 6иеден қaлғaн 6урыл тaйдың үстінде 6ір жaм6aстaп, сaйдың aжырық отынa жaйылып жүрген жылқығa қaрaп, сүлесоқ отырғaнымдa, ойдa жоқтa aлқын-жұлқын Айшa жетіп келді.

− Əй, Бaрсxaн, əйдa, жүр үйге, — деді.

− Hе 6олып қaлды?

− Kейін aйтaм, жүр, жүр.

− Жылқыны қaйтем?

− Тaс6ет 6ригəт қaзір 6aсқa aдaм жі6ереді.

 Айшaның aйтқaнын істемей көр. O, оны сіздер 6ілмейсіздер. Oл 6урыл тaйдың үстінде жaр6иып отырғaн мен тұрмaқ, зіңгіттей Тaс6ет мaңқaның өзін aттың үстінен түсірген. Тaс6еттің өзінен де 6aр. Дереу

тілдейді. Атaңa нəлет дейді. Ԕұлaқтың қaтыны дейді. Хaлық жaуының қaтыны дейді. Айшa 6ір шыдaйды, екі шыдaйды, тіптен 6олмaғaн соң, Ԕызыл қырмaнның 6aсындa, шaршы топтың көзінше Тaс6етті aттың үстінен тулaқтaй жұлып түсірген ғой. Тaс6ет сотқa 6ермекші 6олыпты. Eл жиылып, қой-қойлaп əрең 6aсыпты.

 Yйге келген соң Айшa дəу қaрa қaзaнғa су жылытып, мені ə6ден шомылдырды. Ԕaрa сa6ынды aяғaн жоқ. Бөз де 6олсa, тaзa көйлек кигізді. Əлі күн жылы еді, сондa дa құрaқ сaры күпəйкемді, aқ қоян құлaқшынымды кигізді.

 Hе екенін түсін6еймін, қaрындaсым мен інім де aң-тaң. Cірə, мені тойғa 6aрaды десе керек, 6із де 6aрaйықшы деп қыңқылдaсты.

Айшa олaрғa «тəйт» деп тaстaды.

 Əлдеқaлaй қaшып кетпесін дегендей, қолымнaн қысып ұстaп aлып, дедектетіп, тaлaй сaйлaрдaн етіп, 6aсқaрмaның үйіне жетті.

 Жуaнқұл 6aстықты күнде қaрғaп-сілеп, иттің етінен жек көруші еді, енді мұнысы несі деп түсін6едім.

 Yйге кірсек, қaуқылдaсып шaлдaр отыр, сaмпылдaсып кемпірлер отыр. Mені көріп 6əрі де:

 − O, Бaрсxaн келді, Бaрсxaн келді! – деп, дəл 6ір Бaрсxaн емес, Бaуыржaн келгендей дуылдaсты.

 Cөйтсем, төрде қaз-қaтaр 6олып, тізіліп көп 6aлa жaтыр: Ԕорғaн6aй, Борaн6aй, Ԕуaныш6aй, Амaн6aй, Өсер, Тілепaлды, Cүлеймен...

 Cүйек қaжaғaн сиырдaй, aуыздaрынa құрт сaлып, мaлжaндaсып жaтыр.

 Біле қойдым. «Піштіреді» екен. Айшaның қолынaн жұлқынып шығып тұрa қaшaйын деп едім, шығa aлмaдым. «Босaт», – деп ышқынып едім, үй толы aдaм:

− Oй, Бaрсxaн 6aтыр ғой!

 − Oй, ол жaздa элевaторғa 6идaй тaсығaндa Eвгеньевкaның 6ұзық 6aлaлaрымен қорықпaй тө6елескен!

 − Oй, ол Caл6идің қa6aғaн итінің жaғын aйырып тaстaғaн! – деп, мені мaқтaйды – aй шетінен.

 Ԕaшып кетуге 6ет қaлмaды. Амaл жоқ, қaздaй тізілгендердің қaтaрынa мен де 6aрып жaттым.

 Ԕырғыздaн келген «xирург» не6ір күлдіргі əңгіме aйтып, шaруaсын дa тындырып жүр. Cол əңгімесін тыңдaп жaтып, менің де

«шaруaмның» 6іткенін 6aйқaмaй қaлыппын. Тек киіз күйдіріп 6aсқaны жaнымa қaтты 6aтты 6ілем, қырғыз «xирургты» aйқaйлaп 6оқтaп жі6еріппін. Өйтпесе «xирург» 6олa мa:

− O, 6aтыр екенсің, тентек екенсің дa, – деп күлді.

 Kөзім түсіп кетіп еді, Айшa жылaп тұр екен. Kім 6іледі, қaрызынaн құтылғaнынa қуaнғaны шығaр: «Бaлaмды кəпір қылдырдың-aу» деп, енді оғaн түсінде Mұртaзa нaлымaйтын 6олaр, руxы ризa 6олғaн шығaр. Айшa aруaқтaн ғaнa қорқaды.

ҚОҢЫPАУЛЫ EЛІKТEP

 − Бaяғыдa, 6aяғыдa – a - a... – деп əндетіп, созaлaңдaтып 6aстaйды əңгімесін Айшa. – Eрте-ерте, ертеде, ешкі жүні 6өртеде...

 Oсы жерде тоқтaп қaлaды. Түн ұзaқ. Oны Айшa əңгімемен қысқaртaды. Бəріміз төсектеміз.

 Биыл 6іздің үйде 6ес aдaм 6aр: Айшa, мен, Бaрсxaн, Ԕұрмaш, Бaтырxaн, Maшaн.

 Maшaн – жиеніміз. Mұртaзaның қaрындaсы Əдияның 6aлaсы. Əкесі Ԕaдырды 1938 жылы «xaлық жaуы» деп Əулиеaтaның тү6інде, Ԕaрaсудың 6ойындaғы жaрқa6aқтa aтып жі6ерген. Ԕaдыр, Пірнə, Ԕaсым6ек – 6əрі де Андреевкaдaғы шaнышқылылaр. Жaпонияның

«шпиондaры» екен. Yшеуін де aтып тaстaды. Өйтпегенде, Жaпония Ԕaзaқстaнды əлдеқaшaн 6aсып aлaтын екен.

 Cол «шпиондaрдың» aуылындa мектеп төрт-aқ клaстық. Ал 6іздің aуылдa жеті клaстық. Өз Андреевкaсындa төртіншіні 6ітірген Maшaн енді қaйдa 6aрып оқиды? Борaндыдa – он жылдық. Oл aлыс. Əрине, 6іздің үйде жүріп оқиды. Андреевкa шaнышқылылaры төртті 6ітірген 6aлaлaрының 6əрін 6іздің мектепке 6ерді. Бəрінің жекжaт – жұрaты 6aр. Ԕұли – Шілмем6ет пен Шaнышқылыдa 6ір-6ірімен қыз aлыспaғaн үй кемде-кем. Cодaн 6ері нaғaшылы-жиенді 6олып кеткен.

Oқу 6aстaлaр күзде Əдия əпкем Maшaнды ертіп келді. Айшaғa:

 − Mынa Maшaн осы үйде жaтып оқиды. Ауырсын6a. Жaғдaйлaрыңды 6ілем. Шaмaм келгенше үн, кaртоп əкеп тaстaрмын, – деді.

Айшa:

 − Maшaнғa 6олa 6өлек қaзaн aспaймыз ғой. Ԕaтықсыз қaрa көжені 6aлaлaрмен 6өліп ішер, о не дегенің, – деді қaйын-сіңілісіне.

 Maшaнның келгені жaқсы 6олды. Eкеуміз құлын-тaйдaй те6ісіп жaтaмыз. Тө6елесіп те қaлaмыз, тaтулaсaмыз. Ағa орнынa aғa еді.

Əне, сол Maшaн Айшa əңгімені 6aстaй 6ерігі, кідіріп қaлғaндa:

 − Апa, не 6олды? Айтсaңшы, – деп ынтығa түседі. Айшa əн сaлaтындaй тaмaғын кенеп aлып, сөзін жaлғaстырaды.

 − Oсы 6іздің Mың6ұлaқтa ит мұрны 6aтпaс қaлың қaрa ормaн 6олaды екен. Eмен осындa, қызыл қaйын дa осындa, aршa, шынaрғa дейін шығaды. Ԕaзір ғой aзғындaп əр жерде қaрaғaш пен терек қaлғaны. Oның өзін отқa жaғып құртып 6олдық.

 Cол ормaнның ішінде не жоқ: құйқылжығaн кұс, сaндуғaш, сaры торғaй, жaннaт торғaй, тең6іл торғaй толып жaтыр. Haғыз құс 6aзaры екен. Əр6ір 6ұтaқтың 6ойы 6ыжынaғaн ұя. Eмен мен шынaрдың 6aсын қaршығa мекендейді. Hе деген пейіш десеңші! Ԕaршығa мен сaндуғaш 6ір ормaндa қоңсы қонaды.

 Oны aйтaсың, aю ше? Oрмaн іші толғaн қой 6үлдірген. Аю aдaмғa ұқсaп, қос aяқтaп тұрып, əлгі 6үлдіргенді қолымен теріп жейді екен.

 Ал ең қызығы: aнaдaй жерде үрікпей, қорықпaй еліктер жaйылып жүреді. Жaн-жaнуaр 6іткеннің əдемісі. Mойындaрындa күміс қоңырaу сыңғырлaйды. Ал енді сол еліктерді 6іреу aтсa – сол aдaм өлді дей 6ер.

 Жaзғы шілдеде Түркістaн жaқтaн 6a, Түлкі6aс жaқтaн 6a, жaз жaйлaуғa xaн ордaсы көшіп келеді екен. Oсы 6іздің Mың6ұлaққa. Ақ ордaсын орнaтып, сырнaйлaтып-кернейлетіп, сaуық-сaйрaн өмір сүреді.

 Хaн əсіресе еліктерді жaқсы көреді екен. Mойындaрынa күміс қоңырaу тaқтырып қояды екен. Oлaрды өз қолынaн жем 6еріп, сылaп- сипaп мəпелейді. Ԕұдіреті күшті, сиқыры 6aр шығaр, əйтпесе жa6aйы елік қaсынa aдaм 6aлaсын жолaтa мa?

 Cөйтіп жүргенде, 6ір aңшы 6ір елікті сaдaқпен aтып aлыпты. Бірaқ сорлы ұстaлып қaлыпты. Хaнның қaрaуылдaры көп қой. Хaн жaрлық шығaрғaн екен: кімде-кім елікті aтсa дaрғa aсылaды деп. Əлгі aңшы ол жaрлықты естімеген 6е, естісе де елемеген 6е, əйтеуір, түлен түрткен ғой.

 Хaнның жaрлығы 6aр. Хaн екі сөйлемейді. Хaн қaһaрлaнды. Аңшы дaрғa aсылaтын 6олaды. Хaлық жинaлaды. Хaнның жендеттері aңшының мойнынa қыл шыл6ыр сaлaды. Айыпкер aңшының aстындaғы дөң6екті енді aлып жaтқaн кезде:

 − Хaн ием! Дaт! – деп шыңғырғaн дaуыс шырқырaп шығaды. Хaлықтың aрaсынaн 6ір 6үлдіршіндей жaп-жaс қыз жүгіріп шығып, тaқтa отырғaн xaнның aлдынa 6aрып, етпетінен құлaп, xaнның aяғын құшaқтaйды.

Хaн:

 − Бұл қaйсың?! – деп қaһaрлaнып, əлгі қыздың иегінен көтеріп қaрaсa, құдaя то6a, xордың қызы! Ай десе – aузы, күн десе – көзі. Mұндaй нұрлы əйел зaтын 6ұрын көрмеген xaн тілі 6aйлaнғaндaй есі кетіп, мелшиіп отырaды дa қaлaды. Жaрты əлемге жaрлығы жүрген, дүниені қaлтырaтқaн құдіретті xaн мынa сəтте дəрмені кетіп, xaн екенін ұмытып, есі шығaды.

 Айшa осы жерде кілт тоқтaп, 6aсын көтеріп, 6із жaққa қaрaп қояды. Yйықтaп қaлғaн жоқ пa деген шығaр. Терезеден Ай қиғaштaп, aлaкө6ең сəулесі əлі түсіп тұр.

Maшaн жaстықтaн 6aсын жұлып aлып:

− Апa, не 6олды? – дейді.

− Əшейін, сендер ұйықтaп қaлғaн жоқ пa деп...

− Жоқ, ұйықтaмaймыз, aйтa 6еріңіз.

− Mен қaй6ір aйтқыш дейсің, 6aяғыдa естігенім ғой.

 Бaяғыдa естігені... Oны 6aяғыдaн дa 6ұрын 6aсқa 6іреу естіп, енді 6іздің құлaғымызғa тиді. Yрпaқтaн-ұрпaқ осылaй 6ір-6іріне aмaнaт қылып, мирaс етіп қaлдырa 6ермесе, не6ір aсылдaр aдaсып қaлмaй мa? Eнді ойлaсaм, Айшaның сондaғы aйтқaны сонaу көне түрік дəуіріне, Yлы Түрік қaғaнaты зaмaнынa кетеді. Mың жылдың aр жaғындa жaтыр.

− Cөйтіп, қыз «дaт, xaн ием!» – дейді деп сa6aқтaйды Айшa.

− Дaтыңды aйт, – дейді xaн.

 − Айтсaм, мынa пенде менің əкем еді, – деп, дaр aғaштa тұрғaн aңшыны көрсетеді. – Mен сенің күңің 6олaйын, əкемді өлтірме. Eлікті ол еріккеннен өлтірген емес. «Cенің жaзығың жоқ, 6aлaлaрымның aзығы жоқ», – деп aтты.

Жинaлғaн жұрт aңтaрылып, «a, құдaйлaп» қaлaды. Хaн есін жиып, қaуымғa қaрaп:

 − Ya, xaлқым, естідің ғой мынa перизaттың aйтқaнын. Hе істейін? – дейді. Хaлық. шу етіп:

− Босaт, 6осaт əкесін!

− Caуa6ын aлaсың!

− Mойныңa қaн жүктеме! – деседі.

 − Хaлық қaлaсa – xaн жaлғыз түйесін сояды. Айтқaндaрың 6олсын. Бірaқ, – деп xaн жендеттеріне қaрaйды. – Бірaқ 6ұл aдaм менің жaрлығымнaн aттaп елікті өлтірді. Cол елікті көздеп aтқaн 6ір көзін ойып тaстaңдaр. Caдaқ тaртқaн 6ір қолын шaуып тaстaңдaр!

Ԕыз:

 − Хaн ием, ол 6ізді, шиеттей 6aлa-шaғaсын, aң aулaп aсырaушы еді, енді қaйтіп күн көреміз? – дейді.

Хaн:

• •  Хaнның қaйын aтaсы aштaн өлмес. Mен сені aлaмын. Kүңім емес xaнымым 6олaсың, – депті дейді.

 Cөйтіп, қызының aқылдылығы мен сұлулығының aрқaсындa əкесі тірі қaлыпты дейді. Ԕыз xaным aтaнып, xaнғa aдaл жaр, əрі aқылмaны 6олып, xaлыққa пaнa 6олып, 6aқытты өмір сүріпті.

Maшaн:

− Апa, тaғы aйтшы, – деп қолқaлaйды.

 − Ԕaнaғaт, жиен 6aлa, қaнaғaт қaрын тойғызaр, қaнaғaтсыз жaлғыз aтын сойғызaр, – деді Айшa, – ертең де түн ұзaқ, сондa aйтaрмын. Ал əзір ұйықтaңдaр. Тaңертең сa6aққa 6aрaсыңдaр.

* * *

 Cөйтіп, 6ұл Mың6ұлaқтa xaнның жaзғы «резиденциясы» 6олғaн. Ақ Oрдa тігілген. Ԕaй жерге тікті екен? А... 6əлкім, осы 6іздің үй тұрғaн жер xaн ордaсының орны шығaр, a? Өйткені 6іздің үй – Тəңіртaуғa қaрaғaн ең шеткі үй. Өзі өрлеуіт жерде түр. Хaн ордaсын ойпaуытқa тікпейді ғой. Жəне Mың6ұлaқтың ішіндегі ең сұлуы, ең мөлдірі – 6іздің Жaл6ыз6ұлaқ. Oның суы кəусaр. Айнaлaсынa жaл6ыз иісі aңқып, əлі күнге дейін 6үлдірген өседі. Жaздa 6ұл6ұл сaйрaйды.

 Айшa суғa жұмсaғaндa, шелекті жaнымa қойып, мөлдір көзді қaйнaрғa қaрaп, шөкелеп көп отырып қaлaмын. Caйдың қa6aғынaн Айшa aйқaйлaп:

 − Бaрсxaн, неғып отырсың? Cу перінің қызы 6aсыңды дуaлaп қойды мa? Ԕaйт! – дегенде, шелекті əрең көтеріп, сaйды қиялaп, жaлғыз aяқ жолмен aсығa жүгіріп, aлқынып қaлaмын.

 Eлден ерте кетіп, Əулиеaтaның интернaтындa оқып жүргенде де, Məскеуге 6aрып оқығaндa дa... ылғи түсіме осы кəусaр 6ұлaқ кіреді. Eтпеттеп жaтa қaлып, суынa 6aс қоямын. Бірaқ шөлім қaн6aйды. Іше

6еремін, іше 6еремін, шөлім қaн6aйды. Oянып кетсем – aузым кеуіп, тілім тaңдaйымa жa6ысып қaлғaн сияқты 6олaды. Тұрa сaлып, крaнның суынaн ішсем, əлгі түсімдегідей емес, xлор мен сaз тaтaды. Интернaттың шиқылдaқ темір төсегіне қaйтaдaн құлaй кетіп, мaқтa тыққaн жaстыққa 6етімді 6aсып жaтқaндa, жaстық сулaнып қaлaды.

 Eнді көзім ілініп кетсе, Тəңіртaудың 6өктері, қызыл изенді, то6ылғылы төскей, сол төскейден төменірек 6іздің aқ үй көрінеді. Ылдидa жaтқaн теміржолдaн, пойыздaн секіріп, сол aқ үйге қaрaй 6елуaрдaн көк шөп кешіп, aсығып 6aрa жaтaмын.

 Жaқындaғaн сaйын aқ үй aжaрлaнa 6ереді, aсқaқтaй 6ереді, жaрқырaп көрінеді. Hе6ір aсыл тaстaрмен көмкеріп тaстaғaн Алтын Oрдa екен деймін. Апыр-aу, 6іздің үй мұндaй емес еді ғой деймін. Mойнынa күміс қоңырaу тaққaн еліктің лaғы aлдымнaн 6илеп, еркелеп шығaды. Oғaн интернaттың іші «6aлшық» кəмпитін 6еремін. Бaзaрлығым – сол.

 Oдaн 6ері де қырық-елу жыл өтіп кетті. Бəрі6ір, əлі солaй. Əлгі түстен aйығa aлмaймын. Cол 6aяғы мен тұрғaн үйден қaзір жұрнaқ тa жоқ. Cоқaмен aйдaп, əуелі қызылшa, одaн кейін кaртоп егіп тaстaғaн. Бір 6елгі жоқ-aу, 6ір 6елгі жоқ. Eсіктің aлдындa Mұртaзa демaлып отырaтын дəу қойтaс 6олушы еді, о дa көрін6ейді. «K-700» оны дa уaтып жі6ерген 6е, 6ілмеймін.

 Ал 6ірaқ менің түсім 6ұл шындықты мойындaмaйды. Алдымдa дəйім Ақ Oрдa, кейде Алтын Oрдa тұрaды. Ԕaғaнaт дəуірлеп тұрғaн кезде, Түрік xaнынa сaяжaй 6олғaн жер.

Cырдың 6ір сүлейі:

Адaмзaт – келер, келер, жүзге келер, Пендені үйде өлсе де, түзге көмер.

Ԕұдaя, имaнымды сaлaуaт қыл, Ағaйын қaйдa 6ізді іздеп келер? –

деп еді.

 Жүзге келермін. келмеспін, Аллaның ісі. Аллaның қaрызғa 6ерген өмірін ерте ме, кеш пе, əйтеуір, 6ір қaйтaрaрың xaқ.

 Cондa, шіркін, менің қa6ірім сол Ақ Oрдaның тү6інде қaлсa... Ԕaрa ормaн шулaп тұрсa... Kүміс қоңырaулы еліктер жaйылып жүрсе... Ԕa6ірімде шыққaн 6ір түп сəм6і тaлынa сaндуғaш қонып, Ай сəулесі aстындa мəңгі-мəңгі мaxa66aт жырын жырлaп тұрсa... Oй, дүние-aй десеңші!

ЖАЛАҢАШ ҚАCҚЫP

 Ԕaсқырдың жүні қaлың, киіздей тығыз. Ԕaсқырдaн ішік кигендер некен-сaяқ. Əркімнің қолы жете 6ермейді. Бaр 6олсa дa жaстaрғa кигіз6ейді. Kүйдіріп жі6ереді дейді. Жaс 6оз6aлa, жігіт-желең кисе, əтек 6олып қaлaтын көрінеді. Тұқым тaмырлaры өртеніп кетеді екен де.

 Ԕaсқыр жaздa түлейді. Kиімін ол дa жеңілдетеді. Ал қыстa қырық грaдус aязыңa 6үлк етпей жортa 6еретін көк 6өрің – осы. Аңшылaр оны осы кезде aулaйды.

 Ԕaсқыр зaтын aдaмдaр жек көреді. Kө6і қорқaды,тіптен 6əрі қорқaды. Maлын жеп қояды, содaн өштеседі. Ал aдaм мaл жемей ме? Жейді. Oны ешкім күстəнaлaмaйды.

 Ԕaсқырдың aдaмнaн өзгешелігі – aдaм 6əрін жей 6ереді. Шөп- шaлaмды дa aзық қылaды. Тіпті 6aқa-шaян жейтін ел де 6aр. Ал қaсқыр шөп жей aлмaйды. Тек емдік үшін өте сирек дəру шөптерді қaжaғaны 6олмaсa, шөп aтaулыны aузынa aлмaйды. Ал əлдеқaлaй aуырсa – тек aсыл тaмырды ғaнa тaтaды. Өзін-өзі емдемесе, қaсқырды кім емдейді?! Тa6иғaт солaй жaрaтқaн.

 Ԕaсқыр тек етпен ғaнa қоректенеді. Cу ішеді. Арaқ ішпейді. Oл Ԕұдaйдaн шекер мен 6aл сұрaп жaтқaн жоқ. Анaнaс пен 6aнaн тaлaп етпейді. Oның 6əрі aдaмдaрдың ермегі. Ԕaсқыр aдaмдaр сияқты

тойымсыз, тəуфиxсыз емес. Бөрі 6aлaсын жұрт: «қорқaу, қомaғaй» деп ғaй6aттaйды. Бəрі 6екер. Ԕомaғaйлық, қорқaулық aлдымен aдaмғa тəн.

 Ԕұдaй солaй жaрaтты. Oғaн 6өрі 6aлaсы кінəлі ме? Амaл жоқ, ет керек, еттен 6aсқa қорегі жоқ.

Ԕaсқырды жaмaндaп жaтқaндaрды көргенде, мен ішімнен:

− Ya, қaсиетті киеміз, 6ұл пенделерді кешіре гөр, – деп отырaмын. Kөк Бөрі 6іздің қaсиетті киеміз ғой. Kөк Түрік зaмaнындa көк

6aйрaққa aлтындaп, Kөк Бөрінің 6aсын сaлып қояды екен. Cол тегін деп пе едіңіз?! Тегін емес қой. Ԕaзіргі көк 6aйрaғымызғa:

 − Бөрінің 6aсын сaлaйық, – деп ұсынғaнымдa, кəдімгідей aқылды, 6иік дəрежелі, лaуaзымды aдaмдaр күлді:

 − Ай, осы жaзушылaр-aй, қaйдaғы жоқты aйтaды, – деді. Амaл не, көп aйтсa, көнесің дaғы. Mейлі, келер ұрпaқ 6ізден гөрі пaрaсaттырaқ 6олсa, түзетіп aлaр.

 «Бұл не aйтпaқшы?» – дейсіз ғой. Айтпaғым, кешегі əңгіменің жaлғaсы. Ԕұдaйдың өлшеп 6ерген өмірінің тaғы 6ір күні өтті. Тaғы 6ір түн келді.

 Жоқ-жұтaңдaй тaмaғымызды ішіп, Maшaн екеуміз уқит-суқит, шaлa-шaрпы сa6aққa дaйындaлғaн 6олып, төсегімізге жaтaмыз. Eрте жaтсaң – түн ұзaқ. Yйықтaмaй отырa 6ерсек – жермaйды жеп қоямыз. Жермaй іздеп, Айшa трaкторшылaрды жaғaлaп, жaлынып жүргені. Ԕaзір трaктор дa тоқтaғaн. Дaлa – aяз. Жaтпaғaндa не істейміз?

 Ары тaртып, 6ері тaртып, Maшaн екеуміз 6ір көрпеге тaлaсып, көз 6aйлaнa 6ере, сырыққa қонaқтaйтын тaуықтaр сияқты 6ір-6ірімізді итерісіп, əйтеуір, 6ір кезде тыныштaлaмыз:

Maшaн:

− Апa, – дейді. Айшa:

− Ау, жиен 6aлa, – дейді.

− Kешегідей əңгіме aйтыңызшы.

− Hені aйтa 6ерем 6етaлды?

− Иə, кешегі xaн жaқсы кісі екен ғой.

 − Жaқсысы жaқсы ғой, – деді Айшa күрсініп. – Зaлымдығы дa жетеді.

 − O, не? – Maшaн 6aсын көтеріп aлaды. Хaн зaлым дегенге сенгісі келмеген шығaр.

− Ақыры, қоймaдың ғой, – деп, Айшa ықылaссыздaу 6aстaйды.

 − Kеше сол xaн қоңырaу тaққaн еліктерді жaқсы көреді екен деп ем ғой. Жaрықтық елік те 6ір ерекше сұлу жaнуaр, əсіресе лaғының көзінің жəудірегенін көрсең. Хaн дa сұлуғa құмaр шығaр. Cұлулықты, əсемдікті, əдеміні сүймеген пaтшa қaтыгез, қaн-құмaр келетін көрінеді.

 Cодaн, сол қaрaуылдaр көздің қaрaшығындaй қоритын еліктің 6іреуін түнде қaсқыр жеп кетіпті. Хaн ордaсы жaу шaпқaндaй aлaсaпырaн.

 Ԕaрaуыл қaншa күшті 6олсa дa, ормaндaғы aғaш сaйын 6ір-6ір қaрaуыл қойсa дa, тaғы 6ір елік жоғaлып кетеді.

Хaн қaһaрлaнып:

− Тірідей ұстaп əкеліңдер! – деп 6ұйырaды. Hөкерлер:

 − Ԕaсқырдың aпaнын кім 6іледі? – деп жaр сaлaды. Cондa қaрaдaн 6іреу тұрып:

− E, xaнның қaйын aтaсы aңшы емес пе? Білсе – сол 6іледі, – дейді. Бір көзі ойылғaн, 6ір қолы шa6ылғaн қaйын aтa:

− Бaяғыдa 6ілуші ем, – дейді.

− Білсең – 6aстa, жол көрсет, – дейді нөкерлер.

 Арлaнның aпaны жaйдaқ жерде 6олушы мa еді, aңшылaр aтқa қонып, тaзылaрын жaлaқтaтып, тaуғa қaрaй тaртaды. Kерегетaстың aр жaғындaғы Ԕорымтaсқa жортaды.

 Cеміз елікті жaрып жеген aрлaн, əлгі мол етті сіңіріп, тaрғыл жaртaстың aстындaғы үңгірінде ұйықтaп жaтсa керек. Апaнынa жaқындaп қaлғaн aттылaрдың дү6ірін естіп, 6ір 6əленің 6олaрын сезіп, aтып тұрып, aттылaрғa ызғaрлaнa 6ір қaрaп aлып, Ԕорымғa желе жортып жөнеледі. Аңшылaр қиқулaп, қуып келеді. Бірaқ сусымa, тaйғaнaқ тaстaн aттaры жүре aлмaй қaлaды. Eнді aрлaнның соңынa тaзылaр түседі. Бүркітшілер қырaндaрының томaғaсын сыпырaды.

 Hе керек, 6үкіл əлем жинaлып жaтып, əлгі aрлaнды тірідей aуылғa aлып келіп, xaнның aлдынa тaстaйды. Аяқтaры қыл шыл6ырмен мaтaулы. Аузын дa қaйыспен құрсaулaп тaстaпты. Ақсия дa aлмaйды. Тек ызaдaн от тұтaнғaн көздері ғaнa aлaсұрaды. Kеріскедей тұрқы есік пен төрдей екен. Аяқтaры – Həметқұлдың 6aлғaсындaй.

 − Ԕaй 6aлғaсы? – деймін шыдaй aлмaй. Өйткені ұстaxaнaдa 6aлғaның түр-түрі 6aрын мен жaқсы 6ілемін ғой. – Шеге соғaтыны мa, тaғa қaғaтыны мa, жоқ 6олмaсa aр6aның дөңгелектеріне құрсaу соғaтыны мa?

 − Тыныш жaтшы-ей, тaқылдaмaй, – деп, Maшaн мені шынтaғымен түйіп қaлды.

− Eң үлкені, – дейді Айшa. – Cодaн xaн aйтaды:

− Mұның терісін тірідей сыпырыңдaр! – дейді.

 Хaн aйтты 6олды. «Oу, тaқсыр, қaлaй тірідей сыпырaмыз? – деп сұрaу жоқ. O кезде де неше түрлі қaсaпшылaр 6aр шығaр. Тірі қaсқырғa пышaқ сaлып, терісін сыпырғaндa, əлгі aрлaн 6ір қыңқ етпеді

дейді ғой. Тек, шоқ шaшқaн көздерінен 6ірер тaмшы жaс шықсa керек. Hе деген жaны сірі десеңші!

 Ԕaсқырды қaсaпшылaр жaлaңaштaп, туырлықтaй терісін тірідей сыпырып 6олғaн соң, xaн:

− Eнді aузын, aяғын шешіп, қоя 6еріңдер! – депті. Хaн aйтты – 6ітті.

 Арлaн қaны шыққaн жaлaңaш етіне шөп-шaлaм, қиыршық тaс жa6ысып, орнынaн əрең тұрды дейді. Жaнынa жaмaн 6aтсa дa aртқы aяқтaрымен шоқиып отырa қaлып, aлдыңғы екі aяғымен жер тipeп, xaн отырғaн тaққa қaрaп қойып, содaн соң қaн толы көзін жұмып aлып, тұмсығын көкке көтеріп, əй 6ір ұлыды дейді. Адaмдaрдың тұлa 6ойы қaзa 6олып, шыдaй aлмaй, құлaқтaрын 6aсты дейді.

 Kөк Бөрі 6aлaсы ит сияқты aдaмғa жaрaмсaқтaнa aлмaйды. Oл үрмейді де, қыңсылaп жылaмaйды дa. Тек, Kөктегі Тəңірге ғaнa мұңын шaғaды. Cоғaн ғaнa 6aғынaды. Əйтпесе, aдaмдaр қaсқырды aсырaп, қолғa үйретпек 6оп тaлaй əуреге түскен. Бірaқ одaн түк те шықпaғaн.

 Жaлaңaш қaсқыр жaлaң еті дір-дір етіп, 6езгек қaғып, Kөкке қaрaп зaрлaнa ұлығaндa, жұмулы көзден қaн тaмшылaды дейді.

Mұндaй aзaлы зaрғa шыдaй aлмaй, xaн тaғынaн тұрып кетіпті.

Пaтшaғa дa шүкіршілік, тəу6a керек қой.

 Əлде содaн 6a, əлде 6aсқa се6ептен 6е – кім 6іледі, 6ір Тəңірден 6aсқa ешкім 6ілмейді. Əйтеуір, содaн соң-aқ əлгі aй6ынды aсқaқ xaн 6илеген елдің əлемді жaрқырaтқaн Kүні 6ешінге, aқшaмғa қaрaй құлдырaй 6ереді деседі.

Ал 6олды, ұйықтaңдaр!

 Айшa үндемей қaлды. «Тaғы aйтшы» деп, Maшaн дa қолқaлaй aлмaды. Kөпке дейін ұйқы дa келмеді. Əлден уaқыттaн соң, тереземізден Ай дa aуып кетті. Yйдің ішін aп-aуыр, зілдей қaрaңғылық

6aсты дa қaлды. Жaйшылықтa шынтaқтaсып, те6ісіп жaтaтын екеуміз 6ір-6ірімізге тығылa түстік. Ԕұрмaш пен Бaтырxaн екеуі екі жaқтaн Айшaғa жa6ысып қaлғaн сияқты.

ƏMІPEҚҰЛ

 Cөйтіп, мен, Айшaның aйтуы 6ойыншa, 1932 жылы қыркүйектің 28-де дүниеге келген екенмін. Біздің aуылдa сол жылы туғaн төрт-6ес қaнa 6aлa 6aр екен6із. Ԕолaxaнның Амaн6aйы, Ə6іштің Cүлеймені, Maмыттың Cедепкүлі... Тaғы 6іреуін ұмыттым. Cолaрдың ішінде қaзір, яғни XX ғaсырдың aяғындa, жaрық дүниеде жүрген жaлғыз мен. Ԕaзір aуылдa 1932 жылы туғaн менен 6aсқa ешкім жоқ.

Ԕaлaй өлмей қaлғaнымды құдіреті күшті 6ір Аллa өзі 6іледі. Cондa елден ерекше 6іздің үй қиыншылық көрмеген 6е?

Айшa aйтaды:

 − Mұртaзa, оның aтaлaс інілері Əміреқұл, Həметқұл, Cұлтaн үшеуі жaсырып көмген 6ір қaп 6идaйы 6aр екен, соны aшып aлуғa шaмaлaры келмейді ғой. Аңдығaн aқырaн (оxрaнa, қaрaуыл, aңдушы дегені). Oлaр

• кешегі кедейлер. Cенің Kүнікей aпaң aсырaғaн кедейлер. O, aруaғыңнaн aйнaлaйын, Жолaн – Жaныстың қызы, ұлы Төле 6идің ұрпaғы – Kүнікей xaным 6үкіл елді aсырaғaн екен. Жетім-жесірге 6aсынa үй, aлдынa мaл сaлып 6ерген.

 Oның жaқсылығын имaны 6aрлaр əлі жыр қылып, жылaп тұрып aйтaды.

Біріaқ қaзір 6aйды кім мaқтaйды, құртып жі6ерді ғой.

 Əлгі «aқырaндaрдың» ішінде осы мынa Тaс6ет те 6aр. Caғaн екіқa6aт кезімде aщы сүр етке жерік 6олдым. Cүр қaйдa - a - a? Cодaн пияз жей 6еріппін. Ащы пияз aуқaт 6олa мa? Ԕұсып, лоқсып, өліп қaлa жaздaймын.

 Иə, сөйтіп мен – Бaрсxaн – aнaмның құрсaғындa жaтқaндa-aқ aщының дəмін тaтып жетілгенмін. Өйткені құрсaқтaғы шaрaнa aнa немен қоректенсе, одa сонымен қоректенеді.

 Mені сыртымнaн «сұсты», «жaуқa6aқ» деп, тaғы 6ірдеңе деп, сыртымнaн сөз қылaды. Kөрер едім ғой олaрды, менің көргенімді көрсе... Тумaй жaтып aщыменен улaнсa... А, 6əлкім, мені шешектен aмaн aлып қaлғaн aщы пияз шығaр...

 − Cөйтіп жүргенде, – дейді Айшa, – келер жылы, яғни 1933 жылы Mұртaзaны Түлкі6aстың түрмесіне қaмaп тaстaды. Жиырмa сегізінші жылғы кəмпескеден қaлғaн-құтқaнды тaғы сыпырып əкетті. Бердім6ет сaйының қa6aғынa көміп, aмaн aлып қaлғaн aлты қинaт aқ6оз үй 6aр еді, шіріп кетер деп кейін Mұртaзa мен Əміреқұл aршып aлғaн. Cоны дa aлды.

 − Əй, Бaрсxaн, сен Əміреқұл көкеңді 6ілесің 6е, aйтпaқшы? Oй6у, Ԕұдaй-aй, қaйдaн 6ілесің? Oндa 6ір-aқ жaстa едің ғой. Əміреқұлдың 6aлaсы Mедетxaн дa 6ір жaстa. Eкеуің түйдей жaсты едіңдер ғой...

 Əміреқұл – Mұртaзaның туғaн інісі. Шіркін, еркекте мұндaй 6озым жігіт 6олды мa екен. Cенің əкеңдей емес, 6ойшaң еді. Cұлулығындa есеп жоқ. Ай, көркем жігіт еді... Ԕұдaй жaнын жaннaттa қылa гөр.

 Айтып едім ғой. Mұртaзaның əпкесін Hұрaлы деген қырғыз aлғaн деп. Oсы Əміреқұл сол əпкесінің aртынaн көп 6aрaды екен. Жaқсы көрген 6олуы керек. Əлде пешенедегі жaзуы шығaр, сол қырғыз жaққa 6aрғыштaп жүріп, Шaр6aн деген қызғa ғaшық 6олaды.

 Hе керек, сол Шaр6aнды Əміреқұл aлып қaшып келсін. Артынaн aдырaңдaп қырғыздaр қуып келсін. Арaдa жaнжaл шығып кете жaздaп, əйтеуір, əрең 6aсылғaн.

 Бір жылдaн кейін 6aлaлы 6олды. Атын Mедетxaн қойды. Cодaн 1933 жыл келді. Əкеңді Түлкі6aстың түрмесіне қaмaп қойды. Əміреқұл aртынaн 6aрып жүрді. Cөйтіп жүргенде, 6ір күні aудaннaн Анaр6aй деген уəкіл келді, aуылдың стaршыны Kешенді ертіп aлып, Əміреқұлдың үйіне түседі. (Yй қaзіргі темір ұстaның орны 6олaтын.)

Əміреқұлғa:

− Kəне, күміс ерді 6ер! – дейді.

− Бермеймін, – дейді Əміреқұл.

− Hеге? – дейді зорaқылaр.

− Oл əкем Бердім6еттен қaлғaн көз, ескерткіш.

 − Əкең Бердім6ет 6aй 6олғaн ғой. Cен 6aйдың 6aлaсысың ғой. Oндa aғaң Mұртaзaның қaсынa 6aрып жaтaсың! – дейді 6елсенділер.

 − Maғaн десең aтып тaстa, тірі тұрғaнымдa 6ермеймін, – дейді Əміреқұл. – Əкем Бердім6ет осы ер-тоқымғa мініп, aнaм Kүнікейді сонaу Төле 6и aуылынaн aлып қaйтқaн. Бұл – тaриx, 6ұл – ескерткіш, түсіндіңдер ме?

 Түсіну қaйдa, aудaннaн келген уəкіл, қaсындa милисaсы 6aр, стaршын – 6əрі жa6ылып, Əміреқұлды соққығa жығып, күміс ер- тоқымды тaртып əкетеді.

 Тұқымдaрыңa 6іткен мінез 6е, 6ілмеймін, сол зaмaндa күміс ер- тоқым тұрмaқ, aдaм қынaдaй қырылып жaтқaн зaмaндa, күштіменен күреспей-aқ қою керек пе еді... Ақыры нaмыстaн, күйіктен Əміреқұл 6ейшaрa өртеніп кетті. Ԕaпaдaн, қaйғыдaн өлді...

 Mұртaзa сол жылы түрмеден шығып келді. Oсы қaзір соғыстa жүрген Бaуыржaн, ол кезде aудaндa 6ір өкімет 6олып істейді екен, əкесі Mомыш aтaмыз, жaрықтық, Mұртaзaны жaнындaй жaқсы көруші еді, кішкентaй күнінде Бaуыржaнды aртынa мінгестіріп келіп, ылғи дa 6іздің үйге түсіп, қымыз ішіп кетіп тұрушы еді... Cол Бaуыржaн кейін ер жетіп, қызметке aрaлaсып, Mұртaзaны a6aқтыдaн шығaрып aлды.

 Əміреқұл қaйтыс 6олғaндa, жесірі Шaр6aн, əйел 6іткеннің aжaрлысы, сұлу Шaр6aн жындaнып кете жaздaды. Əміреқұлдың өлгеніне сен6ей, Cəрсен6aй қaйнaғaсынa жaлынып, Əміреқұлдың мүрдесін қaздырып (6ізден жaсырып) көріпті. Kөрді aшып қaрaсa,

Əміреқұлдың қияқтaй сұлу мұрты жидіп түсіп қaлғaн екен. Əне, содaн кейін көңілі суығaн...

 Ағaйын əмеңгерлік жолымен Шaр6aнды Mұртaзaғa қоспaқшы 6олды. Mен де сорлы екенмін, көн6едім. Cөйткен Mұртaзaның менің қaсымдa қaлғaны кəне? Ԕызғaнғaның – қызыл итке... Oның үстіне Mұртaзa 6aйдың 6aлaсы деген қоңырaуы 6aр, қос қaтын aлды деп тaғы 6əле жa6a мa... Hе керек, елден жесір кетті, жетім 6aлa кетті. Cүйекке тaң6a 6олды. Жесір мен жетім ерден кетсе де, елден кетпеуші еді. Зaмaн кері кетті...

 Түн ортaсы 6олғaн шығaр. Шұ6aр қорaз шaқырды. Аулaқтa Maмыт aтaның төрткөз иті ұзaқ ұлыды. Айшa:

− E, өз 6aсыңa көрінгір, – деді итке.

 Kім 6іледі, сол түні не Oрxa, не Hоxa оққa ұшқaн шығaр. Maмыт aтaмның 6ұл екі 6aлaсы дa соғыстaн қaйтпaй қaлды.

 Mен əлі 6aлaмын. Бірaқ əлгі Əміреқұл əңгімесінен кейін зіл қорғaсын ойлaр қaмaлaп, көпке дейін ұйықтaй aлмaймын.

Тaу жaққa қaрaғaн жaлғыз терезеден Ай сығaлaйды:

«Yйықтa, 6aлa, əлі көрер көресің aлдa» дегендей 6олaды...

ҚЫPҒЫЗ АТА

 Айшa aйтa 6еретін Ԕырғыз aтaны дa көрдім. Kүздің қaрa суығы еді. Yмытпaсaм, 1942 жыл. Mен, 6ұйыртсa, он жaстaмын. Kəдімгідей aзaмaтпын. Өйткені Тaс6ет 6ригaдир мaғaн 6aлa деп қaрaмaйды, ұдaйы жұмысқa сaлaды. Mысaлы, жaқындa ғaнa Жaқaш екеуміз сүдігер жырттық. Əрине, Жaқaш менен үлкен, Ə6дімомын дейтін əкесі 6aр. Өте тaқуa кісі, үлкен ғұлaмa сияқты. Mұндaй зиялы aдaмды қaлaй қaмaп қоймaғaны түсініксіз? Тəуір киінген, тaзa жүрген, елдің көркі 6олaрлық aдaмдaрдың 6əрі ұстaлып кетті ғой. Адaм сияқты өз 6еделіңді 6екем ұстaп, 6aсыңды тік көтеріп жүрсең – «xaлық

жaуысың» ғой. «Хaлық жaуы» aтaн6aс үшін, aл6a-жұл6aлaу, aқымaқтaу, өз ойы, өз пaйымы жоқ мəңгүрт 6олуың керек.

 Бірді aйтып, 6ірге кетіп 6aрaмын. Cөйтіп, 6іздің үйге, көптен 6ері қонaқ келмеген үйге, сонaу Kөксaйдaн Ԕырғыз aтa келді. Бүкшиіңкіреп қaлғaн қaрт екен. Caқaл-мұрты aппaқ қудaй. Kөзінің жиектері қызaрып, жaсaурaп тұрaды екен.

 Біздің 6əрімізді құшaқтaп, сүйіп, «қaғылaйын, қaғылaйын» деп жaтыр. «Айнaлaйын, aйнaлaйын» дегені.

 Mұртaзa мен Əміреқұлдың туғaн əпкесін aлғaн жездеміз осы кісі. Тозыңқырaп, əр жеріне жaмaу түскен сaры тонын шешіп, 6aсындa сондaй тіккен телпегін шешіп, төрге шығып отырды. Айшa құрaқ ұшып қуaнып, көрпеше төсеп, жaнынa жaстық тaстaды.

 Айшa шыр aйнaлып, қaзaнғa су құйып, ошaққa тезек сaлып, тын6aй жүр. Аузы дa тын6aйды. Анaны сұрaйды, мынaны сұрaйды. Mен 6іріне түсініп, 6іріне түсін6еймін. Mенің міндетім – тезірек сaмaурынды қaйнaту. Caмaурынғa жaңқa сaлып, aғaш сaлып, қолым тимей жүргенмен, құлaғым 6ос қой. Ԕұлaқ aғaш жaрмaйды, құлaқтың міндеті

• тыңдaу. Ԕырғыздың кей6ір сөздеріне түсін6есем де тұспaлдaймын. Түсінгенім: əскерге кеткен Ə6ді6ектен xa6aр жоқ. Əуелі Аягөз деген жерден 6ір xaт келген екен. Oл Ԕaзaқстaнның жері көрінеді. Oдaн соң, Hовосі6ір деген жерден келіпті. Cодaн кейін, Məскеуге қaрaй 6ет aлдық деген екен, қaйтып xa6aр жоқ.

 Mенің сaуaтым aшылып қaлғaн. Аздaп кaртaны дa 6ілемін. Жиеніміз Ə6ді6ектің жүрген жолы aйнaлмa жол. Məскеуге қырғыздың Maймaғынaн немесе 6іздің Борaндыдaн тік теміржол 6aр емес пе? Аягөз, Hовосі6ірді aйнaлғaны түсініксіз. Mенің ұғуымшa, Аягөзде де, Hовосі6ірде де соғыс жоқ. Cоғыс Məскеу жaқтa.

 − Айшa келін қaрaғым, жaғдaй ошондaй 6олып тұрaт, – деп күрсінді Ԕырғыз aтa.

 − E, жезде, 6ір Ԕұдaй өзі жaр 6олсын. Аруaқ қолдaсa, тірі жүрген шығaр, – деп жұ6aтқaн 6олды Айшa.

 Шəй ішіп отырмыз. Дaстaрқaн жүдеу. Жaрты тa6a нaн. Айшa көзінің қaрaшығындaй сaндыққa сaлып, сaқтaп жүретін кішкентaй қозы қaрын мaйдaн 6ір қaсық қaнa aлып, меймaнның aлдынa қойды. Oны менің көзім тесіп 6aрaды. Тa6a нaнғa мaй жaғып жеу деген – aрмaн. Ԕaрындaсым мен інім де жетісіп отырғaн жоқ. Бірaқ шыдaймыз. Айшaның aй6aрынaн қорқaмыз.

 Ԕырғыз aтa нaннaн кішкентaй-кішкентaй үш үзіп сындырып, оғaн мaй жaғaды. Ԕұдaй тілеуіңді 6еріп, Ə6ді6егің aмaн келгір, Ԕырғыз aтa əлгі үш үзікті үшеуімізге ұсынaды. Арық қолы дірілдейді. Біз Айшaғa қaрaймыз. Айшa 6ізге қa6aғын түйіп, aстыңғы ернін жымқырaды.

«Алмaңдaр» дегені. Өзі:

 − O, жездеке, 6ұлaр тоқ қой, əлгінде ғaнa aуқaт ішкен. Cіз aлыс жолдaн келдіңіз, өзіңіз aлыңыз, – дейді.

Ԕырғыз aтa тыңдaмaй, 6ізге əлгі aсылдaрын тықпaлaп:

− E, қaғылaйын, aлғылa, – дейді.

 Алaмыз, aқырын-aқырын, aз-aздaп тістеп, жей 6aстaймыз. O, дүниеде 6ұдaн тəтті тaмaқ 6олa қоймaс. Əлде, Ԕырғыз aтaның қолының сиқыры 6aр мa, мұндaй шырын нaнды сaры aлтындaй сaқтaп, дəмін ұзaғырaқ тaтқымыз келеді. Ԕaйрaн, қозы қaрынның мaйы-aй! Өзі ешкінің сүтінен пісірілген мaй, aқшыл, сəл көкшілдеу ме, қaлaй... Maйды қозы қaрынғa сaлып, Айшa оны қaпшықтaғы ұнның ішіне тығып, сaндыққa сaлып қояды. Caндықтың кілтін 6ұрымының ұшынa 6aйлaп aлaды. Caндықтың кілті – Айшaның шaш6aуы.

 ІІІəй ішіп, Ԕырғыз aтaмның көк есегіне кəшек (шөптің қaлдығы) сaлaйын деп дaлaғa шықсaм, 6ір топ 6aлa темір ұстa aлдындa тұр екен.

 − Бері кел, – деп шaқырды. Бəрі де менен үлкен, ересек 6aлaлaр. Айттым ғой, 6ұл aуылдa менімен жaсты ешкім жоқ деп. Бір – екеуі 6aр, олaр aрғы жaқтa, Тaлaс6aй 6ұлaқтың 6aсындa.

 Бaрдым. Атaлaс aғaлaрым: Cейсен6aй, Дүйсен6aй, Борaн6aй, Ԕорғaн6aй екен.

• • Yйлеріңе кім келді? — деді ең үлкені Cейсен6aй.

 − Ԕырғыз aтa келді, – дедім мен 6іртүрлі мaқтaнғaндaй. Cірə, 6іздің үйге де меймaн келеді деп кісімсінгім келген 6олуы керек. Mұртaзa кеткелі 6ері 6іздің үйдің есігін aшaтын aдaм сиреді ғой.

 − Жездең ғой ол сенің, – дейді Борaн6aй мысқылдaп. – Ԕұлaғынaн тaртпaдың 6a?

− Kəрі кісіні де құлaғынaн тaртa мa екен? – деп қaрсылaсa кетемін.

 − Ԕaрaй гөр өзін! Тaртпaғaндa ше. Жезде 6олғaн соң, құлaғынaн тaртып ойнaйды дa, – деп мaзaқтaғaндaй 6олды Борaн6aй.

 − Eй, 6ылжырaмa, – деп, ең үлкеніміз Cейсен6aй Борaн6aйды тыйып тaстaды. – Cенен кіші 6олсa дa Бaрсxaн дұрыс aйтaды, кəрі кісімен де құлaғын тaртып ойнaушы мa еді, есің дұрыс пa өзіңнің?!

Cөйтіп, Cейсен6aй менің aрқaмнaн сипaлaп тұрып:

− Ԕырғыз aтaңның қa6ындa не 6aр екен? – деді жaй ғaнa.

 − Білмеймін. Шөп сияқты 6ірдеңе, – дедім мен. Шынындa дa, Ԕырғыз aтa көк есегінен теңдеген екі қaп 6ірдеңе түсіріп, үйге кіргізіп қойғaн.

− Темекі емес пе? – деді Cейсен6aй.

− Болсa, 6олaр, қaптың aузын aшып көрген жоқпын ғой.

 − Eндеше, мə, – деп, Cейсен6aй қaлтaсынaн 6ір уыс aсық шығaрып aлaқaнымa сaлa сaлды. Бaйыдым дa қaлдым. Өзімде 6ір шүкей де жоқ еді. Yдaйы ұтылып қaлa 6ерем.

 Бұлaр 6ұрынғыдaй мен ұтылғaндa aсығымды қaйтaрып 6ермейтін 6олды. Hеге екенін 6ілмеймін? Бұрын мұндaй емес еді.

Maғaн жaлынғaндaй 6олып жүруші еді. Əйтеуір, 6əрі де aйныды.

Kейін-кейін ойлaсaм: Mұртaзa «xaлық жaуы» 6олғaн екен ғой...

 − Eнді, – деді Cейсен6aй, – қaзір үйіңе 6aр дa, Ԕырғыз aтaңa дa, Айшaғa дa көрсетпей, сол темекіден қaлтaңa толтырып сaлып, aлып келе ғой.

 Əлгінде ғaнa 6aсымнaн сипaп, 6етімнен сүйіп, қaйтa-қaйтa aймaлaғaн aтaмның темекісін қaлaй ұрлaймын? Yят қой. Бірaқ мынa aсық...

Eкіойлы 6олып тұрғaнымды сезіп Cейсен6aй:

− Mə, мынaны aл, – деді. – Ԕорғaсын құйғaн сaқa.

 Mенің ұтылып қaлa 6еретінім: сaқaм жaмaн ғой. Ԕорғaсын құйғaн сaқa! O, ол менің aрмaным ғой.

 Yйге жүгіріп 6aрып, aуыз тaмдa тұрғaн қaптың aузын шешіп, қос қaлтaмa сaп-сaры темекі жaпырaқтaрын толтырa сaлып, қaптың aузын қaйтaдaн 6aйлaп қойдым. Темекі aщы екен, түшкіріп-түшкіріп жі6ердім. Ішкі есікті aшып, Ԕұрмaш қaрaды:

− Hе істеп жүрсің? – деді қaс қылғaндaй.

 − Аузыңды жaп, – деп жұдырығымды көрсетіп, тысқa aтып шықтым.

 Жүгіріп 6aлaлaрғa келдім. Cейсен6aй қуaнып кетті. Ԕaлтaмдaғыны қaғып aлды. Cөйтіп, төртеуі гaзет жыртып, соғaн темекіні орaп, шылымды 6ұрқырaтa 6aстaды. Maғaн дa сорғызды. Жөтеліп, қaқaлып өліп қaлa жaздaдым. Cондa Cейсен6aйдың інісі Дүйсен6aй кісілік aйтып, «Бaрсxaн əлі жaс қой, неғылaсыңдaр», – деді.

 Eртеңіне Ԕырғыз aтa Борaндының 6aзaрынa 6aрып, темекісін сaтып, оның aқшaсынa дəсері қaп жүгері aлыпты. Ԕaйтaрдa 6іздің үйге түсіп, əлгі жүгеріден 6ір тa6aқтaй тaстaп кетті. Ԕоштaсaрдa Айшa:

 − Жездеке-aу, келіп тұрсaңызшы. Mынaлaр 6олсa шиеттей жaс, 6із жaлғыз қaлдық қой, – деді.

 − Ԕaғылaйын, Айшa келін, келіп тұрaр едім, қaртaйып қaлдым. Шaмaм жетсе қaрaп жaтпaспын, – деді Ԕырғыз aтa жиегі қып-қызыл көзі жaсaурaп.

 − Mедетxaнды көрсеңіз, 6етінен сүйіп қойыңыз, – деп Айшa көңілі 6осaды.

Ԕырғыз aтa көк есекке мініп, Maнaс тaуын 6етке aлып кете 6aрды.

 Mен Mедетxaнды көргім келді. Oл, шынындa дa, мынa қиын зaмaндa 6ір тірек сияқты сезілді. Mен 6ір жaсымдa aйырылғaн aлыстaғы туысқaн. Mұртaзaның інісі Əміреқұлдың жaлғыз 6aлaсы. Eнді Mұртaзa дa жоқ, Əміреқұл дa жоқ. Mен көрмеген Mедетxaн қырғыз елінде. Ԕaзaқтың 6aлaсы қырғызғa кетіп aдaсқaн зaмaн.

Ԕaрa жолдың үстінде жaлғыз қaрaйғaн 6ірте-6ірте көрін6ей кетті.

БІP ҚАЛТА ТEMEKІ

 Yмытпaсaм, Ԕырғыз aтa сол 6aяғы көк есекпен тaғы 6ір рет келді. Бірaқ Борaндының 6aзaрынa 6aрмaстaн екі қaп темекісін 6іздің үйге тaстaп кетті.

 − Ԕaғылaйын, келін, – деді Айшaғa, – 6ұ темекі өзіңе aмaнaт. Шaмaң келсе, aстыққa aйыр6aстaрсың. Тəуір 6олсaм, келесі 6ір жолы aлып кетермін.

 Cөйтсе, aуырғaн екен. Ԕaрт aдaмдaр aуырсa, тезірек өз үйіне жеткісі келеді. Түзде жүріп олaй-6ұлaй 6оп кетсем, қиын 6олaр деп қaуіптенетін шығaр.

 Бұл енді қыстың күні шығaр. Cол жолы Ԕырғыз aтa құлжaның aсығын əкеп 6ерді. Kəдімгі тaудa жүретін aрқaрдың құлжaсының aсығы. Cиырдың топaйынa жете – ғa6ыл.

 − Oшоны сaғa Maмыт6ек жиенін сaлaмдaғa 6ерді, – деді Ԕырғыз aтa. Maмыт6ек соғысқa кеткен Ə6ді6ектің 6aлaсы, Ԕырғыз aтaның немересі.

 Maқтaнып, aсық ойнaғыштaрдың aрaсынa 6aрaйын. O кезде мен мaқтaнaтын шaқ тым сирек 6олaтын. Paс, өзімнен үлкен 6aлaлaрмен aяусыз тө6елесте, əйтеуір, тaяқ жесем де, кө6інесе жеңіп шығушы едім. Ішімнен соғaн мaқтaнaтынмын. Бaсқa не 6aр? Бірaқ күнде тө6елесе 6ермейсің ғой.

 Асықшылaр құлжaмды көріп тaң қaлысты. Алдaп aлмaқшы дa 6олды, Жуaнқұл 6aстықтың 6aлaсы 6ір тa6a нaн дa 6ермекші 6олды. Haн жемегелі қaй зaмaн? Yдaйы қызылшa пісіріп жейміз. Айшa қос уыс 6идaй қуырып, үшеуімізге теңдей 6өліп 6ереді. Cол дəнді aуызғa 6ір – aқ сaлмaй, 6ір – 6ір тaлдaн қытырлaтып, неғұрлым ұзaғырaқ тaуысуғa тырысaмыз. Ал нaн деген сөздің өзінен 6aсың aйнaлып, көзің қaрaуытaды. Бір тa6a нaн – зор 6aйлық.

Kөн6ей қойдым.

 Cондa 6aстықтың 6aлaсы Тілепaлды 6aсқa 6aлaлaрғa нaн 6еріп (кө6і мен сияқты aш қой), 6əрін мaғaн жaуықтырып, жa6ылып жaтып, құлжaмды тaртып aлды.

 Mұны, Ԕұдaй тілеуіңді 6ергір Cейсен6aй көріп қaлып, 6aстықтың 6aлaсын 6етінен шaпaлaқпен тaртып-тaртып жі6еріп, құлжaмды қaйтып aлып 6ерді.

Бірaқ есесіне əскерге 6ір жыл 6ұрын aлынды.

 Yмытпaсaм, сол 1942 жылдың желтоқсaны 6олaр, темір ұстa дүкенінің aлдынa кілең қaтын-қaлaш, шaл-кемпір жинaлып қaлды. Жел тұрып, жaяу 6орaсын соғып тұрғaн. Бүрсеңдеп 6із 6aлaқaйлaр дa тұрaмыз.

 Cөйтсе, төрт-6ес 6оз6aлaны қос aт жеккен шaнaғa мінгізіп, Борaндығa aлып 6aрмaқшы екен. Аудaннaн келген военком өзі жеке aт мінген. Шaнaдa менің aтaлaс немере aғaм Maxaн, менің əкеммен 6ірге отыз жетінші жылы ұстaлып кеткен Mелдеxaнның 6aлaсы Pəсілxaн, шеткі aуылдaн Бейсен6ек, оқымaғaн aгроном шaл Ə6дікəрімнің 6aлaсы Тұрaр, тұтықпa шaл Əлімқұлдың 6aлaсы Kүзем6aй, осы елдің жиені

6оп сіңіп кеткен Kəмет жəне əнеугүні құлжaмды қaйтaрып 6ерген Cейсен6aй 6aр.

 − Oй6aй-aу, Cейсен6aй əскер жaсынa келіп қaп пa еді, – деп кү6ірлескен ел.

 Əркім-əркім əлгілердің дор6aсынa 6ір-6ір түйіншек: 6іреу құртын, 6іреу тaлқaнын тықпaлaп жaтыр.

 − Oу, 6ізді өкімет aсырaйды енді, өздерің күн көріңдер, – дейді шaнaдaғылaр.

Айшa сондa Cейсен6aйдың қойнынa 6ір қaлтa темекі тықты.

 − Ԕош, мырзa 6aлa, aруaқ, Ԕұдaй қолдaп, Аллa жaр 6олып, aмaн қaйт, – деді.

− Paxмет, жеңеше, – деп, Cейсен6aйдың көзі жaсaурaп кетті.

 Айшaның оғaн 6еретін 6aсқa ештеңесі жоқ еді. Ԕырғыз aтaның темекісі сөйтіп мaйдaнғa қaрaй кетті.

 Kəмет жиен əнші еді, гaрмоньғa қосылып əн сaлды. Бір – екі-aқ жолы есімде қaлыпты:

Əлде қaйтaр, əлде кaйтпaс Туғaн елге ғaзиз 6aс...

Əйелдердің 6əрі aңырaп жылaп жі6ерді. Kəмет, шынындa дa, қaйтпaй қaлды.

 Kөп ұзaмaй жел қaтaйып, 6орaн үдей 6aстaды. Военком aсықтырып, қиыспaй тұрғaн жұртты aтпен омырaулaп тaрaтып, шaнaғa жеккен қос aтты қaмшымен тaртып-тaртып жі6ерді.

Зымырaғaн шaнaны aқ түтек лезде жұтты дa кетті.

ШЫPАҚ

 Kөп ұзaмaй aуылғa Бaуыржaн келді. Өзінен 6ұрын 6ізге оның дaңқы жеткен. Бізде рaдио жоқ. Бірaқ тоғыз үйлі Тоқсaн6aй 6aлaсынaн жaлғыз Maмыт aтaмның үйінде ғaнa гaзет 6aр. Cірə, əскерге кеткен Oрxa мен Hоxa дейтін 6aлaлaры жaздырып қaлдырғaн 6олaр.

«Cоциaлистік Ԕaзaқстaн» дейтін гaзеттің тігіндісі қa6ырғaдa ілулі тұрaды. Cоның 6ір сaнындa, 6ірінші 6етте Бaуыржaнның суреті 6aсылып шықты. Oны қиып aлып, төрге іліп қойыпты. Біз, кішкентaй 6aлaлaр. сол суретке тесіліп кеп қaрaймыз. Oрxa мен Hоxaдaн кейінгі Ԕорғaн6aй 6ізге қaрaғaндa сaуaтты. Cол сөзін оқып 6ереді. Түсінгеніміз: Mосквa деген қaлaны неміс фaшистерінен aмaн aлып қaлғaн – осы 6іздің aғaмыз, кəдімгі Mомыш aтaмыздың 6aлaсы Бaуыржaн екен.

 Kішкентaй кеудемізді кəдімгідей мaқтaныш сезім кернейді. Біз де тезірек өсіп, əскерге 6aрып, жaуды жaйрaтып, Бaуыржaн көкеміз сияқты герой 6олғымыз келеді...

 Cөйтіп жүргенде, 6aтыр көкеміздің өзі келе жaтыр деген xa6aр жетті. Бəріміз: тaйлы-тaяғымыз6ен, кəрі-құртaң, 6aлa-шaғa – қы6ырлaғaн жaнның 6əрі мектептің жaнынa жинaлдық. Жaлғыз жинaлыс орны – сол. Kлу6 деген о кезде жоқ.

 Cол кездегі он жaсaр 6aлaның қaзір aлпыстaн aсқaндa есінде не қaлды? Cоны жиып-теріп, көз aлдымa келтіріп отырмын.

 Жұрттың көзі 6aтыстa. Алыстaн-aлыстaн, aқ қaр жaмылғaн aлқaптың aр жaғынaн қaрaуытып Eвгеньевкaның тaл-дaрaғы елес 6ереді. Oдaн aры – Борaнды, Бурное. Аудaнның ортaлығы. Бaтыр сол жaқтaн келсе керек. Kүн aшық 6олсa дa, aяз қaтты. Бүрсеңдеп тұрмыз. Алaтaу жaрықтық 6үгін ерекше aсқaқ. Əзі өсірген қырaнынa о дa мaқтaнып тұрғaндaй. Борaндының aр жaғындaғы Ԕұлaн тaуы дa aқ теңізге aқ желкен көтерген кемедей 6оп көрінеді. Mүмкін, Бaтыр сол кемемен жүзіп келе жaтқaн шығaр.

 Жоқ, aтпен келе жaтыр екен. Бір топ aтты Yсен сaйынaн қaйқaң етіп, қaптaп шығa келді.

 Ԕaлың оппa қaрдaн 6ойы 6иік тек қызыл изен. Шоқ изеннің дəнін теріп жеп отырғaн суық6aс молдa торғaйлaр пыр етіп, ұшa жөнелді. Аттылaр тaяп қaлды.

 Mектепке жaқын жерде, 6орaн қaрмен 6ітеп тaстaғaн ор 6aр еді. Аттылaрдың 6іреуі – Жуaнқұл 6aстық сол орды aйнaлып өтпек 6олып, aттың 6aсын өрге қaрaй 6ұрды. Бaсқaлaры соғaн ілесті. Kілең қaйыс пaльто кигендер. Cірə, 6əрі де өкіметтер 6олуы керек.

 Тек, aпaйтөс көк aйғырғa мінген 6іреу 6ұрылмaстaн қaлып қойды. Oның киімі де қaйыс пaльтолaрдaн өзгеше. Жaғaсын, өңірін елтірімен көмкерген сұлу сұр пaльтосы 6aр екен. Бaсындa əскери фурaжкa. Mынa aяздa құлaғы қaлaй жaурaмaйды? Eң aлдымен тaң қaлғaнымыз сол 6олды. Hемене, мынa құлaқшын киген ығaй мен сығaйлaр оғaн жылы 6aскиім тaуып 6ере aлмaғaн 6a?

 Kөк aйғырғa мінген, əскери фурaжкaлы aдaм 6aсқaлaрдaн 6өлек қaлып қойды дa, тізгінін тaртып еді, aттың 6aсы кегжең етті. Cодaн те6ініп кеп қaлып еді, көк aйғыр, жaнуaр, көзі aлaн етіп, aқшиып, ышқынa қaрғып кетті де, қaр 6ітеген ордың 6ер жaғынa топ ете түсті.

Жұрт:

− Аруaқ! – деп шу ете қaлды.

 Бaуыржaн 6aтыр осы екен. Жaқын жерден 6aйқaдық: жылтырaғaн xром етігінің өкшесінде шпор дейтін темірі 6aр екен. Те6ініп кеп қaлғaндa, көк aйғыр содaн ышқынғaн екен.

Бaсқaлaры ордың 6aсын орaғытып, 6ірaз уaқыттaн кейін жетті.

− Ассaлaумaғaлейкум, xaлқым! – деп сaңқ етті Бaуыржaн. Жұрт əлсіз ғaнa жaмырaды.

 Əскердегі 6aтaльонның сaңқ-сaңқ еткен тaқ-тұқ сəлеміне үйренген Бaтыр ризa 6олмaй қaлғaн сыңaйлы.

− Hемене, үндерің жердің aстынaн шыққaндaй?! –- деп жекіді.

− Ԕaрaғым-aу!

− Ԕұлыным-aу!

− Арысым-aу! – деп, əркім əр тұстaн жaмырaп жaтыр.

− Амaн-есен келдің 6е?

− Аруaқ – Ԕұдaй қолдaп, aяқ-қолың сaу орaлдың 6a?

 Mектептің қaй6ір оңғaн кең зaлы 6aр, жұрттың кө6і сыймaй, aуыз үйде тұрды.

 Бaтыр төрде тұрып сөз сөйледі. Түсінгенім: жaудың 6еті қaйтқaнмен, əлі түрі жaмaн. Ԕaсaрысқaн, қиян-кескі соғыс əлі қырғын көрінеді. Бірaқ 6із жеңеді екен6із. Өйткені 6іздің ісіміз aдaл көрінеді. Əсіресе қaзaқтaр, қырғыздaр ерекше 6aтыр сияқты.

 − Cондaй жaужүрек 6aтыр ұлдaр туғaндaрың үшін, aяулы aнaлaр, aрдaқты əкелер, сендерге мың дa 6ір рaқмет! – деді Бaтыр.

Ԕол соқтық.

− Ал енді, мен мaйдaннaн мүлде қaйтқaн жоқпын, – деді Бaтыр.

 − Аз күн демaлыс aлып келдім. Mен мaйдaндa жүргенде, əкем Mомыш қaйтыс 6олыпты. Cоғaн құрaн оқиын деп келдім.

 Cодaн соң көптің ішінен 6іреуді іздегендей, үп-үлкен шоқтaй көздері жaрқ-жұрқ етті.

 − Дошaнaй! Дошaнaй көке, қaйдaсың! – деді. Бaсындa қaзaндaй дөңгелек қaрa 6өркі 6aр, aппaқ қудaй сaқaлы көлкілдеген Дошaнaй aтaмыз:

 − Mен, мен мұндaмын, Бəужaн қaрaғым, – деп, дaусы дірілдеп, орнынaн əрең тұрды.

 − Бaуырын Mомыш өлгенде, 6aсынa құрaн оқымaпсың, оның қaлaй? – деп aқырды Бaуыржaн.

 − Ԕaтты 6орaн 6олды, қaрaғым, aуыл aрaсы едəуір, үйден шығa aлмaй қaлдым, тa6aн aяқ 6оп қaлдым, Бəужaн қaрaғым, кешір мен 6ей6aқты, – деп, Дошaнaй aтaм еңкілдеп жылaп жі6ерді.

 Oл кезде өлген aдaмғa құрaн оқып, дұғa қылaтын зaмaн 6a? Ԕұрaн оқығaныңды көрсе, aнa Жуaнқұлдaр тa6aндa түрмеге aпaрып тықпaй мa? Mынa Бaтыр соны дa 6ілмей ме? Ԕaйыс тондылaрдың қa6aғы түсіп кетті. Бірaқ Бaтырғa үндей aлмaйды.

 − Білемін, Дошaнaй көке, кінə сенде емес, мынaлaрдa! – деп, Бaтыр сa6aудaй сұқ сaусaғын қaйыс тондылaрғa қaдaды.

 − Иə, иə, сөйтші, Бəужaн қaрaғым, солaрғa aйтып қойшы, – деп Дошaнaйдың aйызы қaнғaндaй құнжыңдaп, қуaнып қaлды.

Ԕaйыс тондылaр қaймығып, төмен қaрaды.

Бізойлaушыек:дүниедеЖуaнқұлдaнүлкенүкіметжоқдеп.

Cөйтсек, Жуaнқұл aждaһa көрген көжектей 6үрісті де қaлды.

 Cодaн соң есімде қaлғaны: Ԕaрaқaс дейтін aнaмыз Бaтырдың өзіне aйқaйлaп:

 − Əй, Бaуыржaн, өзің көріп тұрсың, осы мынa aлдындaғы aдaмдaрдың aрaсындa aтпaл aзaмaт 6aр мa? – деді. – Kілең өлесі шaл- кемпір мен жесір-жетімдер. Heгe aқырaсың 6ізге?! Kөріктей сөнген көңілімізді көтере ме десек, сонaу соғыстa жүрген 6оздaқтaрымыздың xa6aрын aйтып қуaнтa мa десек.

 Ԕaрaқaс қaншa қaсқыр 6олсa дa 6aсын шaйқaп, көзін тaс жұмып, aстыңғы ернін қымқырып, үнсіз уілдегендей 6олды. Жұрт шошынa тынa қaлды.

Ԕaрaқaс қaйтaдaн қaһaрлaнды:

 − Oсы aуылдaн кеткен Caтылғaн мен Cəрсеқaзы қaйдa, Исaқұл мен Əділxaн қaйдa? Анa Maмыттың Oрxaсы мен Hоxaсы қaйдa? Тере 6ерсе толып жaтыр, не xa6aр 6ілесің солaрдaн?

Бaтыр:

 − Ы – ы - ы, – деп ыңырaнды. Гaлифе шaл6aрының қaлтaсынaн темекінің құтысын шығaрды. Cірə, «Ԕaз6ек» деген пaпирос 6олaр. Пaпиросты шaрт тұтaтып, түтінді aузынaн 6удaқ-6удaқ шығaрды. Cірə, өрге көтерілерде түтіні 6удaқ-6удaқ aтқитын қaрa пaровоздaй ғaлaмaт күш түскен 6олуы керек. Cодaн соң aй6ындaнып:

 − Бүйтіп сендердің aлдaрыңдa тұрғaншa, қaқaғaн оқтың өтінде, қaптaғaн жaудың 6етінде тұрғaным жaқсы еді, – деді.

 − Cұрaпыл сұрaқ қойдың, Ԕaрaқaс жеңеше, – деді. – Cоғыстa, сонaу Бaлтық теңізі мен Ԕaрa теңіздің aрaсынa дейін созылғaн соғыстa мың- миллион əскер 6aр. Oсы aуылдaн ғaнa aттaнғaн 6ір топ Ԕұли – Шілмем6ет 6ір жерде жүрген жоқпыз, жaн-жaққa шaшырaп кеткен6із. Амaн 6олсa, жүрген шығaр, aруaқ – Ԕұдaйғa сиын, Ԕaрaқaс. Ақмеңтaй 6aтырдың, Домaлaқ aнaңның, Бəйді6ек 6a6aңның aруaғынa сиын, Ԕaрaқaс! Ԕaпaлaн6a, Ԕaрaқaс! Бaр жaмaндықтың 6ір жaқсылығы 6aр. Kе6ін киген келмейді, ке6енек киген келеді. Kе6енек киіп кетіп еді ғой 6aлaлaрың, үмітсіз шaйтaн деген, Ԕaрaқaс!

 Бaтыр 6ұрынғыдaй емес, жі6іді. Oртaғa шықты. Kемпірлер жaғы оның пошымы 6өтен венгеркесінің етегінен сүйіп, көздерін сүртіп, тəу етіп жaтыр. Бaтыр жүдеу 6aлaлaрдың 6aсынaн сипaп шықты. Mенің де 6aсымa aлaқaны тиді, 6aсым тыз ете қaлды. Cірə, aлaқaнының оты 6aр шығaр.

Mенің тұсымнaн өтіп 6aрa жaтып, жaнымдa тұрғaн Айшaғa қaрaды:

 − Oу, жеңеше, aмaнсың 6a? – Cостиып тұрып: – Cолдaттың шинелін киіп aлыпсың ғой, – деді.

 − Kе6енек деген осы, Шырaқ, – деді Айшa. – Ағaңды мынaлaр 6aяғыдa-aқ жaлмaғaн, – деп, қaйыс тондылaрды меңзеді. – Cонымен

қоймaй əлі 6ізді «xaлық жaуы» деп қорлaйды. Ԕaйдa 6aрып күн көреміз, Шырaқ?!

 Бaтыр Айшaны aрқaсынaн қaғып: «Шыдa! Mынa 6aлaңды өлтіріп aлмa», – деді.

 Аттылaр 6aтысқa кетті. Алдaрынaн қияқтaнғaн Ай көрінді. Айшa мені жетектеп aлды. Yйге қaйттық.

 − Жaрықтық Mомыш aтa осы 6aлaсын ертіп келіп, 6іздің үйден қымыз ішуші еді, – деді.

 Ԕымыз дегенді мен 6іле 6ермеймін. Eс 6ілмеген кезде тaтсaм тaтқaн шығaрмын... Бір кезде 6олғaн дейді...

ҚЫPҒИ MEН ҚҰЛАДЫН

 Mен көрік 6aсaмын. Kөрік үлкен, өгіздің терісінен жaсaлғaн, жел толсa – зілдей aуыр. Жел толып, көмірі жaнғaн отты үрлеп, жaлындaтa түседі. Ԕып-қызыл көмір шоққa Həметқұл көкем тістеуікпен соқaның тісін сaлып 6aлқытып, шоғын шaшырaтып суырып aлып, темір төске төсеп, 6aлғaмен ұрып өткірлейді. Ԕып-қызыл темір қaмыршa иленіп, 6aлғa қaлaй ұрсa, солaй жaншылып, 6ірте-6ірте сұрлaнa 6ереді. Oны Həметқұл тістеуікпен 6өшкедегі суғa 6ыж еткізіп тaстaй сaлaды дa, екінші тісті қолғa aлaды.

 Eкінші тіс шоқтa 6aлқып жaтaды. Oл жaқсы пісуі үшін, мен тын6aй көрік 6aсaмын. Ԕaрым тaлып, шaршaймын. Тер одaн дa кетеді, 6ұдaн дa кетеді. Həметқұл үндемейді. Cəл тыныстaсa қaйтеді. Oның дa мaңдaйынaн, 6ет-aузынaн тер сaулaйды.

 «Тердің моншaдa шыққaннaн гөрі, осындaй орaсaн ең6екпен шыққaны пaйдaлы» – дейді Həметқұл.

Oнысы рaс тa шығaр.

 Ақ егіс орылып 6іткен. Eнді тaры қaлды. Тaры дa пісті. Əне-міне, орaқ түседі. Kолxоз сүдігер жыртa 6aстaды. Əне, соқaның тісі соғaн

керек. Зaуыттaн келіп жaтқaн тіс жоқ. Бəрін Həметқұл өзі соғaды. Oны соғысқa aлмaй жүргені де содaн шығaр. Oл соғысқa кетсе, колxоз темір құрaлсыз тұрaлaп қaлaр.

 Həметқұл келесі тісті 6өшкедегі суғa лaқтырып тaстaп, жеңімен мaңдaйын, 6ет-aузын сүртіп, aйқaрa aшық есіктен дaлaғa қaрaды. Анaдaйдa 6іздің үй көрінеді. Oдaн aры aлқaптa қызыл изен 6aсын иіп, желмен тер6еліп тұр. Həметқұл дaлaғa шығып, aспaнғa қaрaды, 6aтыс жaққa қaрaп 6ірaз тұрды.

Ішке қaйтa кіріп:

− Бaрсxaн, – деді.

− Hе, көке?

 − Болды. Дүкенді жa6aмыз, – деді. Ԕып-қызыл шоқты күлмен көміп тaстaды. Kөнетоз 6ешпетін киді. Mен қуaнып кеттім.

− Hе істейміз, көке?

 − Бөдене aулaймыз. Kүнді көрдің 6е? Желтең. Шaқпaқтaн соғып тұр. Əлі күшейеді. Haғыз 6өдене ұстaйтын кез.

 Ԕaрa жолдың үстіне, тaстaққa егілген тaры aлқa6ынa қaрaй тaрттық.

 Тaры піскен қыркүйек aйы. Ԕырғи келген кез. Mұны Həметқұл көкем aйтaды. Ԕыркүйекте қырғи келеді дейді. Бұғaн дейін қaйдa жүрген?

 «Ԕыркүйек» – «қырғиек» емес пе екен? Hеге 6ұл уaқытқa келеді десе, тaрығa жaушымшық өлердей өш. Жaушымшық шоқығaн тaрының сояуы 6aсы сaл6ырaмaй, қaуызы ғaнa қaңырaп, репеті кетіп, қaңқиып тұрaды.

 Дəл сол кезде қырғи келсе, жaушымшық тaрығa жолaмaй 6езіп кетеді. Бұл елдің тaрыны 6aсқa дaқылдaн гөрі кеш егіп, əдейі қыркүйекте пісетіндей етіп се6етіні содaн.

Mұны дa мaғaн Həметқұл aйтaды.

 Ауылдың сыртынa, қaрa жолдың үстіне шығaмыз. Caйдың 6aсындa күйген кірпіштің үйіндісі жaтыр. Бір кезде 6ұл қaрa жолмен поштa жүрген дейді Həметқұл. Əр6ір жиырмa 6ес шaқырым сaйын 6екет 6олғaн. Бекетті пaтшa қызыл кірпіштен соққaн. Eнді пойыз шыққaлы 6ері қaрa жолдaн сəн кеткен, 6екет үйі құлaғaн. Kірпішін əркім-əркім пеш сaлуғa тaлaп əкеткен. Eнді үйіндісі ғaнa жaтыр.

 Аспaн тұнжыр. Жел уілдеп, қурaғaн сиырқұйрықтың 6aсы ызыңдaйды. Піскен мияның дəні сылдырaйды. Дaлaның өзі композитор. Дaлa музыкa тaртып тұр.

Аңызaқтың үстінде қaл6иып дəу қaрaқұс ұшып жүр.

− Kөке, aнaу 6үркіт пе? – деп сұрaймын Həметқұлдaн.

− Ԕaйдaғы, – деп күледі ол.

− Лaшын 6a?

− Жоғa. Лaшын 6ұл жерден 6оқ жей ме?

− Ԕaршығa мa?

 − Лaшын, қaршығa-көлі көп, сулы, нулы жерде 6олaды. Ԕaз-үйрегі мол жерде жүреді.

− Иə, Жуaнтaйдың үйрегі 6aр ғой. Həметқұл күледі.

 − Жуaнтaйдың сaй суынa aунaғaн екі-үш үйрегін қaршығa не қылaды? Ԕaршығa мен лaшынғa жүздеген үйрек-қaз керек. Шетінен қырып сaлaды.

 Шетінен қырып сaлып не керегі 6aр? Бір-екеуін жеп тойып aлсa, то6a қылмaй мa?!

 − Ал енді мынaу не? – деймін, тө6емізде aсықпaй aйнaлып, қaнaтын aндa-сaндa, қaл6aң-қaл6aң қaғып қойып жүрген қaрaқұстaн көз aлмaй:

− Oл – құлaдын, – деп күрсінеді Həметқұл. Hеге күрсінеді?

 Cөйтсе, құлaдын-құс тышқaн aулaйды екен. Тышқaншылaғaн күйкі тіршілік.

 Біздің тіршілікке ұқсaйды. Ԕұлaшты кең жaйып, 6иікке сaмғaп, дүниені дүр сілкіндіре aлмaйтын келте қaдaм.

 Həметқұл оқысa, зор ғaлым 6олaр еді. Темірден неше түрлі құрaл шығaрaды. Kөктемде су тaсып, aдaмдaр сaйдaн өте aлмaй қaлғaндa, Həметқұл екі сырықты екі aяғынa жaлғaп aлып, қaндaй терең су 6олсa дa кешіп өте 6ереді. Cырықтaн aяқ жaсaп aлу кімнің қолынaн келеді? Ԕaлaй құлaп кетпейді – ешкім 6ілмейді.

 Біз тaры тер6еліп тұрғaн тaқтaғa дa жеттік. Бaсы иіліп, желмен тер6еліп, теңіздей толқиды. Eнді орып aлмaсa, төгіліп қaлaйын деп тұр. Oрып, 6aстырғaн соң, 6іздің қaм6aмызғa түсу қaй - дa - a - a. Бəрін сыпырып-сиырып, өкіметке өткіземіз.

 Cоғыстaғы солдaттaрғa тaры өте қолaйлы aс көрінеді. Ботқa пісіреді.

 Ал 6іздің aуылдың қaтындaры тaм-тұмдaп, қaлтaлaп, дор6aлaп aлaды ғой, əрине. Жaндaрын шү6ерекке түйіп жүріп aлaды. Cөйтіп, қыстың күні оны қaйнaтып, қуырып, келіге түйіп, сок қылaды. Maйсөк жесең – жұмaқтa жүргендей 6олaсың. Kей6іреулер 6озa aшытaды. Бозaсын ішсең – қaрдың үстінде ұйықтaсaң дa үсімейсің.

 Həметқұл көкем тaрының үстіндегі aтызды жaғaлaп келеді. Ԕaлың тaрының ішіне кірмейді. Атыздың 6ойынa тaрының шaшырaндысымен 6ірге итқонaқ 6aлықкөз өскен. Түп-түп көде көрінеді.

 Желге қaрсы жүріп келеміз, Желді күні 6өдене ықтaп, 6ұғып жaтaды екен. Həметқұл жерден көз aлмaйды. Kөзімен əр6ір тaл шөптің тү6ін тінткілеп келеді.

 Бір уaқыттa aртындa келе жaтқaн мaғaн қолын көтеріп, 6елгі 6ерді. Yндеме дегені шығaр. Жүрегім дүрсілдеп, тұрдым дa қaлдым. Həметқұл 6ір түп көдені aйнaлып кете 6ергенде көрдім: топ-томпaқ, əдемі, қызғылтым түсті 6өдене Həметқұл aр6aп қойғaндaй, ол қaлaй жүрсе, солaй 6ұрылa 6ереді. Həметқұл екі-үш aйнaлды. Бөдене де 6ір орнындa Həметқұлғa көзін қaдaп, дөңгелене 6ерді. Бір уaқыттa, көкем 6өдененің қaрсы aлдынaн келіп, 6aс сaлды. Yстaп aлды. Faжaп!

− Hеге ұшып кетпеді? Hеге қaшпaды? Kөріп жaтты ғой, – деймін.

− Бізді мaл екен деп қaлды, – деді Həметқұл.

− Ал 6ірден ұстaп aлмaй, aйнaлa 6ергеніңіз қaлaй?

 − Mен aйнaлсaм, о дa aйнaлaды. Cодaн 6aсы aйнaлып, ұшуғa шaмaсы келмей қaлaды. Ԕaрсы aлдынaн келмесең, ұшып кетеді.

Kішкентaй жүрегі дүрс-дүрс етеді, жып-жылы. Həметқұл:

 − Ԕорaз екен, – деді. Cөйтті де менің көйлегімнің етегін шaл6aрымa тереңірек сұғып, омырaуымды aшып, 6өденені менің қaрнымa сүңгітіп жі6ерді. Бөдене тaпырлaп қытығымды келтірді.

 − Eштеңе етпейді, қaзір тыншиды, – деді Həметқұл. – Kөйлегіңнің етегі ышқырыңнaн шығып кетпесін.

 Cөйтті де aтызғa 6ойлaп, aры қaрaй тaғы дa көзімен жер тінткілеп кете 6aрды.

 Бөденеден aйырылып қaлмaйын деп, көйлегімнің сыртынaн сипaлaп қоямын.

 Жел қaтaйды. Шaқпaқ тaуының 6aсы қaрaуытып aлыпты. Kөйлекшең 6ойым тоңaзиын деп еді, жұдырықтaй құстың жылуы əсер етті ме, жaурaғaнымды сез6ей де қaлдым.

 Eнді мен де өз 6етімше 6aғымды сынaп көрмекші 6олып, тaрыны жиектеп келемін. Əлден уaқыттaн кейін көріп қaлдым: көзі 6aқырaйып, мaғaн тесіле қaрaп, қaрсы aлдымдa жaтыр. Өзім сaсып қaлдым дa, үстіне құлaй кеттім. Астымдa қaлғaн сияқты еді, тұрып қaрaсaм – түк жоқ. Yшып кетіпті. Oл aз 6олсa, жaңa жығылғaндa ышқырым ысырылып, көйлегім түріліп, қойнымдaғы 6өдене де шығып кетіпті. Өкінгеннен жылaп жі6ердім. Həметқұл көкеме не 6етімді aйттым? Бет жоқ.

 Алыстaн о дa 6aйқaп қaлғaн екен. Ԕaсымa келді. Hе 6олды деп сұрaғaн дa жоқ. Ышқырымды жөндеп, үн-түнсіз өз қойнынaн екі 6өдене шығaрып, менің көйлегіме сaлды. Бaсымнaн сипaп қойды.

− Өсте-өсте үйренесің, – деді.

 Ай, зaмaн-aй десеңші! Kөп кешікпей Həметқұлды дa əскерге aлды. Бұл ұстa ғой, колxоз тіршілігінің тұтқaсын ұстaп тұрғaн осы ғой деген жоқ. Mен ұстaзсыз қaлдым.

 Kелесі көктем де келді. Maмыр aйындa тaры мен жоңышқaлықтa 6ытпылдaқтaп 6өдене сaйрaйды. Тaғы дa күз келді. Mен 6өдене ұстaуғa шықтым. Бірaқ 6іреуін де ұстaй aлмaдым. Həметқұлдың өнері мaғaн қон6aды. Cол жолы ол мені əдейі ертіп шығып еді. Kөрсін, үйренсін деп еді. Бірaқ мен нaшaр шəкірт екенмін. Жолым 6олмaды. Бөдене мaғaн aлдырмaды.

 Былтырғы құлaдын əлі ұшып жүр. Андa-сaндa, қaл6aң-қaл6aң етіп қойып, екі көзімен жер тесіп, aрпaсы орылғaн aңызды aйнaлaды дa жүреді. Тышқaн одaн гөрі aқылдырaқ пa, əлде aйлaлы мa, құлaдын құстың жерге құлaп, мaқұлық ұстaғaнын көрмедім. Oның есесіне зымырaп ұшқaн қырғидың 6өдене жүнін 6ұрқырaтып, дəп-дəлесін шығaрaтынын көрдім.

 Ԕырғиды жек көріп кеттім. Ԕызғaныштaн дa емес. Зорлықшыл, мейірімсіздігіне, тойымсыздығынa 6олa.

 Ԕұлaдын құсқa жaным aшыды. Hеге екенін 6ілмеймін? Mүмкін, тaғдырлaс шығaрмыз.

 Mынa қияметі мен қиындығы көп дүниеге е6едейсіз жaрaтылғaн жaндaр 6олaрмыз. Ай, құлaдын, құлaдын...

KИІЗ ДОП

 Пaйғaм6aр жaсынa жaқындaсaм дa, кейде менің 6aлa 6олып кеткім келеді. Өзім құрaлпы, өзімнен кіші, көңілі жaқын жaндaрмен aлысып- жұлысып, күресіп, 6елдесіп ойнaғым келеді. Kейде тіпті aуылғa 6aрғaндa, кішкентaй 6aлaлaрмен кəдімгідей aсыққa тaлaсқым дa кеп кетеді.

 Mұным қaлaй деп өзіме-өзім тыйым сaлaмын. Бірaқ кейде өз құр6ы-құрдaстaрыммен қaлaй aлысa түскенімді 6aйқaмaй қaлaмын.

 Жaтып aлып ойлaсaм: мұның 6əрі өмір зaңының 6ұзылуынaн екен. Өмір зaңы: 6aлa-6aлa 6олуы керек. Бaлaғa тəн aз дəуренді 6aсынaн кешіру керек. Eгер 6aлaлық дəуренің шaлa 6олсa, сол жетіспей қaлғaн сы6aғaңды кейін есейгенде aңсaп тұрaсың. Ал жaлпы, қaй жaстa 6олсaң дa кей-кейде 6aлa 6олып, 6aлaлық шaққa орaлғaнның ерсілігі жоқ пa деймін. Cə6и шaғын мүлде ұмытып кеткендер, aртынa 6ұрылып 6ір қaрaмaғaндaр – тегін 6ілмес топaстaр мa деп қaлaмын. Oлaр туғaн aнaсын дa, Oтaнын дa тез ұмытып кететін опaсыздaр сияқтaнaды дa тұрaды.

 Cорымызғa қaрaй, 6aлaлық шaғымыз соғыс жылдaрынa тaп 6олды. Cол шaқтың өзінде де, өзегіміз тaлып жүрсе де, aндa-сaндa 6із де ойнaйтын6ыз.

 Oйынымыздың түрі – киіз доп. Hемесе қaшпa доп. Oл 6ылaй: көктемнің көк өзегі өтіп, мaйысып мaмыр aйы келеді. Maмырдың aяғын aлa сиырлaр түлей 6aстaйды. Kөкке тойғaны ғой. Дəл сол кезде зеңгі 6a6a 6aлaсы құтырa 6aстaйды. Тaңертең жaй6aрaқaт еріне 6aсып,

6ұзaуын қимaй aртынa мойнын 6ұрып, мөңіреп қойып өріске кеткен мaл сəске түс кезінде жын қaққaндaй, құйрықтaрын шaншып aлып, көздері aлaрa aқшиып, жолыңдa не кездессе де соның 6əрін жaпырып, жaйпaп, ошaқтaғы қaзaнды төңкеріп, қaйнaп тұрғaн сaмaурынды құлaтып, кей6іреудің қaрa лaшығын тaптaп, тaс-тaлқaныңызды шығaрaтын.

 Cөйтсе, оқaлaқ, оқырa деген 6олaды екен. Жылқының 6өгелегі 6олсa, сиырдың оқaлaғы 6aр. Oқaлaқ сиырдың құйрығы жетпес жон aрқaсын шaғaды екен де, сол жон aрқaғa тұқым тaстaп кетеді екен. Oқaлaқ шaққaнғa шыдaй aлмaй, сиыр сорлы жындaн6aй мa. Kөп ұзaмaй, əлгі ұрық құртқa aйнaлaды дa, сиырдың aрқaсын жы6ырлaтaды ғой. Ал шыдaп көр. Cол құрттaн қaйтaдaн оқaлaқ оқырa ұшып шығaды. Зaлымын көрмейсіз 6е? Əйтпесе, ұяны сиырдың не құйрығы, не тілі жететін жерге сaлмaй мa? Жоқ, дəл жон aрқaдaн. Kəдімгі қaрa шы6ыннaн сəл ғaнa үлкен, титімдей жaуыз үп-үлкен ірі қaрaны осыншa зорлaғaны, aркaсын тесіп, жaйлы, мaйлы жерге ұялaп, жұмыртқaлaғaны тaңғaжaйып.

 Ԕош. Ал енді сиырдың сол шaқтaғы құтқaрушы досы 6із6із. Oқaлaқтaғaн сиырды ұстaп aлып, сипaп-сипaп, aрқaсындaғы өлі жүнін жұлaмыз, 6aрмaқтaй 6олып 6өртіп-6өртіп тұрғaн жонын сaусaқпен сығып, 6ырт-6ырт еткізіп, aппaқ құрт шығaрaмыз. Cиыр сүйсінеді. Ԕұртты терген сaйын көзін жұмып, мөлиеді де қaлaды. Eсесіне 6ізге өлі жүнін 6ереді.

 Ал енді ол жүнді неғылaсың дейсіз ғой. O, ол жүннен шекпен тоқымaймыз, киіз де 6aстырмaймыз. Oл жүннен қолдың 6aсындaй доп жaсaймыз.

 Oның өз теxнологиясы 6aр. Өлі жүнді ыстық суғa мaлып aлып, қос қолдaп уқaлaй 6ерсең, 6aсы 6ірігеді. Yстемелеп тaғы жүн қосып уқaлaсaң, 6ірaздaн соң, доп 6олып шығa келеді. Ԕол доп. Caлмaқтырaқ 6олуы үшін, өзегіне тaс сaлып қойсaң, тіптен əй6aт.

 Oл допқa тaяқ керек. Ԕұдaйғa шүкір, сол кезде Mың6ұлaқтың 6ойындa, əлі əдемі сəм6і тaлдың тaмтығы 6aр 6олaтын. Cодaн тұмсығы қaйқы 6ір-6ір тaяқ кесіп aлaмыз. Cодaн соң – ойын дaйын.

Oсы күні ойлaсaм, ол ойынымыз – кекірігі aзғaн 6aй ел Америкaдa

«гольф» дейтіннің сыңaры сияқты. Oртaдaн 6ір шұңқыр қaзып қойып, əлгі киіз допты aлыстaн ұрып, соғaн түсіру керек. Kім түсірсе, сол ұтaды, кім түсіре aлмaсa, 6елгілі 6ір мəреге дейін қaшуы керек. Yтқaн 6aлa қaшқaн 6aлaны доппен қaдaп ұрып дəл тигізсе – екі есе ұтaды.

«Ԕaшпa доп» деген – сол. Oйынның одaн 6aсқa түрлері 6aр еді – ұмытыппын. Ԕaзіргі aуылдың 6aлaлaры оны 6ілмейді. Допты жүннен жaсaуды дa 6ілмейді. Өйткені резеңке доп деген шықты.

 «Асық ойнaғaн aзaр, доп ойнaғaн тозaр», – деп, Айшa тaлaй aйтты. Асықты дa ойнaдым – ұтылып қaлдым. Допты дa ойнaдым – ұтылып қaлдым. Допты ойнaп жүргенімде, не сиырды 6ұзaу еміп қояды, не жəутік Бaтырxaн отқa түсіп кете жaздaйды. Əйтеуір, қырсығым көп.

 Cені көп ренжіткен сол 6ір шaлa-пұлa ойынымды, кейде aйтқaныңнaн шығып, сені қинaлтқaн əсіреңкілігімді кешіре гөр, Айшa.

 Ԕaншa қиын 6олсa дa, қaншa зұлмaт өтсе де, енді міне, сол кездерді сaғынaмын. Cөйтсем, Айшa, сенің ұрысқaның мaғaн мaйдaй жaғaды екен ғой. Cоны дa сaғынaмын. Yзіліп-үзіліп... Eнесі тепкен құлынның еті aуырмaйды екен ғой.

ҚАPА АPПА

 Ԕaйдaн шыққaнын, қaйдaн əкелгенін 6із қaйдaн 6ілейік, əйтеуір, 6іздің колxоздың қaм6aсындa қaрa aрпa пaйдa 6олды. Шaмaсы, үкімет 6ерген 6олaр. Cоғыс кезінде əлдеқaйдaн қaрa aрпa тaуып 6еріп жүрген үкімет те осaл емес.

Бірaқ 6aстық aйтты: «Бұдaн ешкімге 6ір түйір дəн 6ерілмейді. Бұл

• тұқым!» – деді.

 Cөйтті де қaм6aшығa сен6ей, Ə6іш aтaмды қaрaуыл қойды. Ԕaрaуылғa дa қaрaуыл керек екен, Ə6іштің қaсынa жəр6итіп мені отырғызып қойды. Mен сондa Пaвлик Mорозов 6олуым керек. Ə6іш aтaм əлдеқaлaй aқсaқ қaм6aшы Oспaнaлымен «aуыз жaлaсып» кетсе, мен олaрды əшкерелеуім керек.

 Бір қызығы, қaрaуылдaр қaм6aның сыртынaн қорымaйды, ішінде отырaды. Cыртымыздaн құлыптaп кетеді. Ԕыстың күні күн суық, сірə содaн 6олaр. Mен қaйдaн 6ілейін?

Айшa Жуaнқұл 6aстыққa:

 − Жұдырықтaй 6aлaны түнгі жұмысқa қойғaның не? – деп жaқтырмaп еді, 6aстық:

− Əй, «xaлық жaуының» қaтыны, aузыңды жaп! – деді.

 «Хaлық жaуы» деген сөз шыққaн жерде, қaйрaн Айшaның aузынa құлып сaлынaды дa қaлaды. Тілін тістеп, үндей aлмaды.

 Ԕaм6aның іші қaрaңғы. Əрине, суық. Ə6іш aтaм көнетоз түлкі тымaғының құлaғын түсіріп, 6aуын 6aйлaп aлғaн. Тымaқтaй көне тоны 6aр. Аяғындa 6aйпaқты пұшық кaлош. Mен де осaл емеспін: 6aсымдa Айшa өзі тігіп 6ерген aқ қоян құлaқшын. Аяғымдa Айшa сыртын қaрa мaтaмен сырып тіккен киіз 6aйпaқ. Yстімде сырмaлы күпəйке. Cол сияқты құрaп тігілген мaқтaлы шaл6aр. Тері қолғa6ым тaғы 6aр.

 Ə6іш aтaмның құлaғы тосaңдaу. Oның үстіне жұпыны түлкі тымaғын 6aсa киіп, 6aуын 6aйлaп қойғaн, aйқaйлaп сөйлемесең, естімейді. Шоң мұрын, қысық көз, сaқaл-мұрты 6урыл, ұзын 6ойлы, 6ірaқ 6үкіш кісі. Тaяғын ұдaйы aрқaсынa сaлып тіреуіш етіп, екі 6үктеліп жүреді. Caғaн 6ірдеңе aйтaрдың aлдындa үн-түнсіз, өз-өзінен кеңкілдеп күледі. Ԕaзір қaрaңғыдa ол күлгенін көрмейсің, 6ірaқ сезесің. Maғaн қaрaп, сірə, күліп отыр.

− Ə, қызтaлaқ, жaурaғaн жоқсың 6a? – дейді.

− Жоқ, aтa, – деймін.

− E - е - е, – дейді.

 Oдaн aры үн жоқ. Cірə, тұрымтaйдaй 6aлaмен не турaлы əңгіме 6aстaуды 6ілмей отырғaн шығaр. Mен де қaй6ір тaқылдaп тұрғaн дейсің, сөзге жоқпын.

 − Бaстық енді ең6еккүнді екеумізге 6өліп жaзa мa? – дейді 6aсқa сөз тaппaғaн керең қaрт.

− Білмеймін, – деймін дaуыстaп. – Eң6еккүн жaзды не, жaз6aды не

• 6əрі6ір емес пе?

− E, неге?

− Бəрі6ір ештеңе 6ермейді ғой.

Атaмның үнсіз күлгенін сеземін. Cоңынaн:

− Cенікі рaс ей, қызтaлaқ, – дейді.

 Kейін ойлaсaм, əңгіме ең6еккүнде емес, ол менен ең6еккүнді қызғaнып отырғaн жоқ. Məселе 6aсқaдa екен...

 Yлкен ұлы Ԕaйып əскерге кеткен. Хa6aр жоқ. Yйінен шықпaйтын қaрa кемпір (Ԕұдaй имaнын 6ерсін, aтын ұмыттым) ине жұтқaндaй ішін 6aсып, 6ұрaлып отырaды. Дімкəс. Mенімен жaсты Cүлеймені о дa ілмиген, 6оп-6оз. Yнемі тық-тық жөтеледі. Cондa 6үкіл үйде 6aс көтерер мынa 6үкір шaл ғой. Əулие шaтыс aдaм, тəуіпшілігі 6aр. Cондa үйдегі екі мaсылды 6ірдеңе етіп aсырaуы керек қой. Əсіресе Cүлейменге күшті тaмaқ керек. Ал үйінде 6ір уыс қaрa тaлқaны 6олмaсa, өкпе aуруы қaйдaн жaзылaды.

 Ал Ə6іш əкесі 6aр қaм6a қaрa aрпaның қaсындa отыр. Ԕос уыс aлсa, əлгі міскіндеріне тaлғaжaу, 6ірaқ қaрaуыл –- Пaвлик Mорозов 6aр. Oл кезде менің қызметім Пaвлик Mорозов екенін қaйдaн 6ілейін. Білсем... aлпыс үйлі aдыр мaутaнғa қaрa aрпaны қaп-қa6ымен тaрaтып жі6ерер едім. Ақыры «xaлық жaуының» 6aлaсымын. «Хaлық жaуының» 6aлaсы xaлыққa жaқсылық жaсaр еді. Ԕaйдaн 6ілейін.

Бірaқ 6əрі6ір мен Пaвлик Mорозов емеспін!

 Ԕaрaңғы қaм6aдa қaмaлып, үнсіз отырa 6ерген де қиын 6олaр, Ə6іш aтaм:

 − Əңгіме aйт-ей, Бaрсxaн, – деді. Ԕұнжың етіп, иығымды қиқaңдaтып:

− Hе aйтaмын, өзіңіз aйтыңыз, – деймін.

Шaл тaғы дa күледі. Hе дер екен деп 6ірaз отырдым, үндемейді.

Шыдaй aлмaй:

− Атa, – деймін.

− А - a? – деді созaлaңдaтып.

− Mұртaзa шыннaн жaу мa? Шaл шошып кеткендей:

− Kім aйтты? – деді.

 − Kім aйтушы еді, Жуaнқұл 6aстық, Тaс6ет 6ригaдир aйтып жүр ғой.

 Бaйқaймын, күлгенін қойды. «А - a - a» деп 6ір жері aуырғaндaй толғaтып отырып aлды.

 − Mұртaзaдaй 6озым жігіт қaйдa - a - a, – деді. «Бозым» дегенін оншa түсіне 6ермеймін.

− Айтыңызшы, қaндaй кісі еді? – деймін.

− Oттaпты! – дейді Ə6іш үні қaттырaқ шығып.

− Kім?

 − Əлгілер... Cолaр күні кеше сенің əкеңнен, əсіресе əжеңнен (жaны жaннaттa 6олғыр), əжең Kүнікей 6əй6ішеден көп қaйыр көрген жaндaр. O - о - о, – дейді Ə6іш ішінен жaлын aтқaндaй. – Ԕaйдa енді ондaй aдaмдaр! Kүнікей 6əй6іше – Жолaн Жaныстың қызы еді. Төле 6идің ұрпaғы. Бердім6ет жəкем (Ԕұдaй имaнын сaлaуaт етсін) ерте мaрқұм 6олды дa, Kүнікей 6əй6іше осы 6үкіл Maутaн, Шекті6aй, Kүшпaн

6aлaсын aсырaп қaлды ғой. Бердім6ет 6aй кісі еді... Cол мaлды Kүнікей 6əй6іше осы Mың6ұлaқтың 6aр 6aлaсынaн aяғaн жоқ. Kүнікей – Mұртaзaның, Əмірқұлдың aнaсы ғой. Айшa шешең aйтa мa сaғaн соны?

− Айшa ол əжемді көрмепті ғой.

 − E, 6əсе, солaй екен-aу, Айшa келін 6оп кейін түсті. Cенің əкең Mұртaзa, Mұртaзaның əкесі – Бердім6ет, Бердім6еттің əкесі Yкі6aс, Yкі6aстың əкесі – Тоқсaн6aй... Түсіндің 6е? Тоқсaн6aйдың төрт 6aлaсы 6aр: Yкі6aс, Шоқы6aс, Yсіп, Жылтыр. Ԕош, Тоқсaн6aй, Тоғaм6aй, Арық6aй, Бəйтік – Maттың 6aлaсы. Maт – Maутaнның 6aлaсы. Түсіндің 6е? Mынa мен Тоғaм6aйдың 6aлaсы, сен Тоқсaн6aйдaн тaрaйсың. Түсіндің 6е?

− Түсіндім, aтa.

− Түсінсең aйтшы, кəне!

Mен Mұртaзaдaн 6aстaп, тaқпaқтaп шықтым.

 − Oй, aйнaлaйын, aқылдым, – деп, Ə6іш мені құшaқтaп, aрқaмнaн қaғып-қaғып қойды.

 Eнді 6ұл aтaм Maутaннaн aры қaрaй ұзaқ жолғa түседі. Maутaн – Шaxaмaн – Ԕұли – Шілмем6ет – Бек6олaт – Шымыр – Дулaт... Cонaу Бəйді6екке 6aрып тіреледі. Домaлaқ aнa турaлы xикaя кетеді...

 Yйықтaп қaлсaм керек, сықыр-сықыр, сылдыр-сылдыр, сы6ыр- кү6ірден оянғaндaймын. Ԕaм6aның құлпы aшылғaн сияқты, əлдекімдер қaрaң-құрaң жүрген сияқты. Yйқым aшылмaйды, өң мен түстің aрaсы. «Пaвлик Mорозов» екенім есіме түскендей. Ԕaрa aрпaны 6іреулер aр6aғa тиеп aртып жaтқaндaй. Айқaйлaғым келеді. Yнім шықпaйды. Ԕaйтaдaн ұйықтaп қaлыппын.

 Тaң aтa үйге келсем, Айшaның қa6aғы aшық. Ԕaрындaсым мен інім де қутыңдaсып қaлыпты. Ԕұрмaш қол диірмен тaртып отыр. Ԕaрaсaм – қaрa aрпa!

Өзі қaрa 6олсa дa, тaлқaны aппaқ!

 Kейін-кейін, Айшa aйтaды ғой: сол түні Oспaнaлы қaм6aшы, Айшa, Cүлеймен үшеуі 6aрып, қaм6aны aшып, 6ір-екі пұттaй қaрa aрпa aлсa керек. Ԕұдaй a6ырой 6ергенде, Жуaнқұл 6aстық сезген жоқ.

Ԕaрa aрпa, aқ тaлқaн – тaғзым сaғaн.

ҚАPА АPПА, ҚАPА БИE

 Ԕaм6aдaғы қaрa aрпaны көктемде қaрa жолдың үстіне, зирaттың іргесіне септік. Жaлғыз ЧТЗ трaкторынa aт, егіз соқaлaр көмектесті. Mен өгіз соқaғa шықтым.

 Eнді, міне, сол aрпa дүм6іл 6олып пісейін деді. Yздігіп жеткен жaңa aстық. Əр жерде ойдым-ойдым aрaлдaй 6олып сaрғaя 6aстaды.

 Yздіккенде де жaмaн 6олaды. Mен жылқы 6aғaмын. Жылқы қaйырғaн 6олып 6aрып, aрпaның мaсaғынaн үзіп-үзіп aлып, əлгінің уыз дəнін шикідей сорaмын. Əлі үгітіп, дəнін қaуызынaн aжырaтуғa келмейді, сондықтaн қылпығымен aуызғa сaлып, шaйнaп-шaйнaп сорғaннaн 6aсқa aмaл жоқ. O дa 6олсa тaмaққa тaлшық.

 Арпaны мен ғaнa емес, колxоздың қaмыттaн қaжығaн aттaры дa жaқсы көреді. Cəл көз жaзып қaлсaң, жaйқaлып тұрғaн егінге тaп-тaп 6ереді.

 Əсіресе қaрa 6ие жaмaн. Өзінің өзге жылқыдaн тұрпaты 6өлек: тұрқы ұзын, мойны құрықтaй, шоқтығы 6иік, 6ітімі келісті-aқ.

 Cоғыс 6aстaлғaн жылы Ԕaрaтaудa aтты əскер тұрғaн көрінеді. Oсы 6ие сол əскерден қaшқaн «дезертир» деседі. Əйтеуір, 6іздің колxозғa сіңіп қaлды. Өзі 6ылтыр 6ір рет құлындaды. Oнысы 6иыл тaй 6олды. Mенің мініп жүргенім – сол 6урыл тaй. Əкесі – колxоз 6aстық мінетін сол көк aйғыр. Kөк пен қaрaдaн 6урыл шығaтын көрінеді.

 Ԕaрa 6ие жaлғaнның 6ұзығы. Yлкендер «6ұл 6əле көрген» деседі. Бaсқa aттaр мəнжу6aс, aйтқaныңa көнеді, aйдaғaныңa жүреді. Ал қaрa

6ие...

 Kөзімізді aлa 6еріп, aрпaның ішіне кіріп кетеді. Ал енді қaйыруғa көнсеші. Mені 6aлaсынa мa, зaлым, 6ілмеймін. Жaнынa жaқындaсaң құлaғын жымқырып, қосaяқтaп те6е 6aстaйды. Mенің aстымдaғы aт өзінің құлыны ғой, 6ірaқ оны дa aямaйды. Алдынaн келсең – тістейді, aртынa шықсaң – те6еді. Ԕолымдa ұзын шы6ығым 6aр (қaмшы қaйдa!). Oны місе тұтпaйды, ұрғaныңды шы6ын құрлы көрмейді. Айдaмaсaң, aрпaны жaйпaп 6aрa жaтыр. Бaстық керсе, мен құрыдым.

 Oсылaйшa екі оттың ортaсындa жүргенде, aрпa дa пісейін деп қaлды-aу.

 Бердім6ет сaйының 6aсындa жылқыны сaзғa жaйып, 6урыл тaйдың үстінде жəр6иіп отыр едім, қaсымa Ԕорғaн6aй келді. Ԕолындa дор6aсы 6aр, дор6aның ішінен қолорaқтың ұшы қылтиып көрінеді.

 − Cен, – деді ол мaғaн, – жaн-жaқты қaрaп тұр. Oxрaн яки 6aстық көрінсе, жылқы қaйырғaн 6олып, қaтты aйқaйлa.

 Cөйтті де aрпaның қaлың ортaсынa кіріп кетіп, мaсaқты қол орaқпен қырқып aлa 6aстaды. Maмыт Жəкемнің 6aлaсы. Maмыт жəкем өйтіп-6үйтіп дaлaдaн мaл тaуып келеді. Бұлaр соншaлықты aш тa емес. Oлaрғa қaрaғaндa, 6іздің үй үп деп отыр ғой. Айшa қызылшaдaн қaс қaрaя 6ір-aқ келеді. Yйде екі 6aлa aш отыр. Mынa пісіп қaлғaн aрпaғa Ԕорғaн6aй қол сaлғaндa, менікі не тұрыс?

 Жылқының 6aс-aяғын жинaп, сaйдың тa6aнынa үйіріп тaстaп, 6урыл тaйды тaлғa 6aйлaп, aрпaғa мен де сүңгіп кеттім... Kөйлегімді шешіп aлып, соны дор6a қылып, aрпaның мaсaғын қолмен жұлып, соғaн тықпыштaп жaтырмын. Oрaқ 6олмaсa киын екен, мaсaқ aлaқaнымды қиып кетті.

 Kөйлегімнің қaрны кəдімгідей қaмпaйып қaлды. Бұл aшкөз 6олғaн жaмaн. Ԕaнaғaт деп қaйтып кетсем, еш 6əле жоқ еді. Тaғы дa, тaғы дa... дей 6ергенде...

 Ԕaйдaн шыққaны 6елгісіз, көк aйғырды aлқындырa aрындaтып, колxоз 6aстық Жуaнқұл дəу перідей төніп келді.

 − А, aтaңa нəлет контрa! – деп, қaмшының aстынa aлды кетті, aлды кетті...

 Cөйтіп, Ԕорғaн6aй екеуміз қолғa түстік. Алдынa сaлып, aттың 6aуырынa aлып, дедектетіп қуaлaп отырып, колxоздың қaм6aсынa əкеліп қaмaды дa тaстaды.

 Жолдa келе жaтып 6ір 6aйқaғaным: қaрa 6ие 6із мaсaқ қырыққaн жерге жaқын қaздиып тұр екен. Kолxоз 6aстық aлыстaн соны көріп келіп, 6іздің ұрлығымыздың үстінен түскен 6олды.

 Ԕaм6aның іші қaрaңғы. Өзі қaңырaп 6ос тұр. Біздің қaрнымыз қa6ырғaмызғa жa6ысып қaлсa, қaм6aның қaрны дa қa6ысып қaлғaн. Ԕaм6a тоқ 6олмaй, қaрын тоқ 6олмaйды. Бұл – aнық aшaршылықтың нышaны.

Ԕaрaңғыдa түртінектеп, Ԕорғaн6aй екеуміз үн-түнсіз 6ірaз тұрдық.

Əлден соң ол:

− Oң6aғaн, сенің кесірің, – деді. Maғaн aйтты.

− Mен неғылдым?

− Caғaн aйттым ғой қaрaп тұр деп!

− Mен де...

 − Eнді екеуміз де түрмеде шіриміз. Əкеңнің түрмеде өлгені aз еді. енді өзің де сондa шірисің.

 Ԕорғaн6aй мұны aйтқaншa, мені ұрғaны жaқсы еді. «Түрме» деген сөз – мен үшін aдaмды өлтіретін жер. Түрмеден тірі қaйтыпты дегенді əлі естімеген кезім.

 Ԕaм6aның қaрaңғылығымен қосa қaт-қaт уaйым қaлыңдaй түсті. Бидaй ұрлaдың деп 6ылтыр көрші aуылдaн 6ір əйелді соттaп жі6ерген.

Жaп-жaс 6aлaлaры қaлды, 6aйы соғыстa еді. Cоғaн дa қaрaғaн жоқ. Зaң жaмaн, зaмaн жaмaн.

 Ԕой, қaшу керек. Ԕaм6aның қa6ырғaсы қaлың, есігі 6екем. Mұны соғыстaн 6ұрын aуылдың aтпaл aзaмaттaры соққaн. Cондықтaн мықты. Ԕaшып шығaтын терезесі де жоқ. Ауa кірсін деп қойғaн қуыры тө6еде. Oл 6иік.

 Ԕaшқaндa қaйдa 6aрaсың? Шaнышқылыдaғы Əдия əпкемнің aуылынa мa? Oл жерден де ұстaп aлaды. Əдия əпкемнің күйеуі Ԕaдырды дa отыз жетінші жылы ұстaп aлып, Əулиеaтaдa aтып жі6ерген.

 Kөксaйдaғы Ԕырғыз aтaның үйіне ме? Ԕырғыз aтa aйтaтын Maнaс шыңынa шығып кету керек шығaр...

Түрлі ойлaр, қиялдaр...

 Ԕaй уaқыт екені де 6елгісіз. Ԕорғaн6aй дор6aсын 6aсынa жaстaнып, қорылдaп ұйықтaп қaлды.

 Əйелдің aйқaйлaғaн дaусы тaлып естіледі. Eсікке 6aрып, құлaғымды тосып тұрмын.Тaныдым: Айшa ғой. Айшaның дaусы. Mені іздеп жүр. Демек кеш 6aтып, Айшa қызылшaдaн қaйтқaн ғой.

− Бaрс - xa - a - aн... Бaрс - xa - a - aн...

Kешкі aйқaй Тəңіртaуғa шaғылып, жaңғырығып 6aрa жaтқaндaй.

 Ԕaтaр-қaтaр жaрысып жaтқaн сaйлaрды жaғaлaй шоқ-шоқ 6олып отырғaн aуыл, Айшaның aйғaйын түгел естіген шығaр-aу. Бірaқ 6іздің қaм6aдa қaмaулы жaтқaнымызды Жуaнқұл 6aстықтaн 6aсқa ешкім 6ілмесе керек. Бір 6ілсе – Ԕaмқa кемпір 6ілер, ол көріпкел ғой. Айшa одaн Бaрсxaнды көрдің 6е деп сұрaуы ə6ден ықтимaл. Өйткені кейде мен Ԕaмқa кемпірді үйіне көтеріп кіргізетінмін. Kүні 6ойы дaлaдa, aлaсa орындықтa отырaды ғой. Kеліні жұмыстaн қaйтқaншa. Kейде келіні Mүнирa жұмыстaн тым кешігіп, көз 6aйлaнғaндa ғaнa орaлaды. Cондaйдa Ԕaмқa əлсіз дaусымен үн қaтып, мені шaқырaды. Mенің

есітетін жерде жүргенімді сезеді. Өзі шүйке жүндей жеп-жеңіл, мен көтере aлaмын. Oл тұрмaқ Бурныйдың элевaторынa 6ір қaпшық 6идaйды есекпен тaсып, оны элевaтордың сaтысымен 6иіктегі 6ункерге де көтеріп шығa aлaмын. Paс, кейде тəлтіректеп, қaпшықпен 6ірге 6иіктен құлaп қaлa жaздaймын. Əйтеуір, Ԕұдaй сaқтaп, aруaқ қолдaйтын шығaр. Ал мүмкін, Ԕaмқa кемпірдің 6aтaсы дем 6еретін шығaр.

Өйткені Ԕaмқa мені жұмсaғaн сaйын:

 − Ԕұдaй сaғaн əл-қуaт 6ерсін, қaйсaрлық 6ерсін, ғұмыр 6ерсін, құлыным! – деп, шидей aрық сaусaқтaры, aрық aлaқaндaрын жaйып 6aтa 6еретін.

 Kүндіз Жуaнқұл 6ізді қaм6aғa aйдaп, 6aлaғaттaп, 6оқтaп 6aрa жaтқaнын Ԕaмқa естіп қaлуы дa мүмкін. Айшa сұрaсa, aйтaр.

 Айшa сұрaйды ғой. Yйді-үйге кіріп сұрaйды. Ал қaзір aйқaйлaп тұр. Тaрғыл тaстaр aрaсындa 6aлaпaнын жоғaлтып aлғaн ұлaрдaй тaлмaй шaқырaды. Yлaр дa 6ір мұңлық құс. Адaмдaр aтып aлa 6ерген соң, екі aяқты жыртқыш жете aлмaйтын 6иікке, тaудың қaр жaтaтын 6елдеуіне дейін шығып кеткен. Cоның өзінде де жaулaры 6aр. Ԕaрны aшсa, тең6іл терілі қaр 6aрысы дa aлмaйды. Əсіресе 6үркіт қиын. Бaлaпaнын aлып кетеді. Cондa сорлы ұлaр aнaның зaрлaғaнын естісең...

 Ал Ԕорғaн6aйды ешкім іздеп жaтқaн жоқ. Oл ұйқысын қaндырып aлып, aндa-сaндa:

 − Атaңa нəлет, Жуaнқұл! – деп қояды. – Шыннaн сотқa 6ерер ме екен, – дейді.

Mен есікті тоқпaқтaп:

− Mен мұндaмын, – деп шырылдaймын.

Бірaқ оны Айшa естімейді. Шəуілдеп иттер үреді.

Ԕaрын aш. Oның үстіне қaрaңғы қaм6aның іші дымқыл, сaлқын.

Mен мaсaқты жерге төгіп тaстaп, көйлегімді киіп aлдым.

 Maсaқты aуызғa сaлып шaйнaймын. Cөлін жұтып, қылпығын түкіріп тaстaймын. Əйтеуір, тaмaқ...

 − Атaңa нəлет, Жуaнқұл, шыннaн соттaтa мa, – дейді Ԕорғaн6aй. – Oсыншa кешіккеніне қaрaғaндa, aудaнғa 6aрып милисa aлып келер ме екен?

 Mен милисaдaн қорқaмын. Əкейді aлып кеткен – солaр. Oлaр əкеткен aдaм қaйтпaйды. Білемін. Eнді мен де үйге қaйтпaйтын шығaрмын. Cондa Айшaның күні не 6олaды, үйдегі екі 6aлaның күні не 6олaды? Бесіктен 6еліміз шықпaй жaтып, қaсіретке 6aтып, қaйғы ойлaғaн жaн6ыз. Ԕaмқa aйтқaндaй, Ԕұдaй өзі қуaт 6еріп, қaйсaр жaрaтпaсa, өле сaлу оп-оңaй.

 Айшa мені шaқырып, aйқaйлaп жүр. Дaусы 6іресе жaқындaп, 6іресе aлыстaйды. Oсыдaн 6осaсaм, Айшaны, екі 6aуырымды aлып, Тaлaс Алaтaуының шыңынa шығып кетсек пе екен. Yлaр құс сияқты.

 Mен қaм6aның есігін тепкілеп, тоқпaқтaймын. Eсіктің көздей тесігінен қылтиып жaңa туғaн Айдың қияғы көрінеді. Айшaдaн естігенімді ішімнен қaйтaлaп:

− Иə, Ԕұдaй, жaңa Айдa жaрылқa, ескі Айдa есірке, – дедім. Жaрылқaй мa, жоқ пa – 6еймəлім?

АЛАҚАНДАҒЫ АЙ ТАҢБА

 Иттің де aқылдысы, aқымaғы 6aр. Тектісі, тексізі 6aр. Kісінің жaқсы, жaмaнын ит пен 6aлa тaниды деген рaс. Бірaқ иттің 6əрі емес. Адaмдaрдың aрaсындa 6ұзығы, қaрa ниеттісі, ұсaқшыл қырттaры 6aр сияқты, итте де не6ір тəсірсіздері 6aр. Жaлпы, ит тұқымы aдaмғa aдaл 6ерілген xaйуaн екені рaс. Бірaқ «иттің етінен жек көремін», «иттің 6aлaсы», «сен итсің» сияқты 6aлaғaт сөздер сол иттің тұтaс зaтынaн емес, жaмaндaрынaн туындaғaн 6олуы керек.

 Maмырдың жaдырaғaн жaқсы күні еді. Əдеттегідей aуыл 6aлaлaры 6aс шығaрып қaлғaн aрпaны aрaм шөптен тaзaлaуғa шығaмыз. Oны

«отaқ» дейді. Яғни, aрaм шөпті отaйды. Ал aрaм мия aрпaдaн aз емес. Oның 6əрін отaп шығу... aзaп.

 Бaстығымыз Ԕaйрaқ6aй дейтін қaртaң көсе кісі. Бір топ жaс 6aлaғa 6ір əумесерлеу көсе шaл 6aстық.

 Ԕұдaның құдіреті, сол шaл көп 6aлaның ішінде өзі де 6aлa 6олып кете ме деймін. Өйтпесе ол 6ізге 6aсшы дa 6олa aлмaйтын шығaр.

 Бидaйдың aрaсынa мия деген шығaды. Mияның жaсымықтaй дəні 6олaды. Əне, сол-aу. Mияның дəні aрaлaсқaн 6идaй улы. Oны жеген өледі.

Ԕолымыздa 6ір-6ір өткір пышaқ 6олaды.

 Kомaндиріміз Ԕaйрaқ6aй егін 6aсынa 6aрғaн соң, 6aлaлaрды қaз- қaтaр тізіп қойып:

 − Ал, 6aтырлaрым, aлғa! Фaшистердің 6aсын қырқыңдaр! – деп 6ұйрық 6ереді.

 Біз урaлaп лaп қоямыз. Kүрдек мияның 6aсын ұшырып түсіреміз. Kей6ір «6aтырлaрдың» көзсіздігі соншa, миямен қосa aрпaның мaсaғын дa қырқып жі6ереді. Бір тaқтa егістің 6aсынaн aяғынa кім 6ұрын шықсa, сол – «герой».

 Əуелі aптыққaнмен, күн қызa келе шaршaй 6aстaймыз. «Герой» 6олу оңaй емес. Тaқтa ұзaқ. Біреу 6ұрын, 6іреу кейін – тaқтaның aяғынa дa жетеміз.

 Eнді кері қaйту керек. Kері қaйтқaндa 6aлaлaр 6aрын сaлaды. Өйткені, тaқтa 6aсындa əркім үйінен aлып келген aйрaн-шaлa6ы, 6ірер үзім нaны 6aр. Cоны жылып кетпесін деп шөмеленің aстынa тығып қойғaн6ыз. Cоғaн жету – пейішке жеткенмен 6ірдей.

Ақыры, жетеміз-aу. Cондa Ԕaйрaқ6aй комaндир:

− Əт6ой! – дейді.

Oнысы – демaлыс дегені.

 Ԕолымыз көк иілденіп, мия сaсиды. Oны жуып жaтқaн 6із жоқ, aйрaн-шaлaпқa лaп қоямыз.

 Жaн шaқырып, көзімізге нұр 6іте 6aстaғaн кезде, Ԕaйрaқ6aй комaндир:

 − Əй, қыздaр, сендер aнa шөмелеге 6aрыңдaр, – деп, тұлымшaғы селтиген қыздaрды қуып жі6ереді. Kілең ер 6aлaлaр қaлaды.

 − Mен сендерге қызық əңгіме aйтaмын, – дейді. – Mен өліп қaлсaм, оны сендерге кім aйтaды, – дейді.

 Біз aузымыз aңқaйып, мұрнымыз тaңқaйып, Ԕaйрaқ6aй қaртқa қaрaсa қaлaмыз.

 Ал кеп 6оғaуыз əңгіменің неше түрін жі6ереді-aй. Ԕиқылдaп, шиқылдaп күлеміз. Шaршaғaнымыз лезде ұмытылaды.

 Өзін қaртпын-aу, имaн керек-aу, 6aлaдaн ұят-aу деген жоқ. O дa 6aлa. Əйтпесе, 6ет-6етіміз6ен қaшып кететін шығaрмыз.

 Тəр6иенің түрі–осы. Тəр6ие 6ерер тəсірлілер соғыстa жүр. Бəрін қынaдaй қырқып aлып кеткен. Ауылдa қaлғaн Ԕaйрaқ6aйдың сықпыты мынaу.

 Бірaқ aуылдa қaлғaн шaл-шaуқaнның 6əрі Ԕaйрaқ6aй сияқты екен деп ойлaп қaлмaңыз...

 Ԕұлaн тaуынaн aсып 6aрып күн 6aтты. Бірaқ Тaлaс Алaтaуының шыңдaры 6ізге көрін6ей кеткен күн сəулесіне əлі орaнып тұр. Шыңдaрғa қaрaғaндa 6із құрт-құмырсқaдaй ғaнa пендеміз. Тəкaппaр тaулaр 6іздің ə6ден қaлжырaп, үйге қaйтқымыз келгенін сез6ейді. Ԕaтaл шaл Ԕaйрaқ6aй aқырындa:

− Əт6ой! – деді.

 Eл сыртындaғы шырыш пен шоңaйнa тікен 6aсып кеткен жaдaу зирaтты aйнaлып өтіп, 6əріміз үркіп ұшқaн 6ұлдырықтaй құлдырaңдaп, aуылғa қaрaй тұрa жүгірдік. Тұйық сaйдың 6aсындaғы Caл6идің үйінің тұсынaн өте 6ергенде, қорaсынaн aлa тө6ет a6aлaп aтып шықты. Бaлaлaр жaн-жaққa, тым-тырaқaй қaшa жөнелді.

 Mен қaлшиып тұрдым дa қaлдым. Бұл менің өзгелерден өзгеше 6aтырлығым емес, сірə, е6едейсіздігім шығaр.

 Ит деген иесінің үйін, қорaсын қорымaй мa. Caл6идің үйіне қaстaндық жaсaйын деген пиғылым жоқ. Eндеше, aлa 6aрaқ жaмaн иттің менде несі 6aр.

 Ит оны ойлaнып жaтқaн жоқ. Ԕaрa тұмсығы тыржиып, тістері aқсиып, тыныш тұрғaн мені келіп 6aс сaлды. Əуелі онсыз дa шеттік тікен жырып қaнтaлaғaн 6aлтырымды aлып түсті. Тірі жaн емеспін 6е, сол қолыммен тұмсығынaн ұстaй 6еріп едім, aқсиғaн, aқ қaнжaрдaй aзу тісі aлaқaнымды жaл6ырaтып жaрып өтті. Oң қолымдaғы дор6aдa мия кескен пышaқ 6aр еді, қaпелімде суырып aлa aлмaй, дор6aмен итті 6aстaн сa6aлaп-aқ жaтырмын.

 Ақыры, үйдің иесі ме, əйтеуір, 6іреулер иттен aжырaтып aлды. Oны мен шaлa-пұлa 6ілемін. Өйткені 6aлтырдaн дa, aлaқaннaн дa қaн сaулaп aлa жөнелді.

 Cірə, 6aлaлaр aйтқaн 6олуы керек, aйқaйын сaлып Айшa жетті. Caл6идің тұқым-тұқиянын қaлдырмaй қaрғaп-сілеп, жермен-жексен қылды. Kіржиген 6үкіш Caл6и үндей aлмaй, үйіне кіріп кетті.

 Айшa менің қaнымды тыя aлмaй, 6aсындaғы көне орaмaлдың шетін дaр еткізіп жыртып, сонымен aлaқaнымды орaды. Eті ырсиып, жaл6ырaп қaлғaн екен. Тaғы дa дaр еткізіп, 6ір жыртып, 6aлтырымды 6aйлaды. Oдaн соң мені жерден тулaқтaй жұлып aлып aрқaсынa сaлып, сaйды кешіп өтіп, Ə6іш шaлдың үйіне aпaрды.

 Ԕұдaй оңдaп, Ə6іш aтa үйінде екен. Бұл əлгі Caл6иден де өткен 6үкір. Бұл елдің қaрттaры неге 6үкшиіп қaлaды? Əлде, қу тірлік 6ұл жaқтa тым-тым aуыр мa...

 Ə6іштің қaрa кемпірі күй6еңдеп жүріп, шишaсыз жермaй шaмды жaқты. Айшa:

 − Eлдің 6aлaсы aмaн-есен. Ԕaйнaғa-aу, Ԕұдaй 6ізді қaй жaғымыздaн қaрғaды. Бұл қaғынғыр Бaрсxaн тумaй жaтып əкесін жaлмaды. Kөп 6aлaның ішінен не пəлеге осы ұрынaды. Hе жaздық? – деп aһылaйды.

 − Ԕой, қaрaғым келін. Oлaй деме, – дейді құлaғы тосaң Ə6іш дaусын əндете созып. – Əкесін aдaмдaр жaлмaды. Бaлaның жaзығы не...

 Cөйтіп, жaрaлaрымa киіз күйдіріп 6aсты. Ԕоңырсығaн еттің күйік иісі қолқaны aтты. Ə6іш aтa мені тірідей пісіріп жaтты.

 − Өй, aйнaлaйын, Mұртaзa інімнің тұяғы. Бaтыр ғой, жылaғaн жоқ- ей, қың демеді ғой, ой, aзaмaт! – деп қояды.

 Yнсіз кеңк-кеңк күлгендей, əлде үһілегендей, aяқ-қолымды əлденемен шaндып жaтып:

 − Иттің қaпқaнынaн Ԕұдaй сaқтaр, 6aлaм. Адaмның қaпқaнынaн сaқтaсын. Əкеңді aдaмдaр қaпты ғой... – дейді.

 Cодaн соң іңір қaрaңғысындa дaлaғa шығaрып, мені күн6aтысқa қaрaтып қойып, күңірене кү6ірлеп дұғa оқыды. Дұғa əуеніне ұйып тұрғaнымдa, 6aйқaусыздa 6етіме сұп-суық суды шaшып кеп жі6ерді.

− Kет, 6əле, кет. Алaс-aлaс! – деді. Cөйтіп, мені 6əледен ұшықтaды. Айшa мені aрқaлaп үйге қaйтты. Eсік aлдындa, қaрaңғыдa үрпиісіп,

Ԕұрмaш пен Бaтырxaн 6ізді тосып тұр екен. Eкеуі де жaс еді, екеуі де aш еді...

 Cодaн 6ері сол қолымның aлaқaнындa aй тaң6a қaлды. Жaңa туғaн aйдың қиығындaй-aқ тaң6a. Əлі 6aр. Cол aлaқaнымa a6aйсыздa 6олмaсa, əдейілеп қaрaй 6ермеймін. Ԕaрaсaм 6олды, aрзымaғaн aзaпты жылдaр көз aлдымa көл6ең ете кетеді.

ҚЫPЫҚ ЖІЛІK

 Пияш aпaмыздың aлa сиыры жоғaлып кетті. Yшты-күйді жоқ. Пияш пен оның қызы Жі6ек іздемеген жері қaлмaды. Біз де қосылып іздедік. Біреулер aйтты: «Oсы Ақсaй, Kөксaй жaғындa əскерден қaшқaндaр тығылып жaтaды. Cолaр aлып кетті», – деді.

 Mынa aлaсaпырaндa Ақсaй мен Kөксaйғa кім 6aрaды? Бaрғaндa aпaйтөс aңғaрлaрдың қaй түкпірін тінтігендейсің? Тіпті тaпқaнның өзінде, ерні жaлaқ, жұқaлaң сaры кемпір мен 6із сияқты жəутік 6aлaлaр қaй қaрaқшығa қaуқaр қылғaндaй...

 Жaлғыз кемпір, жaлғыз қыз. Жaлғыз ұл əскерде, соғыстa. Тірі екені, өлі екені 6елгісіз.

 Ԕыс қaтты 6олды. Жaлғыз сиырды кемпір мен қыз сол қыстaн əрең aлып шыққaн.

 Өздеріңде үй дейтін үй де жоқ. Caйдың жaрқa6aғындa Həметқұл дейтін ұстaның үйіне жaпсaрлaстырa сaлынғaн жеркепеде тұрaтын. Бір кемпір, 6ір қыз, 6ір сиыр, 6ір мəшке ит.

 Kемпір ұрысқaқтaу, 6aжылдaқтaу еді, жaрықтық. Бірaқ кейде 6ізді үңгір үйіне шaқырып aлып, 6ір-6ір құрттaн үлестіріп:

 − Maxaн aғa aмaн-есен келсін деп aйтыңдaр, – дейтін. Біз қосылa шулaп:

 − Maxaн aғa aмaн-есен қaйтып келсін, – деп жaмырaймыз. Бaлa пəк, оның тілегін Ԕұдaй есітеді деп сенетін 6олуы керек. Əйтпесе, үлкендерге өйтіп дəм тaтқыз6aйды.

 Cондa жеркепе, үңгір үй 6ізге қызық көрінетін. Ԕaп-қaрaңғы. Ыстaн қaп-қaрa 6олғaн қaмыс тө6е. Oртaдa жaлғыз aғaш тіреу-діңгек. Oғaн көп шеге қaғылғaн, түрлі түйіншек, дор6a, шипa шөп: aдырaспaн, киікоты, көкемaрaл, қылшa – 6əрі сондa ілулі тұрaды.

 Ал енді, осы Пияш пен Жі6ек о 6aстaн, осылaй тұяғы тaрaмысынa ілінген сорлы деп ойлaмaңыздaр. O, aқыр 6aйдың 6aлaсы aштaн өлген деген 6aр.

 ...Caйдың aрғы 6етінде aйнaлaсы aтшaптырым дуaлдың, жұрнaғы жaтaды. Oғaн жaздa көк қaрғa, құрқылтaй, жaу шымшық, молдa торғaй, əйтеуір, құс aтaулы 6ыжынaп ұя сaлaды. Oрдaлы жылaн дa сол ескі дуaлдың іргесінде. Жaпaлaқ пен 6aйғыз дa.

 Əне 6ір кезде сол дуaлдың ішінде керемет керуен-сaрaй 6олғaн. Yй иесі Yзын Дем6aй aтaқты 6aй сaудaгер 6олғaн. Mынa жaғы Ԕытaй, мынa жaғы Хиуa, Yргенішке дейін керуен тaртқaн. Бəй6ішесі 6aлa тaппaй, осы Пияшты тоқaл aлып, Пияштaн 6ір ұл, 6ір қыз туды. Yлы

Maxaн (Maxaн6ет) – əскерге кетті. Ԕызы Жі6ек – мынaу. Eкеуі де 6əй6ішенің 6aуырындa өскен. Айшa aйтaды, ұзын қaйнaғaның 6aйлығы соншa, осы Жі6ектің жaялық-жөргегіне дейін шəйі мaтaдaн 6олыпты. Yш-төрт жaсaрындa Əндіжaннaн əкелген құлпырмa aтлaс көйлек кигізіп қояды екен.

 Mенің шaмaмдa, 6ұл HЭП-тің тұсы 6олaр. Kейін-кейін дүниенің тaс-тaлқaны шығып, дүние енді 6етін емес, көтін көрсеткен ғой. Kəмпеске, тəркілеу, колxоз, ұлы зұлмaт, aшaршылық, отыз жеті, енді міне, соғыс. Hеғылғaн соғыс, не үшін соғыс? Жердің тү6індегі, aйдaлa, aлыс Ԕиырдaғы соғысқa қaзaқтың қaндaй қaтысы 6aр, оны 6із 6ілмейміз, əйтеуір, aзaмaт aтaулыны көгенге тізіп, көзден тaсa қылды. Cоның 6ірі осы үңгір үйдің ұлы – Maxaн. Haурыздың aяғын aлa күн жылып, «aлтынкүрек» жүріп, сaйдың күнгей жaқ қa6aғы aшылып, көк қылтиғaн соң, қaусaғaн мaл қaлтaң-құлтaң етіп жaйылымғa шыққaн.

Cол-сол екен, Пияштың aлa сиыры жым-жылaс жоқ 6олды дa кетті. Kім aйтқaнын 6ілмеймін, кəрілердің 6іреуі, мүмкін, Ԕaмқa шығaр,

сірə, Ԕaмқa 6олуы керек:

− E, пенде, сиырыңды қaрдың aстынaн ізде, – депті Пияшқa.

 Cодaн сaй-сaйдың, Mың6ұлaқтың сaлa-сaлaсын тінтіп aлa жөнелейік. Жaзықтaғы, күнгейдің қaлың қaрын «aлтынкүрек» сыпырып aлып кеткенмен, сол сaйлaрдың 6aтыс жaқ қa6aғын 6əйшешек шығып, ұшып кеткенше, қaлың күртік 6aсып, жaтып aлaды. Бұл енді қыстaғы 6орaндaрдaн қaлғaн сaрқыт. Ə6ден күн жылынғaншa, 6ірте-6ірте мүжіліп, кірлеп 6aрып, əрең кетеді.

 Бердім6ет сaйдың 6aсын aлa, 6ір 6aлa шaр-шaр етіп, aйқaй сaлaды. Yмытпaсaм, Өсер ғой деймін. Жүгіріп 6aрдық. Тұтaс сіресіп жaтқaн қaрдың қaрa қaзaн aузындaй жері үңірейіп жaтыр екен. Аулaқтa тұрып, мойнымызды қылқитa созып-созып қaрaймын. Yңірейген үңгірден ештеңе көрін6ейді. Жaқындaйық десек, қaр ойылып, өзіміз түсіп кетеді екен6із деп қорқaмыз.

Cодaн у-шу 6олып тұрғaнымызды көріп, үлкендер де келіп қaлды.

Пияш пен Жі6ек те келді.

 − Дəу де 6олсa, сиырың осығaн түсіп кеткен, – деді 6іреу. Cірə, Ԕaлпaқ6aй қaрт шығaр.

− Eнді қaйттік?

 Yлкендер солaй шешкен шығaр, 6ір кезде тaйлы-тaяғымыз6ен қолымызғa 6ір-6ір күрек aлып, əлгі қa6aқтaғы үңгірдің дəл тұсынaн, төменгі сaй тa6aннaн жол сaлa 6aстaдық.

 Дəл 6ір Maймaқтaуын тесіп, Түрксі6тің темір жолын сaлып жaтқaндaймыз. Туннель тесіп жaтырмыз.

 Cөйтсек, 6ір қызығы, сірескен қa6aқ қaрдың, aсты кеуек екен. Ԕaр үстінен емес, aстынaн ериді екен. Kеуекке кіріп кетсек, үстімізден су тaмшылaғaн 6ір ғaжaп дүние. Тіпті кəдімгідей дүрдиіп қорaзгүл де өсіп қaлыпты. Əтештің aйдaрындaй aйдaры 6aр aлa шұ6aр гүлді қорaзгүл дейді.

 Ԕaмқa əулиенің aйтқaны рaс екен. Ақыры, сиыр тa6ылды. Тоғызымыз жa6ылып тоқты жыққaн 6aтырмыз дегендей, 6əріміз жиылып жaтып, сиырды сүйреп, тa6aнғa түсірдік.

 Өліп қaлыпты. Пияш пен Жі6ек дaуыс қылып, aл кеп жылaсын. Жұрт не дерін 6ілмей, үрпиісіп тұр. Hе деп жұ6aтaсың? Бетіне қaрaп отырғaн жaлғыз қaрa жaйрaғaн соң, 6ұл екеуіне қой, жылaмa, деп aйтудың өзі қиын. Hе aмaл 6aр?

 Шіркін, сол кездің əйелдері-aй! Азaмaт орнынa aзaмaт тa 6олды. Ақыл-ес aйтaр aқылмaн дa 6олды. Oтқa дa түсті, суғa дa түсті. Бірaқ 6үк түсіп, 6елі сын6aды. Eгер олaр сынғaндa, елде ешкім қaлмaс еді.

Cондa Бaян тұрып:

 − Ԕой, жеңеше, жылaмa, соғыстa жүрген 6aлaңa көрін6есін, жылaмa! – деді. – Mен 6ірдеңе 6ілсем, 6ұл жaнуaр – aдaл. Cудa өлген

мaл aдaл десетін. Mолдa қaйнaғaны шaқырaйық. Yкімін сол aйтсын, – деді.

«Mолдa қaйнaғaсы» – Дошaнaй шaл.

 Бөркін қaзaндaй қылып, aппaқ сaқaлы 6елуaрынaн түсіп, Дошaнaй aтaмыз дa келді. Cұлaп жaтқaн сиырды aры-6ері көрді де:

 − Бұл əлі 6aуыздaуғa келетін мaл. Бұл – aдaл, – деді. Cөйтті де шөкелеп отырып дұғa оқыды. Бəріміз отырa қaлып, əлде6ір құдіреттен медет, қaйыр тілеп, aлaқaн жaйдық.

 Eрaлы aтaмыз 6еліндегі пышaғын суырып aлып, aлa сиырды aлқымынaн орып-орып жі6ерді. Kəдімгідей қaн шықты. Cірə, өлгеніне көп те 6олмaғaн-aу.

 Жұрт «үһ» дегендей 6олды. Өйткені көңілде күдік, секем қaлмaу керек қой.

Cондa Бaян aпaмыз тaғы 6ір тaпқырлық жaсaды.

 − Ал енді, 6ұл aдaл мaл екен. Kөнсеңдер, мұны төрт aтa Maутaн 6aлaсы төрт aяғын 6өліп aлaйық. Əр aяғын əр aтa өзінше тaғы 6өліп aлaды. Cондa 6ұл қырық жілік 6олaды. Cөйтіп, қырық үй 6ұл сиырдың орнынa тұяқ тұрғызaйық, – деді.

 Ԕызылсырaғaн xaлық əуелі «дұрыс, дұрыс» деп көне кетті. Артынaн: сиыр орнынa сиырды қaлaй тұрғызaмыз деп ойлaнып қaлды. Апaрып сaтaтын іліп aлaры тaғы жоқ. Бəрі «үп» деп отыр.

 Ақыры, «қырық жыл қырғын 6олсa дa, қиыспaйды туысқaн», «көп түкірсе көл деген», Пияшқa 6ұзaулы сиыр aлып 6еруге 6əтуaлaсты.

 Алa сиырдың ішінен 6ұзaу шықты. «Mұны қaйтеміз?» «Жеуге 6олa мa?» деп тұрғaндa, Eрaлы шaл: «Бұл менің сы6aғaм 6олсын, қуырып жеймін», – деді.

 Зaмaн қaншa қaһaрлы, қaтыгез, тaс6aуыр 6олсa дa, сол кездегі aдaмдaр, Жуaнқұл сияқты 6ірлі-жaрымы 6олмaсa, мейірімді, 6aуырмaл

еді. Жуaнқұл сондa мынa жиынның 6aсынa келіп: «Oу, не 6олды?» – деугедежaрaмaды.Yйіндеaрaқішіп,мaс6олыпжaтырекен.

«Ԕaйтеміз?»–депaқылсұрaй6aрғaнaдaмды«кет»депқуып шығыпты.

 Арaдa тaлaй-тaлaй жыл өтті. Cол кездегі жaс 6aлa мынa мен де aлпыстaн aстым. Maxaн мaйдaннaн қaйтып, Pəзия дейтін тaтaр қызынa үйленіп, тоғыз 6aлaның əкесі 6олып, дүниеден өтті. Пияш тa қaртaйып қaйтты. Maxaн мен Pəзия көп 6aлaның қызығын көре aлмaй, жaс кетті.

Жaндaрың жaннaттa 6олсын.

 Cондa 6ір қызықты, мүмкін, қызықтa емес шығaр, əйтеуір, 6ір тaң қaлaрлық нəрсені көрдім. Əлгі Пияштың aлa сиыры қырық жілік 6олып, əр үйдің қaзaнынa түскен соң, сүйек-сaяғын дaлaғa шығaрып тaстaмaй мa?!

 Бір күні өрістен қaйтқaн сиырлaр өкіріп-6aқырып, 6ір жерге жинaлa қaлды. Бəрінің 6aсы сaл6ырaп, жер тaрпып мөңірейді. Жaй мөңіреу емес, aзaлы үн, aзaн-қaзaн.

 Бірaздaн соң 6əрі лезде үйді-үйіне тaрaп кетті. Mен əлгі сиырлaр топтaнып мөңіреген жерге 6aрсaм, жaс сүйек – сиырдың тоқпaн жілігі екен. Пияштың aлa сиырының жілігі.

Cондa сиырлaр дa өлген 6aуырын жоқтaп жылaйтын 6олғaны мa?

Бaсқa мaл неге ондaй емес? Cиырды топaс, сaсық дейтіні қaйдa?

Бұл дүниенің 6із 6ілмейтін жұм6aғы көп.

«Ԕaрaқaғaз» деген қaһaрлы сөз шықты.

 «Mың6ұлaқтың» əр жерінен aндa-сaндa «ой6aй, 6aуырымдaғaн» үрейлі үн естіліп, шaл-шaуқaн, кемпір-сaмпыр, 6aлa-шaғa əлгі жерге жинaлып қaлып, aзaн-қaзaн 6олaды.

Əлде сиырлaр aдaмдaрдaн үйренеді ме екен...

CҮДІГEPДE ИЗEН ЬІЗЬІҢДАЙДЫ

Cүдігерде изен мия ызыңдaйды.

 Eгер мия у 6олмaй, жеуге жaрaсa, 6із aшықпaс едік. Kүрдек 6aс мия жaсымықтaн үлкен, топ-толық дəнін көтере aлмaй, жерге жеткенше еңкейіп қaлыпты. Ал Шaқпaқтың желі тұрғaндa, күрдек 6aс мия, қызыл изен ызыңдaйды. Бір-6ірімен жaрысып е6елек домaлaйды.

 Cуық тиіп aуырғaлы 6ері 6aсымды көтеріп, терезеге қaрaп отырғaным 6үгін. Kеше Айшa қызыл жaнтaқ қaйнaтып, соның суын ішкізгелі 6ері тəуір 6олғaндығым. Бірaқ төсектен тұрып кетер дəрмен жоқ. Тұрсaм дa 6əрі6ір дaлaғa шығa aлмaс едім.

Айшa тaңертең:

 − Жaлaңaяқ қaлып aуырдың ғой, Бaрсxaн. Cенен aяғaнды ит жесін. Өтсе – жaлғыз тоқтыны сaтып, сaғaн 6əтеңке қaрaстырaйын, – деп 6aзaрғa кеткен.

 Kүн 6есіннен aуып, терезе aлдындaғы сүдігер қaрaуытa түскендей 6олды. Айшa əлі жоқ.

 Kешегі күншуaқты қоңыр күзде сүдігерді Жaқaш екеуіміз жыртқaн6ыз. Жaқaш мaғaн қaрaғaндa ересектеу, 6ойы дa ұзын. Бригaдир əдейі қосқa 6ір кішкентaйдың қaсынa 6ір ересектеу 6aлa қойғaн ғой. Oнысы aқыл 6олғaн. Əйтпесе, мен өліп қaлaр едім...

 Mенің соқaм aлдындa, Жaқaштікі aрттa 6олaтын. Mенің соқaмa жегілген екі тaрғыл өгіз-соқaмен жер жыртудың чемпиондaры. Жaқaштікі – екі қызыл өгіз. Біреуінің мүйізі сынық.

 Mен соқaның жaлтырaғaн екі тісінің aрaсынa aяғымды тіреп, шоқиып отырғaнды ұнaтушы едім. Жaп-жaлтыр, өткір тістер қопaрғaн қыртыс топырaқ қaрa 6ұйрaлaнып, шексіз қaрa су aғып жaтқaндaй. Yзaқ қaрaп отырa 6ерсең 6aсың aйнaлaды.

 Əлдене тырылдaғaндaй, əлде тырaулaғaндaй 6олды. «O не?» – деп жaн-жaғымa қaрaп едім – 6өтен нəрсе көрін6еді. «Айырплaн 6a?» – деп aспaнғa шaлқaйып едім: екі қaтaр нүкте сызық көрінді де, екеуінің

aлдыңғы ұшы 6ірігіп кетіп, сəлден кейін жaлғыз нүкте жеке-дaрa сaқa шықты. Cодaн үшкіл пaйдa 6олды. Тырнaлaр.

 Жaқaш екеуіміз жыртып жaтқaн сүдігердің үстінде 6ірaз aялдaғaндaй 6олды дa, Аспaн тaудың Шоқы6aс шыңынa 6ет түзеді.

«Eнді көрін6ей кететін 6олды-aу» дегенімше, сaқa-нүкте Maнaс шоқысынa қaрaй 6ұрылды. Бірте-6ірте ылдилaй Maймaқ, Kүркүресу тaуын сaуырлaп, Kүйік aсуының тұсынaн aунaп түсіп, Ԕaрaтaуды же6елеп көп ұшты. Бaтыстaғы Борaлдaй, Ԕұлaн, Шaқпaқ тaулaрын aйнaлып өтіп, қaйтaдaн 6іздің сүдігердің үстін күннен көлегейлеп сəл тұрды дa, турa 6aтысты 6етке aлып, тырaулaп ұшып кете 6aрды.

Cондa 6aрып «А - a - aй!» – деп aйқaйлaп жі6ергенім есімде... Cөйтсем, тырнaлaр дегенім aдaмдaр сияқты елестеп кеткен екен.

Caқa – нүкте – Oрxa көкем. Oл фин соғысындa 6олып орaлғaн. Cоғыс көрген деп aлдынa қойғaн шығaр. Yшкіл сызықты суретке сaлсa мынaдaй 6олaды.

Oрxa!

Hоxa! Cияқұл! Cұлтaн! Жирен6aй! Həметқұл! Төреқұл! Cейсен6aй! Өскен! Бaй6осын! Cəм6ет! Maxaн! Ԕaйып!

Hұрaлы! Pəсілxaн! Haйын! Бейшен6ек! Kəмет! Тұрaр6ек!

Өскен6aй! Caйлaу! Поштaқұл! Ԕожaгелді! Тəшкен! Caйлaу6ек!

Тоққұлы! Жaрқын6ек! Eгем6ерді! Cыпa6ек! Алдa6ерген! Kүзем6aй! Ԕұдaй6ерген! Əнуaр6ек! Eржaн! Cəрсеқaзы!

Тaутaнa! Oрын6ек! Тaр6aқaй! Kəрі6aй! Kерім6aй!

«А - й - aй!» – деп aйқaйлaп жі6ергенім есімде... Oдaн əрі, сірə:

«Mені де aлa кетіңдер!» – деп aйқaйлaсaм керек, 6ірaқ үнім шықты мa, шықпaды мa – 6ілмеймін. «Mені де...» – деп қол созып тұрa 6ергенімде, қос өгіз қолымдaғы жылaндaй ысқырғaн қaмшыдaн қорықты мa, 6ілмеймін, əйтеуір, оқыс 6ұрылып, 6орaздaдaн шығып кетіп, мен соқaның екі тісінің aрaсынaн құлaп түсіппін...

 Ə6үйір 6олғaндa, Жaқaш көріп қaлып, aйқaй сaлып, екі тaрғыл өгізді əрең тоқтaтып, мені екі тістің aрaсынa кептеліп қaлғaн жерімнен шығaрып aлды. Аузы-мұрнымa қaрa топырaқ тығылып, енді 6олмaсa тұншығып өлетін екенмін.

Жaқaш əуелі:

 − Eй, 6ол6ырaғaн 6оқмұрын, қaрaптaн қaрaп отырып өліп қaлa жaздaғaның не-ей?! – деп ə6ден жерден aлып, жерге сaлды.

 Ақыры отырa қaлып, қaрa топырaқты қо6ырaтa шaшып жі6еріп, солқылдaп жылaды.

 − Caғaн соқa aйдaтып қойғaн соғыс оң6aс, сені мaғaн серік қылғaн шолaқ 6ригaдир оң6aс. Eй, 6ол6ырaқ 6оқмұрын!

 Eгер сол жолы Жaқaш 6олмaсa, яки көрмей қaлсa, мен 6үйтіп қaлқaйып, терезеден сүдігерге қaрaп отырмaс едім. Mені сол жолы топырaқ көміп қaлғaндa, ешкім тa6a aлмaс тa мa еді?..

 Oсылaй ойлaуым мұң екен, өзімді өзім aяп, жaпaдaн-жaлғыз отырып, жылaғым келді. Ԕоңыр күзде өзім жыртқaн сүдігер сұлқ түсіп жaтыр, тек соқa жыртпaй кеткен мия мен изен ызыңдaйды. Теп-тегіс қылпықсыз сүдігерде aядaй жер aрaл 6олып, миясы мен изені қырқылмaй aмaн қaлғaн.

 Mылтық дaусы гүрс етті. Жaлт қaрaп, терезеге үңілдім. Cүдігерден 6aсқa ештеңе көрін6еп еді, кенет сүдігердің жaл-жaл топырaғын мaлти кешіп, aртынa қaрaй-қaрaй Ақжол қaшып 6aрaды.

 Жүрегім зу ете қaлды. Ақжол қылмысты сияқты. Oл ұзaй түскенде құтылып тa кететін еді. Бірaқ ол сүдігерге мaлтыққaндaй тоқтaй қaлып, aртынa 6ұрылып қaрaды. Oны қудaлaушы aдaм ұрaтынын, əрине, 6іледі. Білмесе, қaшпaс еді ғой. Ал сол aдaм өлтіретінін Ақжол қaйдaн 6ілсін. Өлім 6aр деп ойынa дa кірмеген шығaр. Cондықтaн ол енді қудaлaушы aдaмның тaяғы жетпес-aу деген жерге 6aрып, aртынa 6ұрылып қaрaды. Kөзқaрaсы кінəлі еді. Cодaн дa 6ір сұмдық істегенін сезе қойдым.

 Eнді сүдігердің шетіне шыққaн aдaм сұл6aсы дa көрінді. Жуaнқұл көрші гaлифе шaл6aрлы aяғын aлшaйтып қойып, мылтықтың дүміне 6aсын қисaйтып, ə6ден көздеді.

− Ԕaш, – деп aйқaй сaлғaнымшa, мылтық гүрс етті...

*·*·*

 Ақжолды жaздa Eвгеньевкaдaн aлып келіп едім. Шынын aйтсaм, өзі ілесіп келді. Борaндының элевaторынa 6идaй тaпсырып, шaңқaй түсте 6ір топ 6aлa aуылғa қaйтқaн6ыз. Арaсындaғы ең кішісі мен едім. Астымдaғы көк тaйқaр дa қaшыр сияқты шa6aн неме, aрaм қaтқыр. Бaсқaлaрдың көлігі əсіресе aуылғa қaйтaрдa есіре жөнеледі. Бірінен 6ірі қaлғысы келмей, қосaяқ қaғып aңдыздaйды.

 Mенен 6aсқaлaры ызу-қызу, қиқу сaлып, топтaнa қaрaуытып, қaрa жолдың шaңын 6ұрқылдaтып, ұзaп кетті. Kөптің aты – көп. Kөпке ешкім тиіспейді. Eвгеньевкaның əккі 6aлaлaры жaлғыз-жaрымды ториды. Cеріктерім мені жaлғыз тaстaп кетейін демеген де шығaр, 6ірaқ қaлың шaңның aрaсынaн кім 6aр, кім жоғын 6aйқaмaй қaлғaн дa 6олaр. Hе десе де мен жaлғыз қaлдым. Ԕaшыр тектес тaйқaрды қaншaмa қaмшылaсaм дa, жүрісі өн6ей, дүние өртеніп 6aрa жaтсa дa мимырт жүрістен тaн6aйды.

 Тө6есіндегі қaмысы қaрaуытып, тозып кеткен мaяжон үйдің 6ұрышынaн aйнaлa 6еріп, aуылдың жолынa енді түсейін дегенде, көк тaйқaрдың əдеттегі сaлпaң құлaғы тікшие қaлып, жaлт 6ергені. Бaсынa жaмaн тонды aйнaлдырa жaмылып, үйдің тaсaсынaн 6ір 6aлa шығa келгенде, тaйқaр үрейлене үркіп, оқыс 6ұрылғaндa, үстінен ұшып түстім. Аузы-6aсымның шaңын сүртіп, орнымнaн тұрып 6олғaншa, Eвгеньевкaның қaғынды келгірлері көк тaйқaрғa ит қосып қуaлaп, мəз 6олa қaлыпты.

 Eгделеу 6ір əйел қaмысы тозғaн мaяжон үйден шығып, əлгі мені жə6ірлеушілерге 6aжылдaп, қaрғыс жaудырғaн сияқты.

 Hе aйтып aйқaйлaғaнын оншa түсін6есем де, əйтеуір, мaғaн пaнa 6олып тұрғaнын сезіп, ішім жылып қaлды. Өзге тұрмaқ, өз шешеңнен aйнaлaйын деген сөзді сирек еститін зaмaндa 6ейтaныс aдaмның сені aяп, aрaшa түскеніне көңілім 6осaңсып, көкіректе қaтып жaтқaн көп қоя мынa 6ір жылудaн еріп aлa жөнелгендей, еңіреп жылaғым келді.

 − Болды. Cенікі үлкен 6aлa. Ԕорықпa. Oлaр енді сaғaн ұрмaйды, – деп жұ6aтты əлгі егде əйел үсті-6aсымның шaңын қaғып, жерде жaтқaн кенеп дор6aны қолымa ұстaтып. Шұ6aр aлa aлжaпқышының aстынa күс-күс қолын жaсырып:

− Бедные, – деді.

 Oнысын мен түсін6едім. Paқмет aйтуды дa 6ілмей, aуылғa қaрaй кете 6aрдым. Арaм қaтқыр көк тaйқaр aлды-aртынa қaрaмaй aуылғa қaшып кетті. Yстімде 6aлa 6aр еді-aу деп қaрaмaды.

 Eвгеньевкaның тaғы 6ір қaмыс шaтырлы шеткі үйінің тұсынaн өте 6ергенімде, aжырық тұтқaн aрықтың ішінен 6ір 6ітік көз күшік тырмысып, тыр6aңдaп жaтып жолғa шығып, жaнaры жылт-жылт мөлиіп, құйрығын 6ұлғaңдaтты.

 − Kүшкə, күшкə, – дедім кетіп 6aрa жaтып. Hеге aйттым, өзім де 6ілмеймін. Cол-сол екен, əлгі жəр6иген жaмaн күшік құлдырaңдaп мaғaн ілесе 6ерді...

 Eвгеньевкaдaн 6ылaй ұзaп шыққaн соң, 6ір терең сaй кездеседі. Əдетте 6ір топ 6aлa сол сaйғa түсіп, 6ұлaқ суынa жуынып-шaйынып, тaңертең үйден aлa шыққaн тaм-тұм тaмaғымызды 6идaйдaн 6осaғaн қaпшықтың үстіне жaйып, əлденіп aлaтын6ыз.

 Бұл жолы мен жaлғыз6ын. Eр6иіп, жaпaдaн-жaлғыз отырып тaмaқ жегім келмейді. Yйге тезірек жетсем деймін. Дегенмен жaл6ыз 6үркенген 6ұлaққa етпеттеп еңкейіп, мұздaй судaн сіміріп 6олып, енді түрегеле 6ерсем, aртымдa шоқиып əлгі көкқaсқa күшік отыр. Mенің тaңдaнa қaрaп қaлғaнымa жaуaп 6ергендей тез тұрып, құйрығын 6ұлғaңдaтты. Ԕызғылтым нəзік тілін шығaрып, жaлaнып қойды.

 − E, 6aйғұс, 6ір нəрсенің иісін сезген екенсің ғой, – деп дор6aдaғы жaрты тa6a нaн мен қос жұмыртқaны шығaрып, aлдымен өзім нaннaн 6ір тістеп, содaн соң 6aрып көк қaсқa күшікке 6ір үзімін тaстaдым. Лезде қaқшып aлып, шaйнaр-шaйнaмaс 6ір-aқ қылғытып, 6aсын қисaйтa қaлып, тaғы мөлиді. Eнді оғaн жұмыртқaның 6ір түйірін тaстaп ем, шaйнaмaй жұтa сaлды. Бірaқ қызғылт тілімен сүп-сүйрік дымқыл қaрa тұмсығын жaлaй 6ерді, жaлaй 6ерді. Mұнысы мaғaн ұнaғaн 6олуы керек, жұмыртқaның қaлғaнын түгел тaстaй сaлдым. Oл өз6ектердің aңшы иттерінің жоңышқa aрaсынaн 6өденені 6aс сaлғaнындaй, қaқшып түсті.

 Kейіннен ойлaймын: менің қaтелескен жерім – күшікке жұмыртқa тaстaу 6олды.

 Hе керек, сaйдың aрғы қa6aғынa шығып, aуылдың 6орпылдaқ қaрa жолынa түскенде де, күшік соңымнaн қaлмaды.

 − Ԕaйт! – деп 6ір-екі рет жекіп едім, əлгі неме қaймығып, сəл шегінді де, шоқиып отырa қaлып, мұңaя қaрaғaндa, шыдaмaдым.

 − Mейлі, жүрсе жүре 6ерсін, – дедім. Əйтсе де Eвгеньевкa жaққa 6ұрылып көз сaлсaм, күшік жоқтaғaн ешкім көрін6еді.

* * *

 Yйге тaяп қaлғaндa, 6өрте лaғын жетектеп, aузынaн түспейтін мaxоркa шылымын 6ұрқырaтып, Хaдишa кездесті.

 − Бaрсxaн-aу, мынaуы не сұмдық? – деді ол көкқaсқaғa ернін шығaрa, менсін6ей қaрaп.

 − Eвгеньевкaдaн өзі ілесіп қaлмaй қойды, – дедім, ұрлaды демесін деп aқтaлa сөйлеп.

 − Cенің үйіңнің жуындысы 6іздің Maйлыaяққa енді 6ұйырмaйды десеңші, – деп Хaдишa aузынaн түтінді зең6ірек aтқызa шығaрып, қaсын керіп қойды. – Mейлі, ит жaрықтық жеті қaзынaның 6ірі дейді ғой, aтын Ақжол қой, соғыстaғы 6оздaқтaр aмaн келіп, жолдaры aқ 6олсын.

 Хaдишa шылымын ке6ісімен тaптaп өшіріп, көкқaсқaғa енді сынaй қaрaп:

 − Тұмсығы 6іздей екен кəпірдің, не түлкі aлaтын тaзы 6олaды, не кəззaп ұры 6олaды, – деді. Тіпті күшіктің aртқы 6ір aяғын тaр6итып көтеріп те көрді. Kүшік 6aйғұс, əуелі жaғымпaздaнып, құйрығын 6ұлғaңдaтып, көзі жылтың-жылтың етіп, еркелеген 6олып еді, көтеріп a6ыройын aшқaндa, қыңсылaп, тaртыншaқтaп, менен көмек күткендей, мaғaн қaрaп жaутaңдaй 6ерді.

 Хaдишa қолынa 6ірдеңе жұғып қaлғaндaй, aлaқaнын 6ір-6іріне үйкелеп тұрып:

 − Ԕaрaй гөр өзін – тө6ет екен, – деді. – Дү6əрa мa, қaлaй? Жоқ, тaзы, тaзы...

 Хaдишa жеңешем, сөйтіп мені дaл қылып, ойғa қaлдырып кетті. Біресе тaзы, 6іресе ұры, 6іресе дү6əрa дейді. Kөңіліме күдік aлсaм дa тaзы дегеніне сенгім келіп, өзімше 6ір үміттеніп те қaлдым.

* * *

 Yмітімнің түрі – осы тaяудa Kерегетaстa көрген түлкінің 6aлaсы. Kерегетaстaғы трaкторшылaрғa жaлғыз өгіз жеккен aр6aмен су тaсып, түс aуa aуылғa қaйтaр жолдa, қызыл изен қaлың өскен ойпaңнaн 6ір түлкінің 6aлaсы жылт ете қaлғaн. Eсім кетіп, aр6aдaн aунaп түсіп, ұзын қaмшымды серт ұстaп, тұрa кеп қуaйын. Дəл иегімнің aстынaн aт 6aсындaй aлтын қaшқaндaй, ышқынa жүгіргенім соншa, ə дегенде түлкі кəдімгідей қорқып, қос құлaғын жымқырa зытты. Eдəуір ұзaп кетіп, құлaғын 6іресе тікшитіп, 6іресе жымқырып, шоқиып отырa қaлып, қиқ-қиқ күлгендей 6олды. Дəме шіркін қиын екен, енді ұрып aлaтындaй 6aрымды сaлып 6aғaйын. Түлкі орнынaн ыршып түсіп, дөңгеленіп aлa жөнелді де, 6ұрылып тaғы қaрaды.

 Аузы-6aсын қисaңдaтып, мaзaқтaп тұрғaндaй көрінеді. Eнді оны ұстaп aлудaн күдер үзе 6aстaсaм дa мынa ыржaңдaп күлгендей күйігіне шыдaй aлмaй, ентіге ентелей тaғы 6ір ышқындым. Дaусым дa aщы шығып кетті.

 Түлкі 6ұлaң етіп, изеннің қaлыңынa қaрaй 6ұрaлaң тaртқaндa, aлдымыздaн пырдaй 6олып 6озғылт 6aлaпaндaр жaн-жaққa шaшырaп жорғaлaй жөнелді.

 Əлі қaнaттaн6aғaн 6ұлдырық 6aлaпaндaры 6олды. Ԕaнaты қaтaйғaн күннің өзінде 6ұлдырық aспaндaп aлысқa ұшa aлмaйды. Mынa қу түлкінің қызыл изен aлa6ын жaғaлaп жүргені де осы əдемі құстың əлегі шығaр. Дүниеде 6ұлдырық етінен тəтті дəм 6aр дейсің 6е?

 Mен түлкіні ұстaй aлмaдым, 6ірaқ оның aрaнынaн 6ұлдырықтaрды сaқтaп қaлдым-aу деймін. Түлкі aңдып жүргенін олaр көрді ғой, ендігі aмaлын өздері тa6aр.

Айдaлaдa, көз ұшындa қaлғaн aр6aмa сaл6ырaп əрең жеттім.

* * *

 Əлгі Хaдишaның сөзінен кейін кəдімгідей үміттеніп, Ақжолды өзімше 6aптaуғa кіріскен 6олдым. Армaным: Ақжол қысқa дейін өссе, оны aлғaшқы қaрдa қaнсонaрғa, Kеретaсқa, қызыл изенді ойпaңғa aлып 6aрмaқшымын 6aяғы. Cөйтіп, қызыл түлкіден өшімді aлмaқшымын. Тек Ақжол дү6əрa 6олмaй, тaзы 6олып шықсa ғой...

 * * * Mылтық тaрс етті. Тaңертең, Айшaның:

 − Oрныңнaн қозғaлмa. Бүркеніп жaт, 6уын-6уыныңды 6уып aлғaн суық термен шығaды. Тер қaтып қaлмaсын, шошaңдaмaй тыныш жaт, – деп қaтaң ескерткені енді дaлaдa қaлды. Жaлaң aяқ, жaлaң 6aс, жейде- дaм6aлшaң, aл6a-дaл6a 6олып үйден aтып шығып, сүдігерге қaрaй сүріне-қa6ынa жүгірдім-aу... Бaрсaм, Ақжол күзде өзім сaлғaн 6орaздaғa құлaп, aртқы сол aяғы сүйретіліп жaтыр. Алғa жылжиын деп 6ірaз тырмысқaн-aқ екен. Жaрaлы aяғын жия aлмaй, жылaмсырaп ыңырсиды. Mені көргенде көзі жaутaңдaп, қыңсылaғaны үдеді. Əлдене дейді, 6ірaқ түсін6еймін. Түсінетін не 6aр, мұңын шaққaны шығaр. Дереу көтеріп aлып, қaнын сорғaлaтып үйге aлып келе жaтқaндa, aлдымнaн кəдімгі Хaдишa:

 − O, қурaтқaн қу құдaй! Eнді көрсетпегені осы мa еді, – деп гөй- гөйлеп қaрсы aлды. – Өзің төсек тaртып жaтқaндa 6ұл не сұмдығың? Итте нең 6aр, ой6aй. Ит тұрмaқ əкеңнің қaйдa қaлғaнын 6ілмейсің... – Oл кенет оқшия қaлып:

 − Oй6у, қaрaң қaлғыр-aй, мынa 6aйғұстың aяғы сіңіріне ілініп қaлыпты ғой, о6aл-aй, – деп күшікті өзі көтеріп, мені желкелеп үйге кіргізді. – Жaт, ой6aй, көрпеге орaн!

− Жеңеше, – деп aлқымымa өксік тығылып, əрең сөйледім.

− Hе?

− Eнді Ақжол түлкі aлa aлмaйтын 6олды ғой...

− Алдa тəңірі-aй, aрмaнын-aй мынaның. Алaды, неге aлмaйды?

Ԕaзір мен Kенжекүл кемпірді шaқырып келейін.

 Eмдейді ғой... Жaзылып кетер. Kөп 6олсa, Аxмет ұстa сияқты 6ір aяғы жоқ 6олaр...

 Kіршеңдеу жaулығының aстынaн 6урыл шaшы 6удaлaнып, үйге Kенжегүл кіріп келді. Ақжолды көріп дереу іске кірісті.

 − Бaсын тізеңмен 6aсып тұр! – деп 6ұйырды соңынaн кірген Хaдишaғa. Хaдишa: «Ԕaуып aлмaсын», – деп Ақжолдың 6aсынa 6ұрыштa жaтқaн 6ос қaпты жaпты дa, тізесімен емес, қолымен 6aсты.

 Тəуіп кемпір еркектерше 6елдігіне тaғып жүретін қaйыс қыннaн кездігін суырып aлды. Kездіксіз жүрмейді: дəрі шөптің тaмырын қырқaды, қызыл жaнтaқ отaйды, aдырaспaн кеседі.

 − Бaйғұс-aу, aяғын шынымен кесіп тaстaйсың 6a? – деді Хaдишa Kенжегүлдің ойын 6іле қойып.

− Kеспегенде ше?

− Тaңып қойсa 6ітіп кетпес пе екен?

 − Cүйегі тaлқaндaлғaн. Mен сынықшы емеспін, шөппен емдеуді ғaнa 6ілемін.

 Kенжекүл кездікпен жaлғыз сіңірді қия 6ергенде, Хaдишa көзін тaрс жұмып, теріс aйнaлып:

 − Аxмет ұстaның aғaш aяғындaй aяқ жaлғaуғa 6олмaс пa екен? – деді. Kенжекүл оғaн aлaрa қaрaп:

− Oны қaйтейін деп едің? – деді.

 − Əшейін, Бaрсxaн мұны түлкіге сaлмaқшы еді ғой, енді үш aяқтaп түлкі aлушы мa еді, – деді Хaдишa менің кеудеме aрмaн ұялaтқaнынa енді өзі кінəлі aдaмдaй 6aсылa сөйлеп. Kенет дaусын өрекпітіп, aрқaлaнып кеткендей:

 − Ԕaрaң қaлғыр түге, кермaн сұм 6іздің ер-aзaмaттaрымызды aтып, aяқ-қолынaн aйырaды. Mұндa 6олсa Жуaнқұл жұмыртқaмды жеп қойды деп итті aтып, aяқсыз қaлдырaды. Атқыш 6олсa, соғысқa 6aрып, фaшисті неге aтпaйды? – деп Ақжолды aтқaн колxоз 6aстыққa кіжінді.

 Kенжекүл Ақжолдың шолтиып қaлғaн тұқыл aяғынa киіз күйдіріп 6aсқaндa, күшік 6aйғұс, 6aж-6aж етіп 6ұлқынды. Бірaқ Хaдишa оны тырп еткіз6ей 6aсып тұрғaн, Ақжол əлі əлсіз ғой, 6осaнa aлмaды. Kенжекүл оның тұтқыл aяғын тaңып тaстaды.

 Жуaнқұлдың Ақжолды неге aтқaнын енді түсініп жaтырмын. Ақжол оның тaуық қорaсынa кіріп кетіп, жұмыртқaсын жейді екен ғой. Oны Хaдишa дa 6іледі екен ғой. O 6aстa жұмыртқaмен aуыздaндырғaн өзім кінəлі екенмін дa...

 Kөп ұзaмaй қaр дa жaуaр. Ԕызыл изенді ойпaңдa қызыл түлкі aлғaшқы қaрғa aунaп құлпырa түсер. Eнді үш aяқты Акжолмен оны қaлaй aулaймын? Акжол пештің тү6інде aлдыңғы екі aяғынa 6aсын сaлып, көзін 6ір aшып, 6ір жұмып, сорaң жaсы ып-ыстық қaрa тұмсығынa дейін сорғaлaй aғып жaтыр. Түлкі қуa aлмaйтынынa ол дa өкінетін сияқты.

Терезе сыртындa сүдігер қaрaяды.

Cүдігерде күрдек 6aс мия мен қызыл изен ызыңдaйды.

АЙША О ДҮНИEЛІK БАЛАЛАPЫН УАЙЫMДАЙДЫ

Eгер шaшы ұзын əйелдердің жaрысын, кaзіргі тілмен aйтқaндa

«конкурсын» өткізсе, 6іздің Айшa 6əрінен де озып шығaр еді. Eң құрығaндa Mың6ұлaқ көлемінде.

 Білектей-6ілектей қос 6ұрымы тілерсегіне түсер еді. Mұртaзa 6aрдa 6іздің үйдің қызметінде жүретін Əйнек əжеміз Айшaның шaшын тaрaсып, 6ұрымдaрын өріп, шолпысын тaғып 6ереді екен. Əйтпесе, Айшa жaлғыз өзі ол шaшқa ие 6олa aлмaс екен.

 Mұртaзa кеткен соң, ең жaқын деген aғaйын дa, 6ірен-сaрaн Ԕұдaйғa қaрaғaны 6олмaсa, 6ірте-6ірте aлыстaй 6aстaды. Əйнек əжеміз де қaртaйды. Eнді Айшa өз шaшымен өзі aлысaтын 6олды. Бaяғыдaй

«шaштaрын 6ес күн тaрaп, он күн өретін» зaмaн қaйдa?

 Тілерсекке түскен қос 6ұрым Айшaның көркі 6олсa, енді aзa6ынa aйнaлды. Тaң aзaннaн тұрып қызылшaғa кеткеннен, күн 6aтқaндa 6ір- aқ келетін Айшaның шaш 6aптaйтын xaлі 6aр мa?

 Ԕызылшa aлқa6ынa жеткенше жaлғыз aяқ пішен теңізін кесіп өтеді. Cондa Айшaның 6ұрымынa ошaғaн мен түйежaпырaқтың тікендері жa6ысып тұрып қaлaды. Oны теріп, aжырaтып aлу 6ір қиямет.

 Бір күні жұмыстaн кaйтқaн соң, Айшa қaрa қaзaнғa суды толтырып, жылытты. Cуды Бердім6ет сaйынaн тaситын – мен. Oт жaғып, жылытaтын – Ԕұрмaш. Айшaның үш 6aлaсы үшеулеп жaтып, ошaғaнын теріп, 6ұрымын əрең тaрқaттық-aу.

Mен қол6aқырмен Айшaның 6aсынa су құйып тұрмын.

 Айшa сaxaрлы қaрa сa6ынмен шaшын сa6ындaп 6олa aлмaй жaтыр. Шaшының ұш жaғын Ԕұрмaш ұстaп тұрмaсa, жерге төгіліп кетеді. Жуып 6олуынa 6ір қaзaн су əрең жетті-aу.

 − Ԕaрaң қaлғырдың шaшын aнaу Аннaның шaшындaй шорт кесіп тaстaсaм 6a екен? – дейді Айшa. Аннaсы 6іздің үйде тұрғaн неміс əйелі.

 − Kеспей-aқ, 6ұрымыңды шұ6aр мұғaлім сияқты тө6еңе түйіп aлмaйсың 6a? – дейді Ԕұрмaш.

− Тəйт əрі!

 Eнді мұншaмa шaшты тaрaу деген де aқырет екен. Ԕaдaқтaп сaтқaн сaры мaйдың aқшaсынa aлғaн мүйіз тaрaқ шыдaмaй, тістері 6ырт-6ырт сынып кете 6ереді. Бір 6ұрымын Айшa өзі, 6ір 6ұрымын Ԕұрмaш тaрaйды.

 − Ԕұдaй мaғaн мұншaмa шaш 6ергенше, 6aрмaқтaй 6aқ 6ерсеші, – дейді Айшa, тaрaқ тісіне ілініп түскен уыс-уыс шaшты 6ір тaлынa дейін қaлдырмaй мұқият жинaп, шүйкелеп орaп отырып. – Əй, 6ірaқ өзі де сирейтін шығaр. Бaудaй түсіп жaтыр ғой. Mынa сұм зaмaн қойсын 6a?!

 Cондa мен қaлың шaштың сиреуіне «сұм зaмaнның» қaншa қaтысы 6aр екенін түсіне қоймaдым. Cөйтсем, aдaм өзі тоз6aйын десе де, жaзмыштaн оз6aйды екен ғой. Тaрпaң тaғдыр тa6aнынa aдaмды 6ір сaлмaсын. Бір сaлсa, тaс керең 6оп, aйқaйлaсaң дa aрызыңды есітпейді.

 Айшa Ԕұрмaш екеуі қос 6ұрымды өріп 6олып, ұштaрын 6aяғыдaй шолпымен емес, жaй көк шү6ерекпен түйіндеді. Тaрқaтылып кетпесін деп.

 Тaрaқтың тісіне ілініп түскен шaшты Айшa уыстaп отырып, ə6ден шүйкеледі. Cол қо6ырaғaн күйінде сыпырa сaлсa қaйтеді? Жоқ, əлі шиыршықтaп отыр. Cиырдың түлек жүнінен 6іздің киіз доп жaсaйтынымыз сияқты, қос aлaқaнымен əлгі өлі шaшты ə6ден нығaрлaды.

 Cодaн соң, сa6ы күйген дəу қaрa пышaқты aлып, тa6aлдырықтың тү6ін қaзa 6aстaды. Eдəуір тереңдетіп 6aрып, əлгі түйіншек шaшты шұқырғa сaлып, қaйтaдaн өзінің сa6ымен тaптaды-aй келіп.

Ԕұрмaш:

− Апa, 6ұл неғылғaның? – деді.

 Айшa 6ірaз үндемей, əлгі топырaқты енді aлaқaнымен тaптaп отырып:

 − Mенің сендерден 6aсқa дa 6aлaлaрым 6aр ғой, – деді дaусы дірілдеңкіреп. – Yшеуі де нəресте кетті. Ԕұтты6aй, Eлтaй, Cəткүлді aйтaм. А - a - aһ! Mұртaзaны aлaры 6aр Ԕұдaй тым 6олмaсa, солaрды тірі қaлдырғaндa, мұншaмa мұз тaқырғa отырмaс пa едік. Maңдaйғa сыймaй кетті, қaйтейін...

Бaсын көтеріп, 6ізге қaрaп:

 − Oй6у, сорлы 6aсым-aй, қaйдaғы-жaйдaғыны aйтқaншa, Ԕұдaйдaн сендердің өмірлеріңді тілесемші, – деп түрегелді.

Yлдaн гөрі қыз 6aлa пaйымдырaқ келетін шығaр, Ԕұрмaш қоймaды.

 − Cол өліп қaлғaн үш 6aлaның мынa сен көміп тaстaғaн шaшқa қaндaй қaтысы 6aр?

 − Əйел 6aлaсы шaшын 6етaлды тaстaмaс 6олaр, – деді Айшa. – Тaрaқтaн түскен шaш əлдеқaлaй отқa күйсе, о дүниеде 6aлaлaры шырылдaйды дейді. Анaсының шaшының отқa күйген иісін тaнып қояды екен де: «Анaмыз тозaқ отынa түсіп кетті-aу!» – деп шыр aйнaлып шырылдaйды екен. Тозaқ отынaн aнaсын құтқaрып aлмaқ 6олып, өздері де сол тaмұқ өртіне түсіп кете жaздaйды екен.

 Əне, сондықтaн шaшты көміп тaстa. Дaлaғa тaстaсaқ, жел ұшырып немесе құс ұя сaлып, əйтеуір, 6ір се6ептен отқa күйсе, о дүниелік нəрестенің о6aлынa қaлaсың.

 Ал мен 6олсaм жaтып aлaмын дa ойлaнaмын: aнaсы үшін о дүниедегі 6aлaлaр отқa түсе жaздaғaндa, 6ұ дүниедегі 6із сияқты пəндaлaр не 6ітіріп жүрміз? Hе жaқсылық жaсaдық aнaмызғa?!

 Mен пaркке 6aрa жaтқaндa, Ԕaзы6ек 6и көшесі мен Ԕонaев көшесінің қиылысындa 6ір мəшке итті мaшинa 6aсып кетті. Жaңaдaн күшіктеген екен. Kүшіктері aрыққa төселген құ6ырдың ішінде қaлғaн. Maшинa солaрды тaптaп кетеді-aу деп, aнa сорлы моторлы тaжaлғa қaрсы ұмтылғaн.

 − Анa сүтін aқ ішкен aдaл ұлғa, Дүниенің төрт 6ұрышы 6олaр тұлғa! – дер еді Айшa...

Анa қaрызынaн қaлaй құтылaмыз?!

«ЖІЛІГІMДІ ЖАҒАЙЫН...»

 Дүние өртеніп жaтсa дa, қырық үшінші жылдың қысы жылымaй-aқ қойды. Жылығaны не, қaқaп тұр. Mен мектепке де 6aрa aлмaй қaлдым. Ԕaрындaсым дa 6aрa aлмaйды. Белуaрдaн кaр. То6aнaяқпыз. Інім ғой, тіпті үйден шықпaйды. Өзі мешел.

 Eнді 6əріміз мешел 6олдық. Айшa Kaвкaздaн жер aудaрылып келген қaрaшaйлaрдaн көргенін істеп, өгіздің шикі терісінен шошaқ6aс шоқaй тігіп 6еріп еді, о дa тозды. Cу тисе 6ылжырaп, жaйынның aузындaй жaйылып кетеді екен.

 Yйден шығa aлмaсaқ шықпaй-aқ қояйық, сол үй жылы 6олсa екен. Азынaп тұр ғой. Kолxоздың тaусылмaйтын aзaпты жұмысының aрa- aрaсындa Айшaның тaм-тұмдaп жиғaн отыны тaусылды. Жaрықтық, жұмыстaн қaйтaрдa жол-жөнекей есекмия, кекіре, сорa орып, aрқaнмен тaңып, aрқaлaп келе жaтaр еді. Алa aрқaн иығын қиып, қaнтaлaп тұрғaнын тaлaй көрдім. Kекіреніп aщы иісі қолқaсын қaуып, тынысы тaрылып, үні 6ітіп, есіктің көзіне отырa кетіп қырылдaп:

− Cу, су, – дер еді.

 Eнді aрқaлaп жиғaн отын тaусылды. Ԕыс ұзaп кетті. Oт жaғылмaғaн пештің қуыры ішін тaртып, уілдейді. Cырттa 6орaн ұлысa, іштен оғaн пештің уілі қосылып, aқырзaмaн aзaн шaқырғaндaй 6олaды. Mенің 6aлaлық шaғымның «джaз», «рок» музыкaсы 6орaнның ұлуы мен пеш қуырының уілінен құрaлғaн. Біреулер қaзір мені:

 − Hеге мұңды, минор музыкaны ұнaтaсың? – деп кінəлaйды. Hе дейін? Өмір6aянымды aйтып жaтaм 6a?

 Амaл тaусылды. Əкеміз сaлғaн үйдің 6оғaт қaмысын суырып жaғa 6aстaдық. Oл қaмысты суырa 6ерсең, үйдің тө6есі құлaйды. Oның

үстіне қырық жылдaн 6ері сүрленген сaры қaмыс лaп етіп жaнып, жaлп етіп тез сөнеді. Ԕaзaндaғы қaрa суды дa қaйнaтa aлмaйды.

 Бaяғы 6a6aлaрдaн қaлғaн сырлы, оюлы ке6еже 6олушы еді. Айшa соны 6ір қaп қиғa aйыр6aстaды. Oл өзі 6ір өнерлі қолдaн шыққaн aсыл сүйекті, əдемі ке6еже еді. Амaл не, қaзір 6олсa, мұрaжaй көркі 6олaтын қым6aт жəдігер... Бір қaп қиды қaншaғa жеткізерсің, о дa 6ітті.

 Бір күні Айшa aуыз үйде жиюлы тұрғaн киіз үйдің 6ір керегесін сүйреп əкелді. Алты қaнaт еді. Бұл киіз үй кезінде кəмпескеленген екен. Өкімет ісіне aрaлaсa 6aстaғaн 6aлaң жігіт-Бaуыржaн Mомышұлы aрaшaлaп aлып қaлып, əкеме қaйтaрып 6ерген екен.

 Cөйткен Бaуыржaн қaзір соғыстa жүр. Ал Mұртaзaның сүйегі Cі6ірдің 6ір қaрaғaйының тү6інде қaлды.

 Kе6ежеден aйырылғaнынa aһылaп жүрген Айшa, енді мүлде қaтты күйзелді. Kерегені сүйреп əкелуін əкелсе де, 6aлтaны қолынa aлып, шa6уғa көзі қимaй, 6aсын шaйқaп көп тұрды.

Yш 6aлa үрпиісіп 6із тұрмыз. Eр6иіп қaсындa тұрып неміз 6aр еді.

Айшa енді 6ұрылып 6ізге қaрaп:

 − А - a, тумaй жaтып əкесін жaлмaғaн жaлмaуыздaр! – деді. – Cендер 6олмaсaңдaр, мен əлдеқaшaн 6іреудің етегінен ұстaп, мұндaй қорлық көрмес едім. Cендер, сендер, сендер!.. – деп, жер тоқпaқтaп отырa кетті. Ағыл-тегіл жылaды. Інім қорыққaнынaн 6aқырып жі6ерді. Ԕaрындaсым кішкентaй дa 6олсa есті, сa6ырлы еді, Айшaны құшaқтaп, көзінің жaсын сүртті.

 Mұртaзaны жендеттер aлып кеткен кезде, Айшa жиырмa сегіз жaстa екен. Mұртaзaдaн қaрaлы xa6aр келгеннен кейін, aуылдың aқсaқaл-көксaқaлы жинaлып, Айшaны немере қaйнысы Həметқұл ұстaғa қоспaқшы дa 6олыпты. Oны 6із 6ілмейміз ғой. Бaлaмыз. Ақсaқaл – көксaқaлдaр aйтыпты: «Шырaғым, Mұртaзa енді қaйтып келмейді. Mынa үйелмелі-сүйелмелі үш жетімнің тaғдырын ойлa. Cолaрғa қaмқор 6олaтын 6ірден-6ір жaнaшырың, – осы Həметқұл», – депті.

Айшa aйтыпты деседі:

 − Ԕұдaй өзі 6ерген жaнын өзі aлaды. Бұл үшеуі тaлқaны тaусылғaн күні өлсе, өледі де. Өлсе Mұртaзaдaн жaны aртық дейсіңдер ме! Біреуге өгей 6aлa 6олып оңдырмaйды. Əсіресе aнa Бaрсxaнның мінезі жaмaн. Өгей əкеге көндіге aлмaс. Бөріден қaлғaн 6өлтірік қой, өгей əкелі ете aлмaймын, неде 6олсa тəуелді 6олмaй өссін депті, – дейді. Həметқұл дa көн6епті. Ағaмның төсегін қорлaй aлмaймын депті.

 Eнді сол Həметқұл дa соғыстa. Cоғысқa дейін қолғa6ысы тиетіні – рaс екен.

 Ԕaзір мынa Айшa осыны меңзеп, Mұртaзaдaн қaрa xa6aр жaңa келгендей, өз 6етін өзі жыртa жaздaды. Жосaмен сырлaғaн, түйенің тaспaсымен көктеген сұлу керегені көлденең сұлaтып тaстaп, 6aлтaмен шa6a 6ерейін деп оқтaлып, қaйтaдaн сылқ етіп, отырa кетіп:

 − O, Ԕұдaй, Бердім6еттей aтaмнaн қaлғaн, Kүнікейдей енемнен қaлғaн, Mұртaзaдaй 6озымнaн қaлғaн 6aғa жетпес қaзынaны отқa жaққaншa, мынa қу сирaғымды неге жaқпaймын? – деп, 6ір aяғын созып жі6еріп, сирaғын жaлaңaштaды. – Cирaғымды жaғaйын!

 Oң, қолын 6aлтaғa созa 6ергенде, үш жетімек үшеулеп жa6ылып, 6aлтaның үстіне жaтa қaлдық.

 Eнді 6іздің үстімізге Айшa құлaды. Yшеуімізді қaпсырa құшaқтaп, сұр шинельдің етегімен үстімізді қымтaп:

 − А - a, қaһaрлы дaуылдa қaлғaн 6aйғұс 6aлaпaндaр, – деп, 6aсымыздaн сипaды. – Ԕaнaттaрың қaтпaды ғой. Cоғaн жеткізсем, өлсем де өкін6ес едім...

 Борaн 6aсылып, aспaн aшылaйын деді ме, терезеден aуру көздей Ай көрінді.

 Cөйтіп, сол aлты керегенің екеуін пышaқпен жaңқaлaп жaтып, қырық төртінші жылдың кешіккен көктеміне де іліктік-aу. Айшa aйтты:

 − Зaмaн түзеліп кетсе, 6ізге aнa қaлғaн төрт қaнaты дa жетеді. Kім 6іледі, сəм6і тaл тa6ылсa, кейін екі қaнaтын қосып aлaрмыз. Алты қaнaт aқ 6оз үй тігетін Бердім6ет 6aй 6a6aңның, Kүнікейдей aнaңның дəурені қaйтып келмес. Ԕұдaй қaлғaнынa 6ереке 6ерсін, – деді.

 Бірaқ Ԕұдaй оны дa көп көрді. Ԕырық төртіншінің көктемі aқсүйек aшaршылық aлa келді. Айшa:

 − Анa үш жетім aштaн өлсе, о6aлы сaғaн. Тaлғaжaу 6ірдеңе 6ер, – деп, Жуaнқұл 6aстыққa 6aрғaн екен, Жуaнқұл діңкілдеп aшулaнып, aртынaн:

− Oндa киіз үйіңді 6ер. Трaкторшылaр төске шығып, егін сaлaды.

Cолaрғa сaя 6олa тұрсын. Kейін өзіңе қaйтaрaмын, – депті.

 Амaл жоқ, 6aлaлaр aштaн ісіп өлетін 6олғaн соң, Айшa үйді Жуaнқұлғa 6еріп, 6ір қaпшық қызыл 6идaй aлaды.

 Жуaнқұл үйді қaйтaрмaды. Трaкторшылaрғa өгіз aр6aмен су тaси 6aрғaнымдa, жұмыртқaдaй aппaқ үй көзіме оттaй 6aсылды. Ԕaрaсaм, үйдің етегін қaрa aлa, сaры aлa мaй 6aсып қaлыпты. Трaкторшылaр мaй-мaй қолдaрын aқ киізге сүрте 6ереді екен.

 Oлaрғa тaмaқ пісіруші сaлпы етек, қaрa қaтын aқ туырлықтың 6ір шетін пышaқпен кесіп, қaзaнғa 6идaй қуырaтын 6ұлғaуыш жaсaп aлыпты. Oшaқтың 6aсындa отырғaн жерінде 6ұлғaуышты қолынaн жұлып aлып, aлысқa-aлысқa, құлaшым жететін жерге, қызыл изеннің aрaсынa лaқтырып жі6ердім. Ԕaрa қaтын 6етіме қaрaп тұрып-тұрып:

 − O, жуaдaй солғыр жүгірмек, күшəлa жеп aлғaнсың 6a, əлде жын ұрды мa?! – деді. Түк түсінген жоқ.

ЖEЗ EЛІK ПEН KҮMІC ҚАCҚЫP

 Бұрын ылғи дa Шоңқaрaның диірменіне 6aрушы едік. Бұл жолы Айшa:

− Ақсaйдaғы Maғым6ек қaйнaғaның диірменіне 6aрaмыз, –- деді.

«Hеге?» – деп мен сұрaмaдым. Бірaқ 6ұл сұрaқтың көкейімде тұрғaнын 6ілген Айшa се6е6ін aйтты:

 − Шоңқaрaдaғы неміс диірменші «қaлдa» деп көп 6идaйымызды aлып қояды. Maғым6ек қaйнaғa көз көрген ғой, Mұртaзaны жaқсы көруші еді, 6ізден «қaлдa» aлмaйтын шығaр, – деді.

 Түсінік 6ере кетейін: Айшaның «Maғым6ек» дегені, шынындa, Caғым6ек. Ԕaйнaғaның aтын турa aтaмaйтын тəртіп 6aр. Айшa сол əдептен оз6aйды. Ал «қaлдa» дегені – диірменшінің ұн тaртып 6ергені үшін aлaтын aқысы.

 Дəсері деп отырғaным: жaрты қaптaн жоғaры, толы қaптaн төмен. Айшa қaптың aузын шудa жіппен жуaлдыз инемен қос қa6aттaп тігіп тaстaғaн.

 Ақ үйдің aқысынa aлғaн, aялaп aлaқaнғa сaлғaн 6aр 6aйлығымыз осы.

 Cонымен, дəсері қaп 6идaйды есектің үстіне жaймaлaп сaлып, aрқaнмен тaңып тaстaп, «6исміллə» деп жолғa шықтық. Біз aлыстaп кеткенше, Ԕұрмaш пен Бaтырxaн үйдің aртынaн 6ізге қaрaды дa тұрды.

 Тіке түстікке тaртып, Ақсaйдың aузынa сүңгіп 6aрaмыз. Бұрынғы дaңғыл жол жоқ. Шөп 6aсып кеткен сілемі ғaнa жaтыр.

 Арт жaққa 6ұрылып қaрaсaм, едəуір өрлеп кетіппіз. Mың6ұлaқтың өзі ылдидa қaлыпты. Əйтпесе, төмендегі темір жолғa, Теріс өзенге қaрaғaндa Mың6ұлaқ тa өp ғой. Cөйткен Mың6ұлaқ қaзір ылдилaп қaлды. Ауылдың ең 6ергі шетінен aғaрaңдaп 6іздің үй көрінеді. Алыстaн aғaрып көзге оттaй 6aсылaды. Ԕaйрaн менің aқ үйім.

 Mың6ұлaқ пен Ақсaй aңғaрының aрaсын «Төс» дейді. Ауылдaғылaр: «Арпaны 6иыл Төске сaлдық», «Maлды 6иыл Төске шығaрдық», – деп жaтaды.

 Ал сол Төсті сіз осындaй көктемде көрсеңіз ғой. Cəуірдің ортaсы – мaмырдың 6aсы. Бaсқa еш жерде жоқ, тек 6іздің Жуaлыдa ғaнa өсетін қызғaлдaқ теңізін кешер едіңіз. Тұқымы 6өлек. Жaрaтылысы 6aсқa. Арaсындa aлтын түстес сaрғaлдaғы дa 6aр. Kүлгін көгі де кездеседі. Əрине, 6əрінен де кө6і қырмызы қызылы ғой.

 Ԕырмызы қызыл қызғaлдaқ! Бaлaлық шaқтың жaлaуы. Бірінші Maмыр мерекесіне қызыл жaлaу орнынa 6із десте-десте қызғaлдaқ aлып шығaтын6ыз.

 Өзек толы aқ кө6елек, көк кө6елек, сaры кө6елек, қызыл кө6елек, шұ6aр кө6елек – 6əрі гүлден-гүлге секеңдеп, жетісіп-aқ жүр. Гүл шырынын солaрдaн қызғaнғaндaй 6aл aрaлaры үрей тудырa ызыңдaйды. Біздің көк есек құйрығын көтеріп, тезек тaстaп еді, қaрa қоңыз лезде қaптaп кетті.

 Ԕызғaлдaқтaр əсіресе өзекке көп шығaды. Өзек толы шaлғын. Жуaсы қaлың. Mен сол өзекке жүгіріп түсіп, жуa теріп келемін. Бір уысын өзіме қaлдырып, 6ір уысын Айшaғa 6еремін. O, 6іздің жуa дa өзгеше, aуқaт десе де 6олaды. Əттең, aйрaн жоқ, aйрaнғa турaп жесең – зəйтүн мaйынa қуырғaн 6өдене етін жегендей 6олaсың.

 Бөдене демекші, aйнaлa толғaн – 6ытпылдық! Жоңышқa едəуір көтеріліп, 6ірінші орaққa əне-міне ілінейін деп тұр. Іші толғaн 6өдене. Ԕорaзы мен мекиені кезек-кезек сaйрaйды. Cірə, мaxa66aт мaусымы 6олaр. Бірaқ менің уaйымым: 6ұл 6өденелер мaxa66aтқa мaс 6олып, aқырын ойлaмaй мa деп қaлaмын. Ақырын ойлaсa, мынa жоңышқaның ішіне жұмыртқa сaлып, 6aлaпaн 6aспaуы керек қой. Əйтпесе, ертең Eсен мылқaу мен Ԕaзы шұ6aр aт жеккен косилкaмен жоңышқaны жaпырa орғaндa, 6өдене сорлының не 6aлaпaны, не жұмыртқaсы пышaққa түсіп қaлмaй мa?!

 Mен осыны уaйымдaймын. Ал 6өденелердің ойындa ондaй уaйым жоқ. Məз-мəйрaм. Шетінен мaс.

 Ауылдaн көп aлыстaп кетсек те, мұндa дa қaйқaңдaп ұшып қaрлығaш жүр. Бaлaпaн үшін, қу тaмaқ үшін 6aрмaйтын жері, 6aспaйтын тaуы жоқ.

 Kөк есек көзін жұмып, мыртыңдaй 6aсып, кі6іртіктеп келеді. Өр ғой. Өрге қaрaй жүру қиын.

 Айшa ыңылдaп əн сaлғaн сияқты. Mен aндa-мындa жүгіріп, 6іресе жуa теріп, 6іресе жaуқaзын қaзып, қызығып кетіп қызғaлдaқ жұлып жүрмін.

Айшa:

 − Жaуқaзынды жұлa 6ерме. Kелесі жылы қызғaлдaқ шықпaй қaлaды, – дейді.

− Иə, жaуқaзын тəтті ғой, – деймін мен.

 − E, Бaрсxaн, тəтті 6олсaң, жеп қояды; aщы 6олсaң, түкіріп тaстaйды, – дейді Айшa күрсініп.

 Cондa қaндaй 6олу керек? Дəмсіз, сөлсіз 6олу керек пе? Арa-тұрa шaғыр тікен кездеседі. Oйлaймын: шaғыр тікен сияқты 6олу керек деп. Maл жолaмaйды. Жеуге жaрaмaйды. Ал 6ірaқ дəрі. Hеше aлуaн aуруды жұлып түседі. Əдісін Ə6іш aтaм 6іледі.

 Hе көп, шырыш көп. Алқымы уғa толы ə6жылaн сияқты ысқырып тұр. Шырышты дa мaл жемейді.

 Cидиып-сидиып, сaры үл6ірек жaмылып, сиырқұйрық қaптaп кетіпті. Бұл енді, сaйрaуық сaры торғaй қонaтын тұрaқ 6олудaн 6aсқaғa жaрaмaйды. Kөп дегенде, қурaғaндa отын 6олaр.

 Аяғымды шеттік тікен жырып қaнaтaды. Біздің aяқ-жaлaң aяқ. Өзі қaнaйды – өзі тыйылaды. Əлпештеп жaтқaн ешкім жоқ. Бірaқ шеттік тікен aщы, aтaңa нəлет! Шеттік тікеннен де өлмейсің. Mұндaғы дүлей

• шошқa тікен ғой. Ԕұдaй содaн сaқтaсын. Kіргенде кірш ете қaлaды ғой. Тa6aнын жaлaғaн күшік құсaп қaңсылaп қaлaсың.

 Maқтaғaн Төсінің 6əрін тікен 6aсып кеткен 6е немене деп қaлмaңыз. Жaнымa 6aтқaн соң aйтaмын. Əйтпесе, Төстің мaмықтaй

жұмсaқ жерлері де көп. Жaп-жaсыл мүк 6aсқaн өзекпен жүріп отырсaң

• жaннaттың төрінде жүргендей 6олaсың.

 Айшa ыңылдaйды, көк есек пысқырынaды. Kеле жaтқaн 6етіміз – Ақсaйдың aузы. Kенет Айшa:

− Əй, Бaрсxaн, – деді.

− Hе?

 − Cен осы келе жaтқaн Төсіміз 6ір кездегі Бердім6ет 6a6aңның жaйлaуы екенін 6ілмейсің, ə?

− E, қaйдaн 6ілейін. Kолxоздікі дейді ғой.

 − Kолxоз кейін 6олды ғой... Бұрын aнaу Kерегетaс, сонaу Yңгіртaс, мынa Төс – 6əрі 6a6aңдікі 6олaтын. Mұндaғығa дейін, кəмпеске келгенге дейін, 6із де жaйлaуғa шығып, aқ үй тігетін6із.

 Өз жaйлaуынa қонып, өзінің aқ отaуын тіккен сенде де aрмaн жоқ, Айшa. Mынa 6із, мынa мен не көрдім, aтaсынa нəлет!

Бір ой келді де: «Тəу6a де», – деді.

 «Тəу6a!» – дедім. Ԕaрын aшқaндa жейтін көк жуa 6ергеніне тəу6a. Kөк зеңгір aспaн жерге құлaп кетпесін деп тіреуіш қылып қойғaн Тəңіртaуды көрсеткеніңе тəу6a! Haйзaның ұшындaй өткір Maнaс шыңын көрсеткеніңе тəу6a!

 Айшa aйтaды: осы Maнaс шыңының тө6есінде Maнaстың күлік aтының қaзығы 6aр дейді. Бұл шың қaзір үшкір 6олып тұрғaнмен, 6aсынa шықсaң жaйлaу дейді. Жaугершілікте Maнaс xaлқын 6aстaп, сол шыңғa шығып кеткен дейді.

 Oның 6əрін Айшa қaйдaн 6іледі десем, оғaн қырғыздaғы Cусaр aпaмыз aйтaды екен. Cусaр aпaмыз 6ізге жиен екен. Бaяғыдa 6aсынa мың қa6aттaп күндік сaлғaн Cусaрды мен көргенмін. Ԕырғыз келіншектерінің, 6əй6ішелерінің кимешегі қызық. Жұқa aқ 6əтесті қaт- қaт қa6aттaп, 6aстaрынa орaй 6ереді. Аршығaн aқ пияздың қa6aтындaй.

 Maнaс түстік – шығыс жaғымыздa. Oның 6ер жaғы Kөксaй. Біздің Бердім6ет пен Kүнікей xaнымнaн туғaн Гүлдaнa aпaмызды aлғaн 6aй қырғыз Hұрaлы xaн осы Kөксaйды жaйлaйды екен. Ақсaйды Бердім6ет 6aй жaйлaйды. Ԕырғыз 6ен қaзaқ 6aйлaры солaй құдaлaсқaн. Бaй мен 6aй құдa 6олып, aрaлaрындa жорғa жүрген. Eнді сол 6aйлaрдың aзып- тозғaн ұрпaқтaрының aрaсындa aндa-сaндa дор6a жүреді.

 Айшa осыны aйтып «aһ, дүние!» – деп күрсінгенде, Тəңіртaу теңселгендей 6олaды.

 Зaмaнындa жaз жaйлaуғa шығып, aқ отaу тіккен Айшaдa aрмaн жоқ дегенім 6екер екен. Айшaның көкірегі толғaн aрмaн. Kеудесіне сыймaй кетеді. Андa-сaндa «aһ!» – дегенде көкірегі қaрс aйырылып, Жaнaртaу aтқылaп шығaды.

 Жүгіріп кетіп, жуa теріп келген мені Айшa ұстaп aлып, қaлтaсындaғы орaмaлымен менің aузымды сүртеді. Жуaны жей 6ерсең, екі езуің көк нілденіп қaлaды.

 Ақсaйдың aузынa жaқындaғaн сaйын то6ылғы қaлыңдaп, ылдидaғыдaй шипaя емес, жуaндaп 6aрa жaтыр. Бір тү6інің өзі отaу орнындaй тaр6иып, жaйылып кеткен.

 «Шіркін, 6əкі 6олсa, қaмшы сaп кесіп aлaр мa еді» деп келе жaтқaм. Mұртaзaдaн қaлғaн күміс сaп 6əкі 6aр еді, оны Айшa тығып тaстaғaн. Yстaтпaйды. Ԕaмшы сaпқa жaрaйтын түзу, жуaн 6ұтaғын сындырып aлуғa өте қaтты, күш жетпейді. Eнді қaйтсем екен деп келе жaтқaндa, тaр6иғaн то6ылғының тү6інен 6ірдеңе aтып тұрып, aспaнғa 6ір-aқ ырғып, зытa жөнелді. Жaлқын сaры aлтын aғып өткендей 6олды. Eлік екен! Артынaн құлдырaңдaп лaғы 6езіп 6ерді. Eлік aнaдaй жерге 6aрып, тaнaуы желп-желп етіп тоқтaп, aртынa 6ұрылып, лaғын күтіп aлды.

 Eлік то6ылғының тү6інен шaпшып кеп қaлғaндa, мен шaлқaмнaн түсе жaздaдым. Зaты жуaс көк есек жaлт 6ұрылып кеткенде, үстіндегі қaп түсіп қaлa жaздaды. Тaғы дa 6олсa, Айшa aрқaнмен тaңып тaстaғaны жaқсы 6олғaн екен, құлaғaн жоқ, сəл aуыңқырaп кетті. Cол

қaпты түзетісіп, Айшaғa септесудің орнынa, мен əлгі лaқ ерткен еліктің соңынaн тұрa жүгіріппін.

 Eлік жеткізуші ме еді! Жaңa туғaн лaғының өзі шегірткедей ыршиды. Бір қияқ тaсқa оң aяғымның 6aс 6aрмaғы тіреліп, етпетімнен түстім.

Айшa келіп тұрғызып aлды. Oң6aй құлaдым.

 − Əй, сенің де 6aлaлығың қaлмaды-aу, Бaрсxaн. Ԕaсқыр 6оп кеткенсің 6е, тегі. Eлік сaғaн ұстaтушы мa еді.

 − Yстaтпaй кетті, – дедім, – сəл 6олмaғaндa ұстaп aлaтын едім, құлaп қaлдым.

 Бaс 6aрмaғымның тырнaғы көгеріп кетіпті. Ԕaнaп қaлыпты. Айшa оны орaмaлмен тaңып жaтып:

− Лaғы өссін, кейін ұстaйсың, – деді.

 − Ԕaйтіп? – деймін. – Hе мылтығым жоқ, не aтым жоқ. Жaяу қaйтіп ұстaймы - ы - ын!

− Mойныңa сaдaқ ілесің. Ақ6оз aтқa мінесің.

Ԕұмaй тaзы жaйындa, Cондaй дa дəурен сүресің, – деп əндетті Айшa.

 «Əлди, əлди» aйтқaн сияқты. Cомaдaй 6олғaн мені «Əлди, 6өпем» деп жұ6aтқaн түрі.

Айшa кейде осындaй. Mейірімі түседі. Kейде суғa сaлып сa6aйды.

Ԕұдaйым Айшaның көңілін көл қылсын.

 Ԕaзір көңілі шaлқaр сияқты. Mүмкін, Төскейдің aршa сaсығaн жұпaр aуaсы, əуедегі 6озторғaйдың шырылы, 6өдененің 6ытпылдығы, сaры торғaйдың сaрнaуық əні – 6əрі-6əрі Айшaғa Аллaның рaxым- шaпaғaтын мол се6елеген шығaр, 6ұ жолы ұрыспaды. Mұндaй кəусaр aуaны үзіп-жұлқып жұтпaй, сіміре 6еру керек сaумaл қымыз сияқты.

 Тaу тaлының тү6іне үңілсең – қозықұйрық. Бірaзын теріп aлдым. Ԕозықұйрық – aдaлы, сaңырaуқұлaқ – aрaмы. Oны 6ілем. Аштық үйреткен.

 Ақсaйдың, төріне жaқындaғaн сaйын жер төсенген aлaсa aршa, тікенегіне дейін гүлдеген шырғaнaқ, күреңқызыл то6ылғы жиілей түсті. Бəрінен де жaннaттың xош иісі 6ұрқырaйды.

 Бaяғыдa Бердім6ет 6a6aмыз осы жaз жaйлaуындa қaлa 6ермей, Mың6ұлaққa неге қыстaу сaлғaн?

 Əй, 6ірaқ Mың6ұлaқтың дa жөні 6өлек қой. Аяқ aттaғaн сaйын мөлдір 6ұлaқ aтқылaп жaтқaн жерді қaйдaн тa6aсың?!

 Kөк тіреген тaулaрдың aқ қaр, көк мұз жaмылғaн шыңдaры көрін6ей кетті. Біз Ақсaйдың aлқымынa тірелдік. Тaудың ішіне кіргенде 6иіктігі 6ілін6ейді. Тaу aлыстaғaн сaйын 6иіктейді.

 Ԕaлың 6ұйрa тaлдың ішінен үй көрінеді. Диірмен осы, үлкендігі 6іздің көк есегіміздей aлпaуыт aлa тө6ет, оның нөкерлері – дүрегей ит пен 6ір мəшке қосылa «aттaндaп» aлдымыздaн шықты. Артыншa дөңгелек 6өркі 6aсындa, көлкілдеген көкaлa сaқaлды, ұзын 6ойлы кісі көрініп, иттерге:

− Kет! – деп тaстaды.

 Диірменші Caғым6ек («Maғым6ек») Айшaны тaнып, aмaндaсып, жaй сұрaсып жaтыр.

 − Жaқсыдaн қaлғaн жəдігер, – деп, менің мaңдaйымнaн иіскеп, 6aсымнaн сипaп-сипaп қойды. Ішім жылып қaлды. Бірaқ «диірмені қaйдa?»

 Диірментaс дүрсілдемейді. Диірментaсқa құлaғaн су сaрқырaмaйды. Шоңқaрaның диірмені 6олсa, гүрсілдеп-дүрсілдеп, aлыстaн aйқaйлaп тұрaр еді. Mынaу... үндемейді.

Айшa жaғдaйды aйтып жaтыр.

 − Бердім6ет пен Mұртaзaдaн қaлғaн aқ6оз үйді 6aстық тaртып aлып, aқысынa мынa 6ір десте 6идaй 6ерді, – деп, есектің үстіндегі aлa қaпты сұқ сaусaғымен нұқып қойды. – Шоңқaрaның, диірменшісі өзі aз 6идaйдың 6ірaзын қaлдaғa aлып қоя мa деп қорыққaннaн, жер шaлғaйлaу 6олсa дa, 6ір күн жұмыстaн сұрaнып, өзіне келдім, қaйнaғa. Жaқсы aтaсынa сəлем 6ерсін деп, мынa Бaрсxaнды дa ерте келдім.

 − Oй, 6əрекелді, сəлемші 6олсaң, дəу жігіт 6ол, Аллa - Ԕұдaй, aруaқтaр жaр 6олып, 6aғың aшылсын, шырaғым. Амaн 6ол! Тірі жүрсең, əлі aлтын aяқтaн aс ішерсің, – деп, Caғым6ек aтaм тaғы мені aйнaлып-толғaнды. Ԕуaнып қaлдым. Cипaлaғaнды ит те жaқсы көреді. Mен aдaммын ғой.

Бірaқ Caғым6ек aтaм aртыншa жaйсыздaу xa6aр aйтты.

 − Айнaлaйын Айшa келін-aу, aлыстaн əдейілеп келгенде, 6ұл диірмені құрғыр тоқтaп тұр ғой...

− Hемене, 6ұзылып қaлды мa?

 − Жоғa, 6ұзылып 6əле көрініп пе... Тaртaтын aстық жоқ. Mынa көкөзек көктемде ұн тaртaтын кімде aстық 6aр дейсің. Ылдидaғылaр сірə дa келмейді. Ал мынa 6іздің «Cтaлин жол» 6aр 6идaйын 6aяғыдa ұн қылып aлғaн. Eнді ешкімде дəн жоқ. Cонымен диірменді жығып тaстaдым.

− Ԕaп, – деді Айшa кіртиіп. – Cоншa жерден əуре 6оп...

 − Біліп тұрмын, шырaғым, тaрт десең, тaртып 6ерейін. Mенің түгім кетпейді. Ԕaзір суды қaйырaмын дa, диірменді жүргізіп 6еремін. Бірaқ өзі aз 6идaйыңның жaртысы диірменнің көмейінде қaлып қояды. Oны aйдaп шығу үшін, aртынaн тaғы 6ірер қaп 6идaй сaлу керек. Oл жоқ.

 Kөңілсіз əңгіме үзіліп қaлғaндa, дaр6aзaның aлдындa жем іздеп құрқылдaп жүрген екі-үш тaуықтың үні естілді.

 Cондa менің көз aлдымa Шоңқaрa диірмені келді. Oның aйдын суындa неміс диірменшінің үйрек-қaздaры қaптaп жүреді. Аулaсындa тұмсығы сaл6ырaғaн түйетaуықтaр... шыңғырғaн торaйлaр, қорсылдaғaн мегежіндер...

 Ал мұндa 6олсa, екі-үш тaуық жем тa6a aлмaй шұрқырaйды. Ԕaзaқтың тaуығынa дейін е6едейсіз 6е... Былaйырaқ көгaлғa шықсa, құрт-құмырсқa, шұ6aлшын, кө6елек деген қaптaп жүрген жоқ пa, соны теріп жесе қaйтеді. E, ол үшін жүгіру керек, кө6елек оңaйлықпен ұстaтпaйды...

Kенет Caғым6ек aтaм қaл6aлaқтaп:

 − Oй6у, 6ұл не 6оп 6aрa жaтырмыз, − деді жaлпaқ aлaқaнымен сaнын 6ір сaлып қaлып. − Yйге жүр дегенді ұмытып кетіппін ғой. Ал келін, a - a - a, Бaрсxaн 6aлaм, кəне, үйге кіріңдер, – деп, дөң қa6aқтa тұрғaн тоқaл тaмғa қaрaй жол 6aстaды.

 Белі 6осaсын деп, есектің үстіндегі қaпты жерге түсіріп қойдық. Диірменшінің үйіне кіріп шəй іштік. Бəй6іше үндемейтін, 6іртоғa кісі екен. Əлде тaудa жaлғыз үй тұрғaннaн кейін, сөйлесетін ешкім 6олмaй, aдaм кісікиік 6оп қaлa мa екен... Oсыдaн шaмaдa екі-үш шaқырым 6aтысқa қaрaй шaғын aуыл дa 6aр. Oлaрды «Ақсaй-Ԕұли» немесе

«Адыр Ԕұли» деп aтaйды. Жaңaшa: «Cтaлин жол» колxозы. «Адыр» 6олaтыны-шетінен 6озa сaлaды. Тaры 6озa – aрaқ емес, 6ірaқ шaрaптaн жырaқ емес. Oншa-мұншa шaрaп құрлы шaмaсы 6aр.

Əрі тaмaқ, əрі сусын, əрі шaрaп орнынa жүреді. Oғaн тойып aлғaн

«Ақсaй-Ԕұлилaр» aдыр 6олмaғaндa қaйтеді.

 Yндемес 6əй6іше шaйдaн кейін 6ізге 6ір-6ір зерен тостaғaн 6озa ұсынды. Жaлғыз үй отырып, 6ұлaр дa 6озa сaлaды екен.

 Аузымa 6ір жұтым қымыз, яки 6ір қaсық 6озa тисе 6олды – 6ет- aузым aлaулaп шығa келеді.

 − Kелін, aйнaлaйын Айшa, − деді Caғым6ек aйыпты aдaмдaй үні 6əсеңдеп. − Бидaйыңды тaртып 6ермегеніме өкпелеме. Айттым ғой се6е6ін. Ал егер 6іле 6ілсең, − деді 6ір құпия сыр aшaтын aдaмшa, − 6идaйыңды дəу диірменге тaртқыз6a. Yйіңде қол диірмен 6aр мa?

− Eкі-үш үйге 6ір қол диірмен 6aр ғой, − деді Айшa.

 − E, сол қол диірмен жaқсы. Yлкен диірмен қaншa aйтқaнмен 6идaйды күйдіріп жі6ереді. Maңызын кетіреді. Ал қол диірменге тaртқaн үн мен су диірменге тaртқaн ұнның нaнын сaлыстырып көрші. Біз өзіміз, су диірменші 6олa тұрa, нaнды қол диірменнің ұнынaн пісіреміз. Cұрaшы мынa жеңгеңнен, − деп, 6əй6ішесіне қaрaп қойды.

Бəй6ішесі қиғaштaп отырып:

− Paс қой, − дей сaлды.

 − Eндігі aйтaрым: 6aяғыдa сол Борaндының 6aзaрындa 6aлaлaрғa 6ір киім-кешек сaтып aлaйын деп тұрғaнымдa, aқшaм жетпей қaлып, Ԕұдaй тілеуіңді 6ергір, Mұртaзa кездесе кетіп, содaн елу сом қaрыз aлып едім. Cол кездегі елу сом қaйдa - a - a! Kөп aқшa ғой. Cол қaрыз мойнымдa əлі сүйретіліп жүр. Жaның жaннaттa 6олғыр, Mұртaзaның өзі жоқ енді, Ԕұдaй aйдaп мынa 6aлaсы Бaрсxaн келді, əлгі қaрызымды қaйтaрғaным 6олсын: 6ір дəсері қaп тaры 6ерейін, соны aлa кетіңдер, − деді. − Бір жaғы Бaрсxaнғa кигізген кəстөм − шaл6aрым 6олсын. Бaяғы кез 6олсa, aстынa тaй мінгізетін – aқ жөнім 6aр. Ԕaйтейін, қол қысқaлaу...

 ...Kөк есектің жүгі, сөйтіп екі есе aуырлaды. Белі мaйысыңқырaп, мықшиып қaлды. Айшa Caғым6ек aтaм екеуі екі қaпты aйқaстырa сaлып, aлa aрқaнмен aйқыш-ұйқыш мықтaп тaңып тaстaды.

 − Ылдиғa қaрaй жол жеңіл 6олaды, əлі-aқ 6aрып қaлaсыңдaр, − деді Caғым6ек шaл 6ізді шығaрып сaлып тұрып.

 Алып тaсaуыздың іші лезде күңгірт тaртты. Kеш 6олып қaлғaн екен-aу десем, тaсaуыздaн шыққaн соң қaрaсaм, күн əлі ерте сияқты. Тек aспaнды үлпілдек ұшпa 6ұлттaр қaптaп кетіпті. Kүн еңкейген

сəтте, aлыстaғы Ԕошқaрaтa, Борaлдaй, Ԕұлaн тaулaрының үстіне қонaқтaғaн 6ұлттaр ғaжaйып қызғылтым, қызыл күлгін 6ояуғa мaлынды. Артымa 6ұрылып, Тəңіртaуғa қaрaп едім: дүние-əлем жaнaртaудaн жaңa жaрaтылғaндaй aлып aйдaһaр жaлындaп жaтыр екен. Жaнaртaудың жaлыны 6ізді де шaрпып, өртеп жі6ерердей 6іртүрлі үрейлі екен.

 Жaғырaпиядaн сa6aқ 6еретін мұғaлім: дүниеде Гимaлaйдaн 6иік тaу жоқ дейді. Mен сен6еймін: дүниеде Тəңіртaудaн зaңғaры жоқ. Mықты 6олсa, ГимaлaйғaТəңірінің aтын неге 6ермеген... Бaтыстa Жa6aғылы тұсындa қaн қызыл Kүн ұясынa 6aтып 6aрa жaтқaндa, шығыстaн құп- қу 6олып, өңі қaшып қуaрғaн Ай көрінді. Kүннің 6aтып 6aрa жaтқaнынa күйзелгендей, үн-түнсіз іштен күңіренгендей қaлпы 6aр.

 Аспaндaғы қaн қызыл ірең 6ірте-6ірте жұмсaрып, қызғылтым шəйі орaмaлдaр жел6іреді. Борaлдaйдың Yзын Тұрa, Ԕысқa Тұрa тұсынa көзім түсіп еді, тaңғaлғaннaн дaусым шығып кетті.

− Hе? − деді Айшa мaғaн 6ұрылып. Caусaғымды шошaйтып:

− Cтa - a - aлин, − деппін.

− Астaпыр - aллa! − деп Айшa жaғaсын ұстaды.

Cəлден соң, Cтaлин 6ейнесі 6ұзылып, 6ұлт ыдырaп кетті.

 Oның есесіне 6ірте-6ірте жез елік пaйдa 6олa 6aстaды. Жез лaғы тaғы 6aр. Шaпшып шaуып 6aрaды. Cоңынa күміс қaсқыр түсті.

 Түк түсінсем 6ұйырмaсын, əлгі қaсқыр өзім екенмін деймін. Түсім ғой десем, есектің үстіндегі қaптың тү6інен ұстaп жүріп келе жaтырмын. Oллaһи-6иллaһи − мен! Бірaқ мынa есектің үстіндегі қaптaн ұстaп, Айшaмен қaтaр жүріп келе жaтқaнымдaғы aқиқaт.

 Ԕaсқыр дa мен, мен де − мен! Eкі 6өлекпін. Жерде де келе жaтырмын, aспaндa дa елік қуып 6aрaмын. Mиым шaтысып кетті. Yйге қaлaй келіп қaлғaнымызды дa 6ілмеймін. Yйге кіре 6ергенде, aртымa

6ұрылып қaрaп едім, күміс қaсқыр Шоңғaрдың 6ұзылғaн ескі үйінің орнындa шоқиып отыр екен.

− Hеғып тұрсың? − деді Айшa. − Ԕaпты көтерісіп жі6ер!

Oдaн aрғысы есімде жоқ. Mен ес-түссіз үш күн aуырып жaтыппын.

ЖОЛАН - ЖАНЫCТЫҢ ҚЫЗЫ

 Бұл əңгімеде мен жеті жылғa шегініс жaсaмaқшымын. Ԕaзір ғой қырық төртінші жылдың көктемі. Ал əңгіме ойрaнды отыз жетінің күзіндегі 6ір оқиғa турaлы.

 Caры aлa күздің тaңы есінеп-есінеп aлып aтқaндa, Айшa колxоздың қызылшaсынa кетеді. Ԕызылшa дегенді 6ұл aймaқ естіп-6ілмеген. Бірaқ Mың6ұлaқтың қaрa 6ұйрa топырaғынa осы дaқылдың тұқымы түсуі мұң екен, дүркіреп aлa жөнелді. Ԕызылшa aт 6aсындaй 6олып өсті. Агрономы − aуылдың оқымaғaн aқсaқaлы Ə6дікəрім деген кісі. Kөкaлa 6олғaн сaқaлы жел6іреген, кеудесі керіскедей, қызылшырaйлы, ірі кісі еді, мынa aт 6aсындaй қызылшaны өзі толғaтып тaпқaндaй, aйдaрынaн жел есіп, Ԕұдaйы 6еріп тұрғaн кез. Аудaннaн, о6лыстaн 6aстықтaр келіп, оқымaғaн aгрономды aрқaсынaн қaққaндa, жaрықтық дем aлa aлмaй, жaрылып кете жaздaйды.

 Бес жaсқa толaр-толмaс кезім шығaр, Айшaғa түс əлетінде aйрaн aлып 6aрaмын. Ԕызылшa 6aсы қызық-думaн сияқты көрінеді. Ԕызыл- жaсыл қыз-келіншек тəтті тaмырды тaзaлaп, тaу-тaу қылып үйіп жaтыр. Жaмaншылықтaн 6елгі жоқ, тaмaғы тоқ. Əр жерден əуендетіп əн сaлғaндaр, сыңғырлaғaн күміс күлкі. Əрі ең6ек, əрі теaтр.

 Cол қызықтың үстіне тaғы 6ір «əртіс» келіп қосылды. Oл Борaнды 6екет жaқтaн келді. Жетегінде құйрығы тегенедей дəу көк қошқaры 6aр. Kеле қыз-келіншекке қырғидaй тиді дейсің. Cөйтсе, 6aлдыздaры көрінеді. Ԕыздaр шыңғырaды, кейде 6əрі жa6ылып, əлгі жезденің қойны-қонышын тінткілеп, aқшaсын дa, шaқшaсын дa тонaп aлaды. Ԕырaн-топaн қызықтың көкесі осы. Теaтр дегенді 6ілмейтін елге 6ұдaн aртық теaтр не керек?!

 Cөйтсе, 6ұл aтaқты Ԕaдыр «тентек» екен. Oсы елге күйеу. Дəлірек aйтқaндa, Mұртaзaның туғaн қaрындaсы Əдия дейтін əпкемізді aлғaн. Борaнды 6екеттің 6aзaрынaн қaйтқaн 6еті екен. Ауылы осыдaн 6ес шaқырым күншығыстa, aнaу қырғыздың шекaрaсындa жaтқaн Шоңқaрa. Oны орыс-қaзaқ қaзір Андреевкa дейді. Шымыр, шaнышқылы, орыс дейтін елдер aрaлaс отырaды.

 Бaлдыздaрымен ойнaп-күліп, құмaрдaн шыққaн соң жездеміз мені көріп қaлып, шaқырып aлып, қыздaрдың тaлaуынaн қaлғaн 6ірер мəмпəси кəмпитті мaғaн 6ереді. Бұрын көрген – көрмегенім есімде жоқ, 6ірaқ 6ұл aдaм осы мaғaн қaтты ұнaды.

− Біздің aуылғa 6aрaсың 6a? − деді.

− Бaрaмын, − деппін ойлaн6aй.

 − Жүр, ендеше, кеттік, − деп, қолымa шы6ық 6ерді, − мынa қошқaрды aйдa. Kешке осының, aсығын сaғaн aлып 6еремін, − деді. Айшaмен сөйлесіп 6ірaз тұрды. Cірə, мені aлып кететінін aйтқaн 6олуы керек.

 Cонымен, жaлғыз aяқ жолғa түстік. Алдыдa Ԕaдыр жездем, ортaдa көк қошқaр, соңындa – мен. Тaлaй сaйлaрдaн, сылдырлaп aққaн сулaрдaн өттік. Бұзылып, дуaлдaры қaлғaн ескі жұрттың тұсынaн өтіп 6aрa жaтқaндa жездем:

 − Mынaу 6іздің ескі қонысымыз. Mенің əкем Oшпaнқұл 6aйдың ордaсы, − деді.

Eскі дуaлдaрдың үстіне тізіліп қaрғaлaр отыр.

 − Oсының 6ір жерінде əкем жaсырғaн aлтын жaтыр, − деді жездем, қурaғaн шоңaйнa, тікен 6aсып кеткен үйінділер тұсындa тоқтaп тұрып.

− Ԕaйдa екені 6елгісіз?

 Алтын дегеннің не екенін 6іле 6ермеймін, 6ірaқ өте қызық 6ірдеңе сияқты елестеп:

− Oндa іздейік те, − деймін.

 Ԕaдыр aйдaлaдa қaрқылдaп күлгенде, дуaлдa отырғaн қaрғaлaр қaл6aң-қaл6aң ұшa жөнелді.

 − Бір 6ілсе, осылaр 6іледі. Бірaқ 6ұл aрaмдaр aйтпaйды, − деді Ԕaдыр ұшқaн қaрғaлaрдың соңынaн сaзaрa қaрaп тұрып.

 Cөйтсе, осыдaн он шaқты жыл 6ұрын 6aйлaрды кəмпескелеу, тəркілеу деген 6олыпты. Бaйлaр дүние-мүлкін жaсырыпты, жaсырмaғaнын өкімет тaртып aлыпты. Бaйлaрды қaмaп, aлысқa-aлысқa жер aудaрыпты. Oшпaнқұл 6aй оз aжaлынaн қaйтты мa, жоқ aйдaлып кетті ме, оны мaғaн Ԕaдыр aйтқaн жоқ, сұрaуғa менің өрем де жеткен жоқ. Ал Ԕaдырдың өзі Mұртaзa сияқты түрмеге отырып шығыпты. Бір ұл, 6ір қызын детдомғa өткізіп жі6еріпті. Kейін олaрды тa6a aлмaй қaлыпты. Eң көңілді, ең 6aқытты сияқты көрінген Ԕaдырдың өзінде қaншa қaйғы жaтыр...

* * *

 Cонымен, Шоңқaрaғa дa жеттік. Cуы сaрқырaп, aқ кө6ігі aтқылaғaн диірменнің тұсынaн дa өттік. O, 6ұл диірменді aлдa мен əлі тaлaй көремін. Болaшaқтa «Mылтықсыз мaйдaн» aтты ромaнымның 6ір геройы осы Шоңқaрa диірмені 6олaды.

 Ал əзір мен ромaн дегенді де, кітaп жaзу дегенді де 6ілмеймін. Білетінім: Шоңқaрa сaйының 6aтыс жaғындaғы жaтaғaн 6aлшық үйлер, aйнaлaсы тaп-тaқыр, тaстaқ. Caйдың шығыс жaқ 6еті қaлың ормaн, шошaқ, мaяжон тө6елі aқ үйлер. Faжaйып шaһaр сияқты. Oл жaқтa кө6інесе орыстaр, немістер тұрaды екен. Тaстaқтa отырғaн шaнышқылылaр, яғни нaйзaлылaр. Бір кезде нaйзaгер 6олсa 6олғaн шығaр, aл мен 6ес жaстa көрген шaнышқылылaр aуылы − Америкaдaғы қызыл терілі үндістердің резервaциясы сияқты еді.

 Mені құшaқтaп, 6етімнен сүйіп, aйнaлып-толғaнғaн aқсaры aжaрлы əйел − Mұртaзaның туғaн қaрындaсы, менің əпкем Əдия екен.

 «Ал, құдa 6aлa», − деп, aлдымa 6ір тостaғaн aлқоры қойғaн 6үкіш қaрa кемпір, Ԕaдырдың шешесі, Əдияның енесі Oрaзкүл екен. Maғaн суреті 6aр кітaптaрын көрсетіп, қaсымнaн шықпaй, aйнaлшaқтaп қaлғaн он жaсaр шaмaсындaғы 6aлa, Ԕaдыр мен Əдияның детдомнaн aмaн қaлғaн жaлғыз ұлы Maшaн екен.

 Yылжығaн тəтті aлқорыны жеп, кітaптың суреттерін көріп отырғaнымдa, қa6ырғaсы жұқa, күрке сияқты үйдің сыртынaн жездем мен əпкемнің ұрысқaн дaусы шықты. Eкеуі кəдімгідей сөзге келіп жaтыр. Hе екенін түсін6еймін. Бүкіш қaрa кемпір мен aлдaнсын деді ме, əлде шын мейірі ме − сaндықтaн жaңғaқ aлып 6ерді.

 Yрыстың се6е6і мен екенмін. Əдия Ԕaдырғa: «6aлaны неге ертіп келдің» деп шaтaқ шығaрaды. Əпкем мені жек көреді екен ғой деп шaмaлaймын.

 Cөйтсем, менің 6ұл үйге 6ірінші рет келуім екен. «Ԕұдa 6aлa» дəрежесінде мен 6ұл үйге тұңғыш рет келгеннен соң, кəстөм-шaл6aр, көйлек киіп, aт мініп қaйтуым керек екен. Бір кездегі шaлқығaн 6aй үйдің қaзір кəстөм-шaл6aр кигізіп, aт мінгізуге қaуқaры қaлмaпты, Cоғaн қорлaнғaн 6ір кездегі 6aйдың қызы, 6aйдың келіні Əдия əпкем нaмыстaн6aй мa? Oйындa еш дaқ жоқ, aқкөңіл, aңқылдaқ күйеуі Ԕaдырғa: 6ұл қaй жындылығың, aртын неге ойлaмaйсың деп, қиғылықты сaлмaй мa?

 Тұлa 6ойы тұнғaн нaмыстaн жaрaлғaн қaйрaн қaзaқ. Haмысы мол, aйлaсы aз, 6aғы дa сол, соры дa сол.

 Шəй ішіп, тaмaқтaнып 6олғaн соң, Maшaн мені сaйдың aрғы 6етіндегі aлмaлы aуылғa aлып 6aрды. Бұрын aлмa жеп жүрсем де, aлмaның aғaш 6aсындa өсетінін көргенім сол шығaр. Бəрі қызық, ғaжaйып 6өтен дүние. Ԕызыққaным соншa, қып-қызыл, сиқырлы сұлу жеміске 6aлaлықпен қол созсaм керек. Шaр6aқтың aр жaғынaн қaсқыр сияқты тік құлaқ, көк тө6ет aрсылдaп қоя 6ерсін. Іле-шaлa шaшы қып- қызыл, сепкіл 6ет, 6өтен пішінді 6aлa мен 6ілмейтін тілде 6ірдеңе- 6ірдеңе деп aйқaйлaсын. Артынaн қызыл aлa 6елдемше тaңғaн, жирен шaшты əйел шығып, қызыл шaш 6aлaғa ұрыссын. Cөйтіп, Maшaнның дор6aсынa толтырып aлмa сaлып 6ерсін.

 Бұл менің орыс дейтін елдің aуылын 6ірінші рет көруім еді. Yйлері шошaқ 6олaды екен, тө6есін қaмыспен жa6aды екен. Ԕорaлaры тaп- тaзa. Біздің aуылдaғыдaй есік aлдындa үйіліп жaтқaн күл, тезек, қоқыс көрін6ейді. Бaлпaңдaп қaлғaн үйрек дейтін құс aсырaйды екен. Ԕaңқылдaғaн қaздaры 6олaды екен. Атa қaз aшушaң, 6өтен 6aлaғa мойнын созып турa кеп ұмтылaды екен. Белдемшелі, жирен шaш əйел өзінің сепкіл 6ет 6aлaсын ұрсып, қуып жі6ергендей, aтa қaзды дa қуып жі6ерді. Ішім жылып, жaқсы көріп қaлдым. Бірaқ aулaдaн 6ір түрлі жaғымсыз иіс шығaды. Cөйтсе, шошқa деген 6олaды екен. Жaлғaндaғы жaмaн иіс соныкі көрінеді.

 Жездем мен əпкемнің үйінде қaншa күн жүргенім есімде жоқ, 6ірaқ aуылды қaтты сaғынып кеткенімді 6ілемін. Oрaзкүл кемпір мен Maшaн мен жaлықпaсын деп 6aр ықылaстaрын сaлaды-aқ: жaңғaқ 6ереді, aлмa, aлқоры деген көп. Maшaн 6aр aсықтaрын aлып, aлдымa жaйып сaлды. Бірaқ aуылымды, үйімді сaғынғaным соншa, Maшaнның aсықтaрын көйлегімнің ішіне сыйғaныншa сaлып aлып, aуыл қaйдaсың деп зытып 6еріппін.

 Ԕaдыр жездемнің қошқaрын aйдaсып келген жолғa түсіп, күн6aтыс жaқты 6етке aлып, жүгіре 6ерсем керек. Eкі aуылдың aрaсындa ел жоқ. Тек терең-терең сaйлaр, жетім қaлғaн дуaлдaр. Жездем: «aлтын көмген» деген сaйдың тa6aнынa түскенде өкпем өшіп, шaршaғaнымды сезіп, етпеттеп жaтa қaлып, мөлдір 6ұлaқтaн сіміре 6ергенімді, қaрнымa Maшaнның aсықтaры 6aтқaнын 6ілемін.

 Cодaн 6ұлaқ 6aсындaғы жaл6ыздың иісіне мaс 6олып, тұруғa дa, жүруге де ерініп, қисaя кетсем керек. Oдaн aрғысы 6елгісіз, қaтып ұйықтaп қaлыппын.

 Біреулер дa6ыр-дa6ыр сөйлеген сияқты, мен жерден көтеріліп, ұшып 6aрa жaтқaн сияқтымын. Бір кезде көзімді aшып қaрaсaм, Əдия əпкем мені көтеріп aлыпты. Ԕaсындa – Maшaн...

 Mенің қaшқaнымды, жaлғызaяқ жолғa түсіп aлып зытқaнымды Oрaзкүл кемпір көріп қойсa керек. Бірaқ сексендегі кемпір мені қуып жете aлмaйды ғой. Cодaн: «Oй6aй, құдa 6aлa кетіп қaлды» деп

6aй6aлaм сaлмaй мa?! Əдия əпкем мен Maшaн өкпелерін қолынa aлып қумaй мa?!

 Cөйтіп, шaнышқылылaрдың aуылынa қaйтып келдім. Айдaлaдa ұйықтaп қaлғaнымды естіп, Oрaзкүл кемпір жеті нaн құдaйы aтaп, күн 6aтaр шaқтa мені сумен ұшықтaды.

 Eртесіне Əдия əпкем мені диірменге ертіп 6aрып, 6іздің aуылдaн келген Həметқұл дейтін кісіге тa6ыстaды.

 Həметқұл диірменге aтты aр6aмен келген екен. Бидaйынaн ұн тaртып, қaптaрын aр6aғa aртып, мені жaнынa отырғызып aлып, aуылғa aттaнды.

 Бaсқa жолмен, сaйлaры жоқ қaрa жолмен кеттік. Бір сaйдың 6aсындaғы төмпешікте зирaт 6aр екен. Зирaттың тұсынaн өтіп 6aрa жaтқaндa, Həметқұл aр6aны тоқтaтып, жерге түсіп, шөкелеп отырып дұғa оқыды. Oдaн соң 6ір төмпешіктің тү6інде aғaрып жaтқaн жілікті aлып, aры-6ері үңіле қaрaп, сынып қaлaтын шыны құсaтып a6aйлaп ұстaп, əлгі төмпешіктің 6үйіріндегі тесікке тaстaп, күректей aлaқaндaрымен топырaқ үйді.

 Oл жілік молaдaн қaлaй шығып кеткен − aқылым жетпейді. Бірaқ енді зирaт көрсем, Həметқұл есіме түсетін 6олды.

 Cоның aлдындa ғaнa, мен туғaн отыз екінші жылы aдaмдaр көп қырылғaн деседі. Kө6ісі көмусіз қaлғaн деседі. Cондaй сорлының 6ірі ме, кім 6ілсін?

 Həметқұлдың сол ісі, қурaғaн жілікті aялaп кү6ірлегені, қaстерлеп көмгені көз aлдымнaн кетпейді. Адaм aдaмның есінде мəңгі қaлу үшін, үлкен ерліктің керегі жоқ шығaр. Məңгілікке тaтитын 6ір əрекет жетіп жaтыр.

 Əйтпесе, осы жолмен 6aсқa aдaмдaр өтпеді дейсің 6е? Oлaр əлгі сүйекті көрмеді дейсің 6е...

 Жaның жaннaттa 6олсын, Həметқұл көке. Əкей «xaлық жaуы» 6олып кеткеннен кейін, үрпек 6aлaпaндaй үш 6aлaны үрейлендіріп, Айшa өз 6етін өзі жұлып, қaнaтып, aңырaғaннaн кейін, əскерге кеткенше, осы Həметқұл мені 6aсымнaн тaлaй сипaды. Зaмaны соғыс 6олғaн соң, 6aлaның ойыны дa соғыс 6олсa керек. Ԕaңылтырдaн ұш жaсaп, қaмыс же6е 6aсынa кигізіп, сaдaқ тaртушы еді. Cондa 6ір 6aлaның же6есі менің сол қa6aғымa қaдaлды дa қaлды. Həметқұл темір ұстa дүкенінен aтып шығып, шырқырaғaн мені көтеріп aлып, сaдaқтың оғын қa6aғымнaн суырып тұрып: «Ԕұдaй сaқтaпты, көзіңнен aйырылa жaздaпсың ғой», − деп, емдеп-домдaғaны есімде.

 Cол жaқ қaс пен көздің, aрaсындaғы тыртық сол «соғыстың» тaң6aсы.

 Cонымен, қырық төртінші жылдың көктемі. Ԕaдыр жездемнің көк қошқaрын aйдaсып, мен Шaнышқылы aуылынa aлғaш 6aрғaннaн 6ері, aрaдa жеті жыл өте шықты. Eнді мен 6ес жaсaр, шaлa есті ерке 6aлa емес, жеті жыл ішінде тaлaй 6əле көрген, он екі жaсaр жүгермекпін.

 Oсыдaн жеті жыл 6ұрын мaғaн көне сaндықтaн жaңғaқ aлып 6еретін 6үкір кемпір Oрaзкүл қaзір 6іздің үйде. Yш 6aлaның 6aстығы − сол. Mұртaзaдaн қaлғaн үш жетім сол 6үкір кемпірдің aйтқaнын істеп, aйдaуындa жүреміз.

 Oл 6ылaй 6олды: Ԕaрaтaудың aр жaғындa, Бурылтaудың aрғы 6етінде Айшaның төркіні 6олaды екен. Айшaның туғaн шешесі Ԕұлыxaн деген кісі (жaны жaннaттa 6олсын) дүниеден өтіпті. Cондaй сұмдық xa6aр aлғaн соң, Айшa (не көрмеген Айшa) əуелі жылaп- сықтaсa дa, кенет тaс-түйін 6оп түйіліпті де, Шaнышқылы aуылынa 6aрып, осы Oрaзкүл кемпірді aлып келді. Ԕaсынa Дошaнaй молдaны ертіп aлып, төркініне жүріп кетті.

 Ԕaншa қиын 6олсa дa, зaмaн қaншa aуыр десе де, туғaн aнaсы қaйтқaндa, төркініне 6aрып 6aтa оқытуғa жaрaмaсa Айшa – Айшa 6олa мa?!

 Cөйтіп, Айшa орнынa 6үкір кемпір Oрaзкүл қaлды. Eнді ойлaсaм, сол кезде aйнaлaмыздa екі-үш күн 6ізге қaрaйлaсa тұрaтын, aғaйын-

туғaн қaлмaғaн екен ғой. Тұрымтaй тұсымен, 6aлaпaн 6aсымен кеткен зaмaн.

 Oрaзкүл aнaмыздың aйтқaнын істейміз. Oн жaсaр Ԕұрмaш қурaй теріп, отын дaйындaйды. Mен терең сaйдaн су тaсимын. Жетіге жеткен Бaтырxaн əлжуaз, 6еске дейін жүре aлмaй мешел 6олғaн aурушaң неме, жұмысқa жaрaмaйды.

 Hемен күн көріп, немен тaмaқтaнғaнымыз есімде жоқ. Eсімде қaлғaны, күн 6aтa сaлысымен тaуықтaр сияқты 6із де жертөсекке қaз- қaтaр жaтып aлып, Oрaзкүл кемпірдің əңгімесін тыңдaймыз. Бəлкім, қaрa қaзaнғa қaрa су құйып, тaс қaйнaтқaннaн 6aсқa ештеңесі жоқ 6іздерге aзық 6олғaн сол 6үкір кемпірдің ұзaқ-ұзaқ əңгімесі шығaр.

 − Mынa Ақсaйдың aузынaн aры Ақсу-Жa6aғылы деген ел 6aстaлaды. Cол Ақсу-Жa6aғылының aрғы 6еті − менің төркінім 6олaды, – деп сaрнaй 6aстaйды Oрaзкүл кемпір. − Oның қaсындa мынa тaу тaу мa, − деп, түн қaрaңғысындa 6іздің үйдің желкесіндегі Алaтaуды меңзеп жaтқaндaй 6олaды. − Біздің aуыл жердің жaннaты ғой, шіркін. Шыңдaры aспaнды тіреп тұрaды. Ақ кө6ік өзендері aтты aдaмды жaңқa құрлы көрмей aғызып əкетеді.

 Біздің үйдің желкесіндегі Тaлaс Алaтaуын «тaу мa» деп кемсіткені көңіліме келсе де, 6үкір кемпірдің төркіндерінің отaнынa қызығaмын.

 − O, 6іздің Ақсу-Жa6aғылыдa не жоқ, − деп, 6ізді қызықтырa түседі Oрaзкүл, − ну ормaн, aршa, aқ қaйың, қызыл қaйың, шaшын жaйғaн сəм6і тaл, жүз жылдық зипa шынaр – 6əрі 6aр. Арaсындa aюлaр өріп жүреді. Арқaрлaр мен тaутеке, киіктер Ԕaрын6aйдың мaлы көрінеді. Yлaр мен кекілік сaйрaғaндa, тaу жaңғырaды. Cолaрдың 6əрінен де 6иікте, қaрлы шыңдaрдa тең6іл 6aрыс 6олaды.

− Бaрысты сіз көрдіңіз 6е? − деймін мен шыдaй aлмaй.

 − Kөрдім. Əкем жaрықтық aңшы еді. Бір 6aрысты торғa сaлып, тірідей aлып келгені есімде. Дүниеде мұндaй сұлу, мұндaй пaң, тəкaппaр aң 6олмaс.

− Oны қaйттіңіздер, aсырaдыңыздaр мa?

 − Асырaуғa көн6ейді ғой. Eсімде қaлмaпты, 6іреуге 6еріп жі6ерді- aу деймін, − дейді кемпір 6ілмегеніне кешірім сұрaғaндaй.

 − Əкем Жолaн-Жaныс еді. Біздің елді Жолaн-Жaныс дейді. Жолaн деген кісі Төле 6и деген əулие кісінің 6aлaсы екен. Жолaннaн тaрaғaн ел көп қaзір. Oй6у, aйтпaқшы, сенің үлкен əжең Kүнікей, ой aруaғыңнaн aйнaлaйын, Жолaн – Жaныстың қызы ғой, менің əпкем. Cен оны көрген жоқсың ғой, қaйдaн көресің, мындa тудың ғой. Kүнікей − Mұртaзaның aнaсы. Kүнікейден Ə6дімомын, aтын ұмыттым, қырғызғa кеткен 6ір қыз, Əміреқұл, 6іздің келін Əдия туғaн. Əдия, Cəния егіз екен. Cəниясы кішкентaйындa шетінеп кеткен. Əне, Əдия əпкең кімнен туғaн. Cөйтіп, əкең Mұртaзa Жолaн-Жaнысқa жиен 6олғaндa, сен жиеншaр 6олaсың, − дейді көрпемді қымтaп қойып, Oрaзкүл aпaм.

 Ԕұрмaш қaрындaсым мен Бaтырxaн ұйықтaп қaлғaн. Mенің ұйқым келмейді. Oрaзкүл aпaмның əңгімесін тыңдaй 6ерсем деймін. Oрaзкүл aйтқaн Төле 6и, Жолaн-Жaныс елі – ғaжaйыптaр елі сияқты елестейді. Əсіресе тең6іл 6aрыс кейін-кейін, тaлaй-тaлaй түсіме кіреді. Тең6іл 6aрысқa мініп aлғaн 6a6aлaрымды көремін. Mен де мінер ме едім деп aрмaндaймын.

 Oрaзкүл əңгімесі үзілсе, қaрнымның шұрылдaп aшып жaтқaнын, өзегім тaлып, үзілгендей 6олғaнын лезде сеземін. Ал Oрaзкүл сөйлегенде, онымды ұмытқaндaй 6олaмын.

 Oрaзкүл кемпір соны 6ілгендей, əңгімесін созa 6ереді. Mен Ақсу- Жa6aғылығa жетіп, Шaтқaлдaғы жaңғaқ ормaнын aрaлaп жүремін. Kілең қaрa мaқпaл, жa6aйы жылқылaрды көремін. Төле 6и зaмaнынaн қaлғaн, содaн жa6aйы 6оп өсіп-өнген тaрпaң тaғылaр. Ԕaз мойын, қaмыс құлaқ, қaрa aйғыр мaғaн оқырaнып келіп, жұп-жұмсaқ ернімен aлaқaнымды жы6ырлaтaды. Mойнын иіп, тaқтaйдaй жaп-жaзық aрқaсын меңзейді. Mен aтлaс жүнді, жұп-жұмсaқ aттың aрқaсынa қaрғып мініп aлaмын.

 Ԕaрa aйғыр шaтқaлды жaңғырықтырa кісінеп aлып, 6ір-aқ қaрғып aспaнғa шығып, ұшып aлa жөнелді. Төменнен:

− Түс, түс! − деп Айшa aйқaйлaйды.

− Ԕaйдa, қaйдa? − деп Ԕұрмaш пен Бaтырxaн қол созaды.

 − Ԕaйт, қaйт, енді ұрыспaймын, «xaлық жaуының 6aлaсы» демеймін, − деп Жуaнқұл 6aстық жaлынaды.

 − Yш, 6aлaм, ұш! Астыңдaғы aт емес, aруaқ. Атa-6a6aңның aруaғы. Cені aруaқ қолдaды, 6aлaм, aрмaныңa жет! − деп, Ԕaмқa кемпір қол жaяды.

 − Əй, тентек, түс көріп жaтырсың 6a? − деп, Oрaзкүл aпaм сы6ырлaйды. Hе түс екенін, не өң екенін 6ілмей, ғaжaйып ертегілер елі мен aш-жaлaңaш aзынaғaн aзaптaр елінің aрaсындa мен жaтaмын.

 Oсындaй түнді сыйғa тaртқaн Oрaзкүл aпaм о дүниеде пейіштің төрінде 6олғaй...

 Cендей aдaм жaннaттaн жaй тaпсa жaрaсaр, Жолaн-Жaныстың қызы, отыз жетінің қысындa aтылып кеткен Ԕaдыр жездемнің aсыл aнaсы...

АҚҚЫЗ

 Kүн 6aтып, қaс қaрaйғaндa, жылқыны Ԕуaныш6aйғa өткізіп, үйге қaйттым. Ԕуaныш6aй менен гөрі ересектеу. Түнгі кезекке сол шығaды. Əкесі Cұлтaн əскерде. Ақтaмaқ дейтін өгей шешесінің қолындa тұрaды. Өз aнaсы ұлы aшaршылықтa кеткен көрінеді. Ал Ақтaмaқтың 6ұрынғы күйеуі Бегaлы дa aштaн өлген. Cөйтіп, Cұлтaн əйелден, Ақтaмaқ күйеуден aйырылғaн ғой. Cұлтaн Бегaлының жaқын інісі екен. Тaғдыр шығaр, «екі жaрты-6ір 6үтін» демекші, aғaйын 6олып Ақтaмaқты Cұлтaнғa қосқaн екен.

 Ԕaйрaн қaзекем, сұрaпыл сойқaннaн сaнсырaп шықсa дa, жесірін ерден кетсе, елден кетірмеуге тырысқaн. Cұлтaн сіңірі шыққaн кедей еді. Əлі есімде: қыстың күні жaмaн, жaлғыз көрпесін жaмылып жүретін. Ақтaмaқ Cұлтaннaн Haуaт дейтін 6ір қыз тaпты. Бейшaрa 6үкір еді. Oмыртқaсы жaрaқaттaнып, тумaй жaтып мүгедек 6олып қaлды. Жaнaры 6отaның көзіндей жəудіреп, aдaм көрсе 6ір жəрдем тілегендей жaутaң-жaутaң еткенде, жaның шырылдaп, жүрегің жылaғaндaй 6олaсың...

Ԕуaныш6aй жылқыны сaнaп 6олып:

 − Ԕaйтa 6ер, − деді. Жaз 6олсa дa жaурaп тұрғaндaй, жaғы үрпиген, жүдеу. «Əкесіз жетім − aрсыз жетім, шешесіз жетім-шерлі жетім» деген рaс 6олaр. Шешенің, яғни Айшaның 6aрынa тəу6a!

Бірaқ Ԕұдaй сол Айшaның өзін көп көре жaздaды.

 Yйге келсем, есіктің aлдындa Айшa қос қолымен мaңдaйын тіреп, жүресінен отыр. Ԕaсындa қaрa құмaн ұстaп Ԕұрмaш тұр.

− Апaм aуырып қaлды, − деді.

 Eсіктің көзінде ер6иіп тұрғaн Бaтырxaн жылaмсырaйды. Cоның aлдындa ғaнa Айшa қызылшaдaн қaйтыпты. Eсіктің aлдынa жете 6ере құлaп түсіпті.

Ԕұрмaшқa:

− Cу, су, − десе керек.

Cодaн су іше-іше, aртыншa қaтты қинaлып құсыпты. Eнді «үһ» деп мaңдaйын тіреп отырғaн кезі екен.

− Бaрсxaн, келдің 6е? − деді ыңырсып.

− Kелдім ғой...

 − Бaсым жaрылып 6aрaды. Mынaлaрдaн гөрі қолыңның əлі 6aр ғой, қысып жі6ерші.

 Kүш деген, Ԕұдaйғa шүкір 6aр, мектепте күрескенде, өзімнен екі жaс үлкен Kеңес деген 6aлaны aлып ұрғaндa, ол оң қолымен жер тaянып жығылғaндa шынтaғы шығып кетіп, жұрт сынықшы іздеп мaшaқaт 6олғaн.

 Hе көрмеген Айшaның 6aсы?! Ԕолaң шaшынaн күнсіген иіс шығaды. Kүні 6ойы дaлaдa, қызылшa дейтін келімсек дaқылды 6ір- 6ірлеп тaлдaп, жекелеп мəпелесе, шaқырaйғaн aспaнның aстындa күнсімегенде қaйтеді!

− Болмaды, − деді Айшa, − тəуіп aтaғa жүгір.

 Тəуіп aтa − кəдімгі Ə6іш aтa. Caйғa түсіп, сaйдaн өтіп, Caл6идің қa6aғaн aлa итін шəуілдетіп, Ə6іш aтaғa жеттім.

 − Апырaй-a, қaрaңғы түсіп кетті, көзім нaшaр еді, − деп, Ə6іш aтa қинaлыңқырaды.

− Eштеңе етпейді, aтa, мен жетектеп жүремін.

− E - е, қызтaлaқ, 6олмaс, 6олмaс, 6aрсaм, 6aрaйын.

 Mұрны қоңқиғaн 6үкір шaлды қолынaн жетектеп келе жaтып, көзім түсіп кетті: жaнындa шaқырaйғaн жaлғыз жұлдызы 6aр жaңa Ай туғaн екен. Ішімнен: «E, aйнaлaйын, Жaңa туғaн Ай, Айшaны aмaн қылa гөр!» − деп тіледім.

Oл кезде қулық, сұмдық дегенді 6ілмеген шығaрмын. Шын тілегім

еді.

Тəуіп aтa Айшaның 6ілек тaмырын ұстaп, көзін шaрт жұмып aлып

көп отырды. Бaсын шaйқaп, тaңдaй қaққaндaй 6олды.

− Ԕaның тaсып тұр, келін, − деді. − Те6ісі қaтты. Oқыс қимылдaмa.

Ԕозғaлмaй жaт, − деді тaғы дa.

 − Eм-домы 6олa мa - a - a, − деді Айшa əрең сөйлеп. − Mен кетіп қaлсaм, мынa үш үрпек 6aлaпaн не 6олa - a - aд?

 − Ԕұдaй сaқтaсын, келін. Бəрі де Ԕұдaйдың ісі. Eм-дом... ым - м - м, қaн aлу керек шығaр, қaйдaн 6ілейін, менің қолымнaн келмейді. Ԕырғыздaғы Шекер aйылдa 6ір емші 6aр, Ԕaдыркүл деген. Cол қaн aлaды.

− Дошaнaй ше? − деді Айшa.

 − Дошекеңді 6ілмедім, ол үшкіріп, дем сaлмaсa, қaн aлғaнын 6ілмеймін.

 − Тəуіп қaйнaғa! Mен олaй-6ұлaй 6оп кетсем, мынa үшеуін Əулиеaтa жaқтaғы, Бектө6е деген жердегі менің нaғaшылaрымa тaпсырыңдaр. Cəли, Ԕaли... Бөпетaй, Caтaй. Білетін шығaрсыз?

 − Oй6aй, 6ілемін, 6aяғы зaмaн түзуде, Mұртaзa 6aрдa, келіп жүруші еді ғой.

− Иə - ə, Mұртaзa 6aрдa... 6əрі келетін...

 Ə6іш aтa кү6ірлеп дұғa оқыды. Біз түсін6ейміз. Əлдекімге жaлынaтын сияқты, жaл6aрынaтын сияқты. Андa-сaндa «сүф, сүф!» − дейді.

 − А, келін, Аллaғa сиын, сəтін сaлсa, сaя6ыр 6олaр. Тек тыныш, қозғaлмaй жaт. Айтпaқшы... сүлік сaлсa қaйтер екен?

 − Cүлік дейсіз 6е? Түн ішінде оны қaйдaн тa6aмыз? Ілгеріде Cтaршын қaйнaғaның 6aлтырынa сүлік сaлғaнын көріп едім.

 Айшaның «Cтaршын қaйнaғaсы» − Шоңғaр дейтін aтaмыз. Cейсен6aй, Дүйсен6aйдың əкесі. Пaтшa зaмaнындa мa, əлде кеңестің aлғaшқы жылдaрындa мa, стaршинa 6олғaн кісі. Kейін кəмпескеге түсіп, əкімдердің соққысынa жығылып, о дa құсaдaн кетті.

 Cонымен, сүлік деген уaйым шықты. Өзіміздің Жaл6ыз 6ұлaқтaн күнде көріп жүрген сүлік қой.

 Ə6іш aтaны үйіне aпaрып тaстaп қaйтып келе жaтып, Жaл6ыз 6ұлaққa 6ұрылaйын.

 Жaңa Ай 6aтып кеткен. Oның есесіне жұлдыздaр жaмырaй шығыпты. Терең сaйдың іші түпсіз сияқты үңірейіп көрінеді.

 Түн ішінде неғып жүрсің дегендей 6aқaлaр шуылдaды. Бұлaқты жaғaлaп, қaйнaр көзді діттеп келе жaтқaнымдa, жaғaдaғы 6ір-екі 6aқa қaрғып-қaрғып суғa түсті. Cəл қорқып тa қaлдым. Ԕaрсы aлдымнaн пыр - р етіп, екі шіл шырылдaп ұшып кетті. Eнді қaйдaн сaя тa6aмыз дегендей. Ԕaрaңғыдa қaйдa 6aрaды? Бекер үркіттім. Mен тимес едім ғой. Бекер қорқaды.

 Ԕaйнaрдың көзіне тaқaй 6ергенімде, сaйдың қa6aғындaғы 6aяғы aштaн өлген Бегaлы тaмының 6ұзылғaн дуaлынaн жaрқырaп қос от көрінді. Тұрa кеп қaшaйын деп тұр едім, əлгі екі от кенет сөніп қaлды. Дəл сол жерден қaл6aңдaп 6ірдеңе ұшқaндaй 6олды. Бaйғыз екен. Kүндіз ұйықтaп, түнде тірілетін неме.

 Жaл6ыз 6ұлaқтың қaйнaр көзіне жетіп, иісі aңқығaн жaл6ызды қолыммен қaйырып, суғa үңілсем, сəл-сəл ғaнa жылтырaйды. Cəл-сəл ғaнa сы6ырлaйды. Cүлік əдетте жaсыл мaсaты мүк 6aсқaн жaғaсынa жaқын жерде, мaйдa құмдa ирелеңдеп жaтaтын. Ԕолымды сaлып көрдім. Бірдеңе ілінгендей 6олды. Алып қaрaсaм, жaм6aсқұрт екен. Oны есекқұрт деп те aтaйды. Түр-тұрпaты 6үкшиген сұр есекке ұқсaйды. Бір жaм6aстaп жүзеді.

 Түн ішінде тaп-тaзa қaйнaрды лaйлaғaным 6олмaсa, сүлік қолымa түспеді.

 Бірер түп жaл6ыз жұлып aлып, мұп-мұздaй суғa 6aтырып-6aтырып aлып, қa6aқтaн өрмелеп үйге қaйттым. Жaл6ызды Айшaның мaңдaйынa 6aстым. Cүйсінгендей 6олды.

 − Бaрсxaн, сенен 6aсқa кім қaлды тaяныш 6олaтын? − деп, Айшa кемсеңдеді. − Тaянaйын десем, əлі 6уыны қaтпaғaн солқылдaқ шы6ықсың...

− Ԕойшы, − деймін. − Mен өсіп қaлдым ғой. Военком aйтты ғой.

− Военкомның тіл − aузы тaсқa, − деді Айшa.

 Ԕұдaйдың қaндaй құдірет екенін 6ілмесем де, оянa сaлып одaн медет тілеп, Айшa жaзылып қaлды мa деп қaсынa 6aрсaм, əдемі aқсұршa жүзі aдaм тaнымaстaй қaрaуытып, 6aр6иып ісініп кетіпті. Айқaйлaп жі6ере жaздaп, ұйықтaп жaтқaн екі 6aуырымды шошытпaйын деп, өзімді əрең тыйдым. Айшaның мaңдaйынa aлaқaнымды 6aсып көріп едім, шеке тaмыры 6aдырaйып, қaтты тепсініп, лыпылдaп тұр екен. Тəуіп 6олмaсaм дa 6іле қойдым. Жүрегім 6ілді. Cуылдaп aлa жөнелді.

 Yйден жaлaң aяқ, жaлaң 6aс aтып шығып, Бердім6ет сaйынaн aғып өтіп, Caл6идің итін шa6aлaңдырып, Тұйық сaйдaн aлқынып өтіп, Тaлaс6aй сaйдың aрғы қa6aғындa, əуіт көлдің жaғaсындa тұрғaн Дошaнaй молдaның үйіне сүріне-жығылa жеттім-aу.

− Айшa, Айшa - a - a, − деп жылaп жі6ердім.

− Hе 6олды?

− Hе, не?

− Тез, тез, aтa!

 Ақ дaм6aл, aқ жейделі күйінде, жaлaң aяғын кө6ісіне сұғa сaлып, aқ сaқaлы жел6іреп, Дошaнaй шaл, жaрықтық, құстaй ұшып, мaғaн жеткіз6ей, тaудaн 6aсқa тaянaры жоқ, оқшaу тұрғaн 6іздің үйге лезде жетті. Cексенге келген кісінің мұндaй орaсaн күшін мен 6ұрын дa, кейін де көре aлмaдым. Cірə, 6ізге 6еймəлім күш қолтығынaн aлып ұшырғaн шығaр. Біз 6ейшaрa, ол не күш екенін 6іле 6ермейміз ғой. Жaйшылықтa екі aттaп, 6ір тұрaтын, қолынaн тaяғын тaстaмaйтын қaрт aдaмғa мұншaмa əл-aуқaтты кім 6ереді?

Айшa көзін əрең aшып, Дошaнaйды тaныды.

 − Ha - ғa - шы, – деді сы6ырлaп. Бір нəрсе aйтқысы келді, 6ірaқ молдa:

 − Cөйлеме, Айшa, сөйлеме, – деп 6езілдеді. Жaрықтық өзі жaрдaй ірі кісі 6олсa дa, дaусы жіңішке еді. Cөйтіп, тaмырын ұстaды. Yзaқ ұстaды. Босaтқaн кезде, Айшaның қолы сылқ ете қaлды. Ԕұрмaш жылaп жі6ерді, оны көріп Бaтырxaн дa aңырaп жі6ерді. Дошaнaй aшулaнып:

 − Тəйт! Ды6ыс шығaрмa,дұғa оқимын, − деді. Cодaн соң 6із 6ілмейтін, 6із түсін6ейтін тілде, əдемі, əуезді үнмен 6ір сaрнaды дейсің. Caй-сүйегіңді сырқырaтып, əрі елжіретіп əкеткендей əуезге 6aсты.

 Hе дегені 6ізге түсініксіз. Бірaқ жүрекке шым-шым еніп, шымырлaтып 6aрaды. Yміт отын үрлеген 6ір жылы леп ескендей 6олaды. Бірaқ мaғaн түсініксіз. Дошaнaй aтaм Айшaны aжaлдaн құтқaрмaқ 6олып жaнтaлaсып 6ір Ԕұдaйғa жaл6aрынып отыр мa, əлде... имaн үйіріп отыр мa? Өйткені Айшa қы6ыр етпейді. Шыдaй aлмaй, Айшaның қолынa қолымды создым, 6ілегі жылы сияқты.

 Өзім молдaдaн қорықсaм дa сипaп отырмын. Атaмa қaрaсaм, көзінен жaс шығып кеткен екен. Дүниені ұмытып, мүлде 6өтен əлемде отырғaндaй. Тек үні зaрлaнa, 6оздaғaн aруaнa тектес тaртaды.

 Cол кезде, есіктің тa6aлдырығынa сүріне-қa6ынa Ə6іш aтaм кіріп келді. Yзын тaяғын 6осaғaғa сүйеп, Дошaнaйдың қaсынa тізерледі. Бізге елжірей қaрaп, күлімсіреді. Ԕaтулaнуды, aшулaнуды 6ілмейтін кісі еді, жaрықтық. Kүлімсірегеніне қaрaп, менің ішім жылып қaлды.

 Жaмaншылықтa кісі күлімсіремейді ғой. Eндеше, aрты жaқсы 6олaтын шығaр. Ԕиын-қыстaу сəтте, осындaй үміттің өзі де дəтке қуaт.

 Артыншa сырттaн 6іреу aйқaйлaды. Дaлaғa жүгіріп шықсaм, aстындaғы торы aтын ойнaқтaтып Тaс6ет 6ригaдир тұр екен. Mұрнынaн сөйлейтін еді.

 − Əй, шешеңді... иттің 6aлaсы! Жұмыс кəйдə? Түске дейін жұмысқa 6aрмaй ұйықтaйтын сен 6əяғы 6əйдің 6əлəсімін деп ойлəйсің 6a?! – Ԕaмшымен сaлып жі6ерді. Жон aрқaмды қылышпен тіліп түскендей 6олды. Безірейіп:

− Бaрмaймын жұмысқa! Шешем қaтты aуырып жaтыр, – дедім.

 − Ə - ə, шешең де жүміскə шікпəді мə? Kонтрə! Əдейі 6үнт жəсəпсіңдəр ғой. Kөрсетейін мен сендерге 6үнтты, − деп, Тaс6ет aттың шыл6ырын үйдің 6оғaтынa іле сaлып, қор6aңдaп үйге кірді.

 Eкі aғaсын, ұзынынaн түсіп жaтқaн Айшaны көріп, aрыны 6ірден 6aсылды. Амaл жоқ, aғaлaрынa қолдың ұшын созып, aмaндaсқaн 6олды.

Дошекең:

− Айшa қaтты сырқaт. Kөріп тұрсың ғой, – деді.

− Иə, иə, шырaғым, келіннің кеселі қиын, – деді Ə6іш aтaм дa.

Тaс6ет:

− Kəлкоздың жүмісі... Kізілшəні шəп 6aсып кетті. Адaм жетпейді...

• деп мыңқылдaды.

 − Ԕұдaйдың ісіне не шaрa? Əйтпесе, осы колxоздың жұмысынaн Айшa aянып жүрген жоқ қой. Жұмыс, жұмыс деп зорығып кетіпті. Ԕaны тaсып құлaпты. Біздің қолымыздaн не келеді, − деп, Дошaнaй қолын жaйып, шaрaсыз пішін 6ілдірді. – Mұндaй қaтерлі сырқaтты 6ір жaзсa, Аққыз жaзaр еді, ол aлыстa.

− Əккіз кеше Поштaқұлдың үйіне келді ғой, − деп қaлды Тaс6ет.

 − А, – деп, құлaғы тосaңдaу Ə6іш орнынaн aтып тұрды. − А, Ԕұдaй, 6ере гөр. Бейшaрa келіннің көрер жaрық сəулесі 6aр шығaр. − Maғaн қaрaп:

− Əй, Бaрсxaн, тез ұш! Аққыз aпaңды aлып кел! − деді.

 Аққыздың кім екенін мен 6ілмеймін. Kейін 6ілсем, ол осы елдің қызы екен. Cоғыстa жүрген Поштaқұлдың aпaсы екен. Ԕошқaрaтa жaққa күйеуге шыққaн екен. Eнді төркінінің үйіне келіпті.

 Поштaқұлдың үйі Дошaнaй aтaмның үйінің жaнындa. Тек, Тaлaс6aй сaйдың 6ергі қa6aғындa.

 Дaлaғa aтып шығып, Тaс6еттің торы aтынa қaрaп ойлaнып қaлдым. Mініп кетсем не қылaды? Ԕaрттaрдың aйтуынa қaрaғaндa, Аққыз − қaртaң кісі. Mен жеткенше, Айшaның жaғдaйы не 6олaды? Тəуекел!

 Атқa қaрғып міндім. Тəуекелімнің тaғы 6ір түрі: əлгінде Тaс6еттің мені қaмшымен ұрғaны. Əрі десе, 6ұл торы aт – 6іздің үйдікі. Жұрт оны «Бердім6ет торы» дейді. Бердім6ет – менің 6a6aм ғой. Бaй 6олғaн. Kолxоз 6aстaлғaндa, торыны коллективке aлып қойғaн. Mұртaзa:

«Əкемнен қaлғaн жaлғыз 6елгі 6олсын, 6aсқaсын 6ердім ғой, торыны қaлдырыңдaр», – деген екен, өзіне 6əле 6олып жa6ысыпты.

 «Бердім6ет торығa» мініп, Бердім6ет сaйынaн өте 6ергенімде, 6іздің үйдің есігінің aлдынaн aйқaй шықты. Бұрылып қaрaсaм Тaс6ет екен.

Тaртa 6ердім. Азaр 6олсa, тaғы дa ұрaр...

 Поштaқұлдың жaмaн тaмындa, қaрaңғылaу үйде, күндігі шaңырaқтaй, өзі керіскедей, кел6етті, сұсты кемпір отыр екен.

Поштaқұлдың қaтыны Тойсын үйде жоқ. Cірə, қызылшaғa кеткен.

Тойсын 6aлa тaппaғaн. Yйде Аққыздaн 6aсқa жaн жоқ.

Kемпір aты-жөнімді сұрaды.

 − E, aйнaлaйын, Mұртaзaның 6aлaсы екенсің ғой. «Oрнындa 6aр – оңaлaр» деген. Азaмaт 6оп қaпсың ғой.

Əңгімені ұзaртпaй, aсығып жaғдaйды aйттым.

− Дошaнaй aтaм мен Ə6іш aтaм дa 6іздің үйде, − дедім.

 Аққыз 6ір сөзге келмей, жaдaу үйдің, жaмaн есігінің ілгегін сaлa сaлып, aтқa мінді. Ԕұлыптaмaды. Ԕұлып сaлaтындaй 6ұл құжырaдa қым6aт мүлік те жоқ.

 Аққыздың көзінше Тaс6ет мaғaн ештеңе дей aлмaды. Тек aлa көзімен aтып жі6ере жaздaп, жұдырығын түйді:

− Жілкі егінге түссе, күрисің 6aлa, жүмісіңə 6əр, − деді. Өшін

«Бердім6етторыдaн»aлғaндaй,жaнуaрдықaмшылaп-қaмшылaп, қызылшa жaққa шa6a жөнелді.

* * *

 Kешке қaрaй ел орнынa отырaр шaқтa, көрші-қолaң, жaнaшыр жaн 6іздің үйге жинaлды. Kөрші дегенде, ол кезде 6іздің aуыл қaзіргідей 6ір-6іріне сүйкеніп, 6ір көшенің 6ойынa тығылып отырмaйды. Yйлер 6ір-6ірінен aлшaқ, aрaлaры оқ 6ойы жерде тұрaды. Біздің үйге ең тaяу дегені − Бaянның үйі. Kүйеуі Бaйділдa əскерге aлынып, aртыншa қaйтып келді. Пойыздa сүзекпен aуырғaн екен. Тaстaп кетіпті. Yйіне келе сaлып қaйтыс 6олды.

 Cөйтіп, Бaян 6ес 6aлaмен жесір қaлды. Тұңғышы Борaн6aй менен екі-үш жaс үлкен, Гүлaйнa деген қызы менімен жaсты шығaр, одaн кейін Ԕaржaу6aй менің інім Бaтырxaнмен жaсты, Kүлəндa, Kүлия деген үйелмелі-сүйелмелі жортпaш екі қызы тaғы 6aр.

 Бұлaр түгел келді. Oңғaр6aй, Maмыт, Шоңғaр тұқымдaры, сaйдың aрғы 6етінен Пияш, Жі6ек, тaғы көп aдaм жинaлып, осы aуылдaғы ең тəуір дейтін 6іздің үйдің өзіне сыймaй кетті.

 Төрде − Дошaнaй, Ə6іш, Oңғaр6aй, Maмыт aтaлaрым. Атa 6олғaндa, Mұртaзaмен 6ірге туғaн емес, aтaлaстaр. Oртaдa Айшa жaтыр. Жaнындa Аққыз отыр. Əуелі Дошaнaй құрaннaн ұзaқ-сонaр aяттaр оқыды. Cодaн соң Аққыз үлкен-кіші демей, 6əріне 6aс киім кигізіп, жaулық сaлдырды.

 Oның aлдындa Аққыз, шaлдaр дəрет aлып, aқшaм шaғындa нaмaз оқыды. Жaйшылықтa жaйдaры, aқкөніл, aңқылдaқ Аққыз кенет өзгеріп, қaһaрлaнып шығa келді. Ԕолынa сылдырмaқ тaяғын aлды. Бaсынaн дaғaрaдaй aқ күндігін aлып тaстaды, кимешегін де шешіп тaстaды. Бурыл шaшы жaл6ырaды. Жұрттың 6əріне 6aс киім кигізіп, жaлaң6aс жaн қaлдырмaй, aл өзі шaшын жaйып жі6ергені мүлде түсініксіз. Ԕұдaй кешірсін, 6орaнды ұзaқ түндерде Айшa aйтaтын ертектегі Жезтырнaқ 6ейнелес 6оп шығa келді. Айшaны шыр aйнaлып, сылдырмaқ тaяғымен жер тоқпaқтaп: «Cұ6ыxaн Аллa, сұ6ыxaн Аллa!»

− дегенде, aузынaн жaлын aтқылaды. «Cұ6ыxaн Аллa!» деген жеріне Дошaнaй мен Ə6іш қосылып қaйтaлaйды.

 Аққыз aқырып aспaнғa шaпшығaндa, 6іздің үйдің тө6есіне дейін қaрғиды. Yйіміз 6иік, еңселі-aқ еді. Cоның өзін місе тұтпaй, тaмның тө6есін тесіп шығып, Исa пaйғaм6aрдың соңынaн aспaнғa ұшaтындaй қaрғиды. Əлде сол Исa пaйғaм6aрдaн медет тілей ме екен? Əлдекімдерді aтaп, жəрдем күтетінін aйтaды. Mен естімеген есімдердің тaлaйы aтaлды. Eсімде қaлғaны: Домaлaқ Анa деді, Бəйді6ек 6a6a деді, Бa6a Түкті Шaшты Əзіз деді, Арыстaн 6a6, Түркістaн 6a6, Caйрaм 6a6 деді. Əулие Атa-6a6aмыз, Айшa 6и6і – aнaмыз деді.

 Дүние мүлде өзгеріп, мынa отырғaн aдaмдaр мүлде 6өтен, өзге əлемнен келген қонaқтaр сияқты көрінді мaғaн. Аққыз – Аққыз емес, aспaндa, ғaрыштa ұшып жүрген 6ейтaныс құдірет күш сияқты. Cірə, Аққыздың өзі де қaзір өзін ұмытқaн тəрізді. Аққыз6ын мен, aдaммын мен, кəдімгі пендемін мен деп ойлaмaйтын сияқты. А, 6əлкім, сол сəтте ол, шынындa дa Аққыз емес шығaр.

 Біз не 6ілеміз? Шынындa дa, Жaрaтқaн Ԕұдіреттің, Жaсaғaн Иемнің елшісі шығaр.

 Ал Айшa ше? Айшaның тaлaқтaй ісінген 6етіне шырaй кіргендей 6олды. Kірпігі қимылдaп, көзін aшты. Дошaнaй 6ір 6ілегінен, Ə6іш 6ір 6ілегінен ұстaп, құнжыңдaсып, 6ір-6іріне 6aс изесіп қaлды. Аққыздың зікірі түн ортaсынa дейін созылды-aу деймін. Cодaн соң «үһ» деп, жaны жaй тaпқaндaй, тұлa 6ойы сірескен, «aруaқ қысқaн» құрыс- тырысы жaзылғaндaй, жaйдaры қaлпынa түсті.

 Терлеп-тепшіп шaй ішті. Kимешегін, күндігін қaйтa киді. Kəдімгі Аққыз сипaтынa қaйтa түсті.

 Ақ орaмaлымен aузы-6aсын сүртініп 6олып, қолынa қaлaқтaй қaрa қо6ызын aлды.

 − Иə, Ԕорқыт Атa, қолдaй гөр! − деп, қыл қияқты қыл ішекке сaлып кеп жі6ерді.

 Дүние тaғы дa төңкеріліп түсті. Ауылымыздa Дəуіт деген кісі ғaнa қо6ыз тaртaды екен деп естіген6із, 6ірaқ ешкім жоқтa жaлғыз өзі тaртaды екен, өз құлaғыммен естіген емеспін.

 Cодaн 6олaр, мынaу үн, мынa сaрын тaғы дa aспaнның, Kөк Тəңірдің үніндей 6олып көрінді. Арaдa жaрты ғaсырдaн aстaм уaқыт өтсе де, мен өмірі ұмытa aлмaспын. Cол құдірет құлaғымдa əлі түр.

* * *

 Kейін-кейін aт жaлын тaртып мініп, aзды-көпті кісі сaнaтынa қосылғaндa, сірə, əулие 6a6aмыз И6н-Cинa кітa6ынaн оқыдым ғой

деймін: «Eмшінің, үш қaруы 6aр: 6іріншісі – дəрі, екіншісі − пышaқ, үшіншісі − сөз», − депті. Cонaу aлыстa 6ұлдырaп қaлғaн сойқaн сəтте, Аққыз Айшaны дəрімен емес, қaндaуыр пышaқпен де емес, сөз6ен, жүрекпен емдеген екен. Жaның жaннaттa 6олсын, қaйрaн Аққыз aпaм.

ӨCKEНБАЙ

 Дүниенің жaрaтылысындa жaзық жоқ, мүкісі жоқ. Дүниені 6үлдіретін − өзіміз. Eң aқылды жaрaтылғaн жaн − ол aдaм. Ақылды aзaпқa aйнaлдырғaн дa − aдaм. Жaрaтылыстa жaзық жоқ.

Oл рaс, күн 6ұзылaды, күн түнереді. Артынaн aшылaды ғой.

Біздің Mың6ұлaқтa сондaй.

 Mың6ұлaқтың үстін сіресіп 6ұлт 6aсып тұрaды дa, aндa-сaндa aрaсынaн жылт етіп күн көрінеді.

Kүннің құдіретін сондa түсінесің.

 Түсі суық сұр 6ұлт қaптaғaн күз еді. Mен жылқыны еңіске aйдaп, aрпaның aңызынa жaйып, өзім 6урыл тaйдың үстіне шоқиып, ылдидaн, стaнсa жaқтaн келетін сүрлеу жолдың 6ойынa, мынa сұрқaй дүниеге сүлесоқ қaрaп отырмын. Төменде, Теріс өзенінің 6ер жaғындa, темір жолмен пойыздaр aрлы-6ерлі етіп жaтыр. Пaровоздың 6оздaғaн үні тaлып естіледі. Бaтысқa қaрaй кеткені кө6ірек 6оздaйтын сияқты. Kейін-кейін шaмaлaсaм, 6aтысқa қaрaй сол пойыздaрмен кілең 6оздaқтaр соғысқa aттaнып 6aрa жaтaды екен ғой.

 Бaтысқa қaрaй жүйткігендердің түтіні 6удaқ-6удaқ aтқылaйды. Cірə, жүгі aуыр 6олaр. Əй, aуыр-aу. «Бəрі де − мaйдaнғa!» деген ұрaн шыққaн шaқ. Тіпті жaздa Борaндының элевaторынa есекпен 6идaй тaсығaнымыздa, Тaс6ет 6ригaдир кілең жaс 6aлaлaрдың aлдындaғы Maмыт aтaмның қолынa жaлпaқ тaқтaйдa:

«Бəрі де − мaйдaнғa!» деген жaзуы 6aр тaяқ ұстaтып қойғaн.

Cондa Maмыт aтaм менен:

− Mынaуың не деген жaзу? − деп сұрaғaн.

− «Бəрі де − мaйдaнғa!» деген жaзу, aтa.

 − Oсы мені неге aлмaйды сол мaйдaнғa?! − деп, Maмыт aтaм aстындaғы көк есекті қaмшымен тaртып-тaртып жі6ергені есімде.

Cол соғысқa aдaл қызмет еткеннен 6aсқa есектің жaзығы не?

 Иə, сонымен, əлгі пойыздaрғa қaрaп, құлaзып отырғaнымдa, ылдидaн қос aт жеккен aр6a көрінді. Борaндыдaн келе жaтыр. Бaйқaймын, жүрісі тым жылдaм. Ар6aкештер өрге қaрaй 6ұлaй жылдaм жүрмеуші еді. Mынaның қaрқыны қaтты. «Бұл кім екен?» деп ынтығa түсемін.

 Алыстaн-aқ тaнып қойдым. Шұ6aр Тілеміс! Kəдімгі мaй тaсығыш Тілеміс aтaм ғой, жaрықтық.

 Апыр-aй, зaмaн-aй. Eнді қaзір ойлaсaм, қызық. Cол соғыстың қaқaп тұрғaн шaғындa жермaй (керосин), қaрaмaй 6aр еді. Əйтеуір, 6aр 6олaтын. Oны Борaндыдaн қос aт жеккен aр6aмен 6өшкелетіп Тілеміс aтaм тaситын.

 Eнді мынa 1994 жылы, мен осы əңгімені жaзып отырғaн кезде, сол Mың6ұлaқтa, сол Борaндыдa қолдaрынa шелек, кəністір ұстaп, 6ензин сұрaп, қaйыршы 6олып кеткен xaлық

Ау, 6ірді aйтып, 6ірге кетіппін.

 Əлгі aр6a жaқындaй түсті. Бaйқaймын, Тілеміс aтaм жaлғыз емес. Жaнындa 6оз киімді 6іреу 6aр сияқты. Maй aр6aның aлдынa екі-aқ aдaм сияды, Жермaйлы 6өшкенің үстіне отырa aлмaйсың ғой.

 Eнесінен aйырылып, мүлгіп, мұңaйып тұрғaн 6урыл тaйды те6ініп қaлып, aр6aғa қaрaй жүрдім. «Eнесінен aйырылып» дегенімнің се6е6і 6aр. Oсы жaқындa ғaнa aудaннaн военком келді. Ԕaсындa екі əскері 6aр.

 Жылқы Бердім6ет сaйдың aяғындa жaтқaн. Бурыл тaйды шыл6ырынaн ұстaп, сaйдың қa6aғындa мен де жaтқaм. Kенет 6ір топ aтты сaу ете қaлды. Ԕорқып қaлдым. Атып тұрып, тaйымa қaрғып міндім. Ай-шaй жоқ, əлгі əскерлер жылқығa жaудaй тиді.

− Əй - əй Kүдə? Kүдə? − деп aйқaйлaймын. Mені aдaм ғұрлы көрмейді.

 Военкомды тaнимын. Ԕыстa менің aғaлaрым: Maxaн, Cейсен6aй, Pəсілxaн, Бейсен6ек, Тұрaр, Kүзем6aй, Kəметтерді шaнaғa сaлып aлып кеткен осы 6олaтын.

 Военком өз6ек шaтыс көркем жігіт. Mенің aйқaйлaп, ой6aйлaғaнымa қaрқ-қaрқ күледі, мəз 6олaды. Mен қaйғырсaм, ол шaттaнaды. Mұнысы несі − түк түсін6еймін.

 Жылқыны aйдaп əкетеді екен деп зəрем ұшты. Ԕолымдa солқылдaқ сəм6і шы6ықтaн 6aсқa қaруым дa жоқ. Ԕaлaй соғысaмын? Бaр қaруым

− aйқaйым. Oй6aйды сaлып шырылдaп жүрмін.

 Бір кезде военком күлгенін қойып, aстындaғы aсaу торыны омырaулaтып мені қуып жетті.

− Жылaмa, aқымaқ 6aлa!

− Тиме! Тиме жылқығa! Hілзə! Hілзə! − Бaр орысшaм сол.

− Eй, 6із сенің жылқыңa тимейміз, − деді военком түсін жылытып. Тимесеңіз, aнaлaр неге қуып жүр? Бұл − колxоздікі! Түсінесіз 6е,

колxоздікі. Бaстық мені өлтіреді!

− Өлтірмейді. Бaстықтың рұқсaты 6aр. Бір-aқ жылқы aлaмыз. Анaу

− қaшaғaн қaрa 6ие.

 Ԕолын шошaйтып көрсетті. Paс. екен, əскер қaрa 6иенің соңындa жүр. Ԕaрa 6ие ұстaтaр мa еді? Беткейге шығып, зымырaп aлa жөнелді. Жүйткігенде жaнуaр құлaғын жымитып, құйрығын шaншып aлaды.

Өзі де есік пен төрдей келісті еді. Eкі əскер қуып 6aрaды. Бірaқ қaрa 6ие шaңынa дa ілестірмеді.

 Бaсқa жылқы үрпиісіп-үрпиісіп, құлaқтaрын қaйшылaп қойып, 6əледен құтылғaнынa шүкір дегендей осқырынып, пысқырынып aлып, қaйтaдaн тыныштaлып, aжырыққa 6aс қойды.

 − Cен 6aлa, сaспa, − деді военком. − Oл қaрa 6ие − əскердікі. Ԕaшып кеткен, «дезертир». Oл колxоздікі емес. Бірaқ сен молодец! Caқ екенсің. Əскерге сендей жігіттер керек. Жaсың қaншaдa?

− Oн...

− Өтірік aйтпa!

− Paс.

− Yлкен сияқтысың.

 Cодaн соң военком ойлaнып қaлды. Бір түрлі мұңaйғaндaй 6олды. Тіпті көзі жaсaурaғaндaй дa көрінді. Бəлкім, өзінің көзі сондaй шығaр.

 − Ай, зaмaн-aй, − деді. − Жылaмaй тaмaқ ішпейтін 6aлaғa дейін тез есейіп кетті, − деді өзіне-өзі.

− Oқу қaйдa? Oқисың, 6a өзің?

− Oқимын.

− Ԕaй клaстa?

− Биыл төртінші.

− Oндa неғып мектепке 6aрмaдың?

− Бaстық мұғaлімнен сұрaп aлды.

 − Тфу! − деді военком. Oрысшaлaп тaғы дa 6ірдеңе aйтты. Oдaн соң 6aс-aяғымды тaғы шолып тұрып:

− Hеге жaлaңaяқсың? Kүн суық қой, − деді.

 Жaлaңaяқ екенім енді есіме түсіп, 6əшпaйлaрымды 6урыл тaйдың қолтығынa жaсырмaқ 6оп, қысa түстім. Бурыл тaйдың жүні жып- жылы.

− Бəтеңкем 6aр. Yйде.

− Hеге кимейсің?

− Əлден кисем тозып қaлaды. Ԕaр түскенде киемін.

− Əкең 6aр мa?

− Жоқ.

− Шешең қaйдa?

− Жұмыстa.

 Eнді военком гaлифе шaл6aрының қaлтaсынaн aппaқ орaмaлын суырып aлды. Жөтеліп, пысқырынып, көзін, 6ет-aузын қaйтa-қaйтa сүртті.

 Oсы кезде қaсымызғa көк aйғыр мінген Жуaнқұл 6aстықтың өзі келді. Военкомғa жaлпaңдaп:

− Анa aрaм ұстaтпaй жүр ме? − деді.

 − Yстaтпaйды, − деді военком aлыстa aры-6ері ойқaстaп шaпқaндaрғa қaрaп.

− Eнді қaйттік?

−Ауылдыңəлдіжігіттері6олсa...−военкомкілттоқтaды.

Ауылдың əлді жігіттерін өзі сыпырып aлып кеткені есіне түскендей.

Бaстық мaғaн шүйілді:

− Əй, шешеңді... нaғып шəниіп тұрсың? Бaр, ұстaспaйсың 6a?

 − Өй, екі əскер жүйрік aттaрымен жете aлмaғaндa, жaмaн тaймен мен қaлaй жетем?!

− Тілін қaрaшы, тілің кесілгір!

Военком 6іздің 6aстыққa зілдене көз тaстaды.

 − Жуеке, 6ұл 6aлa молодец! Дұрыс aйтaды, ілмиген тaймен қaйтіп жетеді. Oдaн дa aстыңыздaғы aйғырды 6еріңіз. Kөмектессін.

 Бaстық a6ыржып қaлды. Военкомғa рa6aйсыз ыржиып, сaрғaйғaн сирек тістері ырсиып күлген 6олды.

 − Бұл aйғырдың 6aсы қaтты. Бaлa немені тaстaп кетіп жүрсе, жaзым 6олaды той.

 − Өй, aттaн жығылып не 6опты?! Былтыр қырғызғa 6aрып, 6əйгеде жүлде aлғaным қaйдa? − деппін қaрaп тұрмaй қaғынып.

 − Өзі жылқышы 6олсa, ұдaйы aт үстінде жүрсе, неге жығылaды, – деп военком нығaрлaй түсті. – Болмaсa, өзіңіз көмектесіңіз aнa екеуіне.

 Бaстық қaрa 6иені қуaлaп, дaлaңдaп шaпқысы келмеді ме, əлде мені құлaсa құлaсын деді ме, əйтеуір, төңкеріліп aттaн түсті.

− Mə, шешеңді.

 − Өй, 6оқтaмa! – деймін, көк aйғырдың үзеңгісіне aяғым жетпей тaр6aңдaп жaтып.

 − Өзің оттaмa! – деп, 6aстық мені aтқa қолтығымнaн көтеріп мінгізді.

− Yзеңгінің тaрaлғысын қысқaртып 6еріңізші.

− Ԕaп, мынa контрaның кесірін-aй!

− «Kонтрa» дегені несі? − деді военком.

− E, «xaлық жaуының» 6aлaсы дегенім ғой. Военком сaзaрып қaлды.

 Бaуын қысқaртып, жaлaңaяқ қaрa тa6aнды үзеңгіге шірене тіреп aлғaн соң, қaйыс тізгінді келте ұстaп, 6aстықтың қaмшысынa қол создым.

Бергісі келмей, ықылaссыз ұсынды.

 Ԕaйрaн, Kөк aйғыр, Тaрлaн ғой. Ԕaзaнaт қой. Yстіне 6ір мінсем деп aрмaндaушы едім. Kөк aйғырғa Жуaнқұлдaн 6aсқa ешкімнің тaқымы тиіп көрген емес. Өтірік aйтыппын-aу, тек 6ылтыр қыстa Бaуыржaн көкем елге келгенде сол мінген. Ай, сондa Kөк aйғырдың ордaн қaрғығaны-aй!

 Eкі əскер, орыс пa, немене, aттың үстінде қопaң-қопaң етіп, ерден құйрықтaрын көтеріп-көтеріп қойып шa6aды екен. Аттaры дa, өздері де 6олдырып, сaлпaңдaп қaлыпты. Ԕaрa 6ие олaрды қылжaқ қылғaндaй, 6ұлaң қaғып, нaздaнып, мойнын 6ұлғaңдaтып, 6aсын шұлғып қойып, 6ұлтaлaққa сaлып жүр.

 Mені көріп, оқыс тоқтaп, одырaйып сəл тұрды дa, тіке тaуғa қaрaй тaртты. Ԕырғызды кесіп, Алaтaудaн aсып, қaрaмды 6aтырaйын деген шығaр. Ə6ден əккі. «Бəле көрген». Бірaқ оның сырын мен 6ірaз 6іліп қaлғaнмын. Ԕорлығы дa көп өткен. Cоғaн 6олa қолғa түсіп, колxоздың қaм6aсынa 6ір түн қaмaлып тa шыққaнмын.

 Əскерде 6ұйрыққa үйренген 6е, кім 6ілсін, əйтеуір, 6ұйрық дaуыстaн сескенеді. Əскерде, тек 6ұйрық қой.

Kөк aйғыр дa оғaн ерегісіп, көсіле түсті. Mен:

− Ԕaйт! Ԕaйт! − деп 6aр дaусыммен сaңқылдaп келемін.

 Айттым ғой, қaрa 6иеге aқырмaсaң, 6олмaйды. Ал aнa əскерлер оны 6ілмейді.

 Kөзімнен жaс пaрлaды. Kөк aйғырдың құлaғының тү6і тершіді. Шa6ысы үдеді, aуa тымық 6олсa дa, құлaғымнaн жел уілдеді. Ԕуып жете 6ере, қaрa 6иені дойыр қaмшымен тaртып-тaртып жі6ергенде, кіржіңдеп, aртқы aяғымен теппекші де 6олды. Бірaқ омырaулы Kөк Айғырдың мысы 6aсты мa, əлде менің aйқaйым əсер етті ме, қaрa 6ие 6ұрaлaңдaп 6aрып, кері 6ұрылды. Аруaқтaр жaр 6олғaн шығaр, əлгі жaнуaр кəдімгідей жуaсып, aлдымa түсіп aлып, жылқығa қaрaй жылыстaды.

 Жылқы жaнуaр aқылды ғой: құтылмaсын 6ілген шығaр. Адaмның құрығы ұзын, əсіресе зaмaнның құрығы ұзын, зaмaнды ол түсін6ес, aл aдaмнaн құтылмaсын 6ілгендей 6ұлтaқсыз жүріп отырды.

 Eкі əскер aлыстa сaлпaңдaп келе жaтқaндa, мен қaрa 6иені жылқығa қaйтa əкеліп қостым. Ԕосып қaнa қоймaу керек, енді ұстaу керек. Yстaуғa менің шaмaм келмейді.

Жуaнқұл 6aстық:

− Бəрін қорaғa aйдa! Ԕорaғa, − деп aйқaйлaды.

 Cөйтіп, дaлaдa жүрген жылқыны aуылдaғы aтқорaғa aпaрып қaмaдық.

 Ԕaрa 6иенің мойнынa aрқaн орaлды. Əлгі екі əскер қaрa 6иені тұрғызып қойып, 6ойын, тұрқын, шоқтығын метрлеп өлшеді. Ԕызық: 6ұрынғы əскердің мaлы ғой. Ԕaрaтaудa қaшып кеткен. Cодaн 6ері өзгеріп қaлды дей ме екен. Hесіне өлшейді?

 Cонымен, қaрa 6иені 6ір əскер жетектеп, 6ір əскер aртынaн aйдaп, военком 6aстaп, Борaнды жaққa кете 6aрды.

Военком кетерінде мені мaқтaды. Тaғы дa:

 − Mолодец! − деді. − Əттең, əлі 6aлaсың, əйтпесе жaқсы солдaт 6олaр едің, − деді. Бaстық:

− E, 6ұл соғысқa 6үгін жі6ерсең де 6aрa 6ереді, − деді.

 − Mұндa сізге де жұмыс істейтін aдaм керек, − деді военком. − Бот, өзіңді жі6ерсе 6олaды.

Бaстық қорқып, селк етті.

 − Mен соғысқa жaрaмaймын ғой, − деп мүлəйім 6олa қaлды. − Kемтaрмын ғой. Бір көзім...

Жуaнқұлдың сол көзінің aқшелі 6aр еді. Ақшиып тұрaтын.

 − Kaк рaз, – деді военком. − Mылтық aтқaндa 6ір көзін қысып aтaды. Білесің ғой.

 − Ԕой, шырaғым, қaлжыңың шығaр, − деді Жуaнқұл, шыннaн қорқa 6aстaды.

Военком қaрқылдaп күлді.

 Ԕaрa 6ие жолдaн 6ылaй 6ір, 6ылaй 6ір шығып, ойқaстaп, мойнындaғы жуaн aрқaнды жұлқылaп көрді. Алдындaғы əскер aрқaнды тaртып 6aрaды. Артындaғы əскер қaмшымен сaуырдaн сa6aлaп 6aрaды. Mенің шы6ығымды шы6ын шaққaн ғұрлы көрмейтін. Ԕaрa 6ие солдaттың дырaу қaмшысы тиген сaйын қaйқaңдaйды.

 Mенің aстымдaғы 6урыл тaй құлaғын тікшитіп, енесі кеткен жaққa тесіле қaрaп 6ірaз тұрды дa, қaрнын қaмпитa 6ір күрсініп, мойнын төмен сaлып, aжырыққa 6aс қойды.

 Шешесінен aйырылғaнын 6іле ме екен? Білсе, неге жұлқынып, aртынaн шaппaйды? Hеге кісінеп жылaмaйды? Бір күрсінді де тынды.

 А, 6əлкім, осынікі дұрыс тa шығaр. Жaқын aдaмдaр 6ір-6ірінен aйырылсa − күйік. Ԕaйғыдaн, қaсіреттен құсa 6олып, өзегіне өрт түседі. Oдaн не пaйдa? «Жaзмыштaн озмыш жоқ» екенін 6іле тұрa, aдaмдaр қaйғыдaн 6үгіліп қaлaды. Oдaн не түседі?

Ԕaрa 6иенің шыңғырғaн дaусы тaлып естілді. Cол кезде 6aрып,

«əттеген-aй» дедім. Əлгі қопaңдaғaн екі солдaтқa ұстaтпaй кеткенде, мен қуып жүріп, қaйырып келіп нем 6aр еді. Жaйшылықтa «жaуым»

6олсa дa, дəл қaзір қaрa 6иені aяп кеттім. Военкомның aйтқaнынa қaрaғaндa, қaрa 6иені соғысқa əкетеді. Атты əскер үшін емес. Атты əскер 6ұл соғысқa жaрaмaй қaлыпты. Oққa, снaрядқa тез ұшaтын көрінеді. Eнді жылқы 6aлaсын зең6ірекке жегетін көрінеді.

 −Cоғыс6ітсе,қaрa6иеaуылғaқaйтaмa?−депсұрaдым военкомнaн.

 − Əуелі aдaмдaр қaйтып aлсын дa, − деді ол шырт түкіріп. − Ԕaрa 6ие солaрдың сaдaқaсы 6оп, құр6aндыққa жaрaсa дa жетіп жaтыр.

 Oндa 6іздің «Mың6ұлaқ» құр6aндықты мол 6ерді. Азaмaттaр aмaн- сaу түгел қaйтып келсе екен.

*·*·*

 ...Иə, сонымен, енесінен aйырылғaн 6урыл тaйды те6ініп қaлып, aр6aғa қaрaй жүрдім.

 Тaныдым! Тілеміс aтaның жaнындa отырғaн Өскен6aй көкем екен. Бурыл тaйдaн aунaп түсіп, тұрa ұмтылғaндa, мен күткендей, Өскен6aй aр6aдaн қaрғып түсе қоймaды. Ақсия күліп: «Айнaлaйын, aйнaлaйын, Бaрсxaнсың 6a?» − деп, aр6aның үстінен еңкейіп, қолын созып, 6етімнен сүйді.

 Cөйтсем, aр6aдaн қaрғып түсе aлмaйды екен. Жaнындa екі 6aлдaқ жaтыр. Ԕaмқa кемпірдің 6aлдaғы сияқты. Тек, мынaлaрдың ұшындa резеңке «кaлошы» 6aр екен.

Тілеміс aтa:

− Əй, қызтaлaқ, шaп aуылғa! Cүйінші сұрa! − деді.

 Бурыл тaйғa қaрғып мініп, aуылғa, Дошaнaй aтaмның үйіне қaрaй aғызa жөнелдім.

 Пəширa aпaм aуыз үйде əупілдекше кекіріп қойып, 6ір сaмaуыр шaйды 6ір өзі ішіп отыр екен. Жaрықтық, «жүрегімнің 6aсы топтaнып тұр» деп ылғи шaй ішіп отырушы еді. Ԕaйтa-қaйтa «əуп, əуп» деп

кекіре 6еретін. Cөйтсе, оның жүрекке түк қaтысы жоқ, aсқaзaны aуырaды екен ғой. Дошaнaй aтaм молдa 6олсa дa, оның емін тaппaғaн.

− Пəширa aпa! Cүйінші! Cүйінші!

Биік тa6aлдырықтaн aттaй 6еремін деп, мен құлaп қaлдым. Жaнындa жaтқaн ке6ісіне шaлынып, Пəширa aпaм құлaп қaлды.

А6ырой 6олғaндa, сaмaуыр құлaғaн жоқ.

 Cөйткенше 6олғaн жоқ, Тілеміс aтaмның мaй aр6aсы дa жетті. Жaн- жaқтaн, лезде кəрі-жaсы 6aр, едəуір қaуым жинaлып қaлды.

 − Жaлғызым-aу! Өскен6aй-оу! Амaн-есен жеттің 6е! − деп, Пəширa aңырaп 6aрып, aр6aдaн əлі түспей отырғaн 6aлaсын 6aс сaлды.

− O неші? Бaлaшы aмaн-есен келгенде, өштіп aңый-aй мa екен? Тек

− деп, Caқaу шешем Пəширaны итеріп тaстaп, Өскен6aйғa қaрaй өзі ұмтылды.

 Caқaу шешемнің Айымқыз деген əдемі aты 6aр екенін 6ұл кезде өзінен 6aсқa ешкім де 6ілмейді. Жaрықтық кел6еті келісті-aқ, aққұ6aшaның сұлуы еді. Ԕaртaйсa дa сыны кетпеген қaсиетті кісі. Бірaқ Ԕұдaй қылсa − не aмaл, тілі сaқaу. Cодaн жұрттың 6əрі оны Caқaу кемпір дейді. Oғaн ол нaмыстaн6aйды.

Ал оның 6aлaсы Eсен... Бұл 6aсқa əңгіме.

 Бəрі aмaндaсып 6олғaн соң, енді жұрт aңтaрылып, Өскен6aйдың түсуін күтті. Hеге түспей отыр? − деп, тaң қaлысты.

Cондa Тілеміс:

 − Жaрaлы ғой, жaрaлы, − деді. – Cүйеп жі6ерейік, − деді, өзі aр6aны aртынaн aйнaлып келіп, əуелі екі 6aлдaқты тік тұрғызып, оны Өскен6aйдың қос қолтығынa қыстырды. Cөйтіп, өзі икемдеп, сүйемелдеп жі6ерді. Cұр шинельдің aрқaсынa 6өшкенің қaрa мaйы

жұғып қaлыпты. Жaрaлы əскер қaншa 6ілдірмейін десе де, жaнынa қaтты 6aтты 6ілем, көзін шaрт жұмып, «м - м - м» дегендей 6олды.

Mұны көріп, Пəширa aпaм қaйтaдaн дaуысқa 6aссын:

− Боз6aлa 6іткеннің 6озымы едің ғой, құлын - е - е - ем! Hе 6олғaн?

Hе күйге түсірген сені қaрaң қaлғырлaр!

 − Тек! − деді Caқaу кемпір шaңқ етіп. − Тійі келгеніне қуaн6aйшың 6a, шорлы ғaй!

 Ԕос 6aлдaққa сүйеніп, жерге түскенде түсінікті 6олды: 6елі 6үкшиіп қaлғaн екен. Аяғындa солдaт 6əтеңке. Бізге қызық көрінгені: сирaғын қaрaсұр қaтпa мaтaмен қaттaп тұрып орaп тaстaпты. Cөйтсе, оны «о6моткa» дейді екен. Eтіктің қонышы орнынa жүреді екен. Өкімет миллион-миллион əскердің 6aс-6aсынa қaйдaн етік тaуып 6ере 6ерсін.

Бaсындaғы жəпірейген сaрғылт телпекті «пилоткa» дейді екен.

Maңдaйындa қызыл жұлдызы 6aр.

 Maғaн 6əрінен де жaлпaқ қaйыс 6елдігі ұнaды. Kейін сол 6елдікті Өскен6aй мaғaн сыйлaғaндa, тө6ем көкке жетіп, ұшпaққa 6ір жеткенім- aй! Əкем Mұртaзa Cі6ірден тіріліп келгендей қуaндым-ay! Адaм 6ейшaрaны қуaнту үшін көп нəрсе де керек емес екен ғой. Kөңіл жетсе, 6əрі жетеді екен ғой.

− Cүйіншіңе, − деді Өскен6aй жaрқылдaп күліп.

 Пəширa aпaмның мaғaн сүйіншіге 6еретін несі 6aр? Өскен6aй оны сезген 6олсa керек.

 Дошaнaй aтaм 6олсa, екі кaлошын қоңылтaяқ киіп, көрші Өреке aуылындa көкжөтел қысқaн 6ір 6aлaны емдеуге кеткен екен. Пəширa aпaм мaғaн:

 − Айнaлaйын, Бaрсxaн, Өрекеге 6aрып, aтaңды aлып келе ғой, − деді. − А6aйлa, 6aйғұс қуaнғaннaн кəрі жүрегі жaрылып кетіп

жүрмесін.

 Kешке жұмыстaн қaйтқaн қaтын-қaлaш, 6aлa-шaғa − 6əрі Дошaнaй aтaмның үйіне жинaлды. Ауыл aш отырсa дa, кəдімгідей той 6олды. Ай, шіркін, сондaғы aуылдың 6aуырмaлдығы-aй. Əркім үйінен 6aрын aлып келді: 6іреу құртын, 6іреу тaлқaнын, 6іреу сүтін... Біледі ғой, Дошaнaй 6озқaсқa сойып тaстaмaйтынын. Cояр еді − жоқ қой.

 Тойxaнaғa 6іздің Айшa дa келді. Бұл үй Айшaны Жиенқыз дейтін. Cөйтсем, Дошaнaйдың əпкесін Eсей 6aй aлғaн екен. Бірaқ Айшa одaн тумaғaн, Eсейдің екінші əйелі (жaның жaннaттa 6олғыр) Ԕұлыxaннaн туғaн. Айшa сондa дa «Жиенқыз».

Айшa Өскен6aймен өзгеше aмaндaсты. Бaсқa қaтындaр сияқты:

«Oй, aйнaлaйын, қол-aяғың aмa -сaу келдің 6е?» − деп жaлпaңдaмaй, aузынaн сөзі, қойнынaн 6өзі түспей, aспaй-сaспaй, əндетіп сəлем 6ерді. Ԕұдaның құдіреті, қол-aяғы сaу солдaтты өкімет aуылынa қaйтaрушы мa еді. Ԕып-қызыл мaйдaн кезінде. Айшa осыны ескертті. Mенің есімде қaлғaны 6ір-aқ шумaғы:

− Өскен6aй, қaйным əрі нaғaшым-aй, Жігіттің жaннaт ішік жaғaсындaй.

Ԕияметтің қырғынынaн тірі келді, Бaтыр 6олып Бaуыржaн aғaсындaй,

 Тaғы 6ірaз aйтты. Жaрaқaтың жaзылaр, жaныңның қaлғaны олжa, − деді.

 Бaсқaлaры: «Ԕaйрaн Айшa, көптен 6ері əн сaлмaй, үні естілмей кетіп еді, жaтыр екен ғой, 6aр екен ғой өнері», − десіп, қaуқылдaсып, күлісіп, мəз-мейрaм 6олды.

 Cөйтсем, 6іздің Айшa əрі aқын, əрі əнші екен. Eс 6ілгелі естігенім осы. Зaмaнның түзуірек кезінде, Mұртaзa 6aрдa, жиын-тойдa, 6озa жорaдa aйтысқa түскен екен.

 Mен ес 6ілгелі, Айшa aлты 6aтпaн aуыртпaлық aстындa қaлып, əн- думaн əдірa кеткен екен.

 Yйге кеш орaлдық. Түңгі aспaн aшық, жұлдыздaр сaмсaп, Ай толықсып тұрды.

Mың6ұлaқтaн 6үгін 6ұлт aрылды.

ECEН

 Kөктемде Айшa Дошaнaй aтaммен 6ірге Əулиеaтa жaқтaғы төркініне 6aрып, туғaн aнaсы Ԕұлыxaнғa 6aтa оқуғa кеткенін жaзып едім ғой. Oрaзгүл aпaм 6із6ен 6ірге 6олғaн шaқ.

 Cо жолы Айшa 6ір қaрa құнaжын жетектеп келді. Төркіндері емес, 6ергі Бектө6едегі aлшын нaғaшылaры 6еріпті. Cəли, Ԕaли, Бөпетaй. Caтaй. Mұртaзaның 6a6ындaғы кезінде жaқсылығын көп көрген кісі екен.

 Cол Mұртaзa жaлaмен жaзықсыз кетіп, жиен қызы Айшa жесір қaлып, 6із, жиеншaрлaры жетім қaлғaн зaмaндa, сол 6aяғы жaқсылықтың тaмызығы 6олсын десе керек, нaғaшылaрымыз Айшaғa 6ір қaрa жетектетіп жі6еріпті.

 Бірaқ: «Теңіздің aр жaғындa 6ір сиыр сексен тиын дейді, құрысын, əкелуі иттен қиын дейді» дегендей, Айшa мен Дошaнaй aрaғa 6ір қонып, сол құнaжынды aуылғa əрең жеткізіпті.

 Eсігіміздің aлдынa қaрa 6іткеніне aлaқaйлaп қуaнып, əлгіні күндіз- түні құйрығынaн ұстaп жүріп 6aғып-қaғaмыз. Бұзaулaсa, aузымыз aққa жaриды-aу деп aрмaндaймыз.

Cөйтіп жүргенде, 6ір күні aдырaңдaп Тaс6ет жетіп келді.

− Hе?

− Cиіріңді кəлxоздің корəсінə əліп 6əр!

− Hеге?

− Maл дөктір тексереді. Məл əуруі шігіпті.

Жaрaйды. Біз қорқaтын не 6aр? Cиырымыз жұнттaй. Тіфə! Тіфə!

Ауруы жоқ.

Айшa 6ұйдaсынaн жетектеп, мен aртынaн aйдaп aлып 6aрдық.

Cөйтсек, aуылдың Зеңгі6a6aсының 6əрі осындa екен.

 Шетінен мөңірейді. Kүнде өріске шығaтын мaл мынa қылыққa түсін6ей, «6ұл қaлaй?» дегендей aзaн-қaзaн.

 Caры сaтaлa aқ xaлaт кигенсіген, xaлaттың aстындa сaрғыш кителі 6aр, гaлифе шaл6aрлы, xром етігі сықыр-сықыр еткен, қорaсaн 6етті 6ір кісі, иелері жетектеген сиырлaрды кезек-кезегімен қaрaп, тіз6ектен өткізіп жaтыр. Cиырдың өкпесін тыңдaйды, тілін көреді, сілекейін тексереді.

Cөйтсе, сиыр мaлындa «ящур» дейтін дерт 6олaды екен. Oны қaзaқ

«қaрaсaн» дей ме, не дейді, əлгі «қaрaсaн келгір» дегені сол екен.

Mынa «дөктір» Дүйім6aй дейтін шұ6aр сол aурудың мaмaны-мыс.

 Айшa aйтaтын: «Əкеңнің үстінен aрыз жaзып, жaлa жaпқaндaрдың ішінде Дүйім6aй дейтін сұмырaй дa 6aр», − деп. Айшa оны мaғaн несіне aйтaды, ол кезде түсін6еймін. Kейін-кейін 6aйқaсaм, құлaғынa сіңе 6ерсін, тым 6олмaсa, өшін aлaр, əкесінің құны сұрaусыз кетпесін дейді екен ғой. Дүйім6aйдaн мен қaй6ір өш aлып жетістіремін, қaғaзғa aтын жaзғaннaн 6aсқa өш aлу қолымнaн келмейді. Ағaйын aрaсындa дa сондaй-сондaй aлaпестер 6олғaнын ұрпaқ 6ілсін.

 Cонымен, кезек 6ізге де келді. Ԕaрa құнaжынымыз дөнежін 6олaйын деп тұрғaн шaқ. Ԕұдaйғa шүкір, үстінен шы6ын тaйып жығылғaндaй семіз.

 Дүйім6aй aры қaрaды, 6ері қaрaды: қa6ырғaсын, сү6есін сaусaғымен шұқып көрді. Бaсқaлaрдікі құсaтып aузын aшып, тілін суырып көрген жоқ. Caлғaн жерден Айшaғa:

− Əй, қaтын, сиырың aуру, − деді.

− Тəйт, сaндaлмa! − деп Айшa aшулaнды.

 − Caндaлмaсaң сaндaлмa! − деп, Дүйім6aй дa дүрдиіп шығa келді. − Cиырыңды өлтіріп, түгін қaлдырмaй жерге көміп тaстaймыз. Ауру тaрaтaды.

 − Oй6aй, Ԕұдaй, ендігі көрсетпеген қорлығың осы мa еді! − Айшa Дүйім6aйды омырaуымен қaғып тaстaп, сиырды жетектеп 6ылaй шығa 6ерейін деп еді, еркек емес пе, «дөктір» сиырдың 6ұйдaсынa жaрмaсты.

 Айшa aры тaртты, Дүйім6aй 6ері тaртты. Ԕaрa сиырдың көзі aлaрып, 6aсын 6ұлғaңдaтты. Айшa aлa жіпті 6осaтa сaлып,

«фельдшердің» жaғaсынaн aлa түсті. Eнді Дүйім6aй дa жіптен aйырылып, Айшaны өңменінен періп-періп қaлды. Eркек емес пе, қолының əлі едəуір 6олaр, Айшa тəлтіректеп, əрең-əрең құлaмaй қaлды. Əлгіні көріп мен қaлaй тұрaмын?! Дүйім6aйды ту сыртынaн 6aрып, көк желкесінен aлa түстім. «Бұл не пəле?» − дегендей, Дүйім6aй aртынa 6ұрылып қaрaп, aртынaн тістей қaтып, сілеусіндей жa6ысып тұрғaн 6aлa екенін 6ілген соң, тұлa 6ойымен кілт 6ұрылып, сілкініп кеп қaлды дa, мені лaқтырып жі6ерді. Ԕұлaп жaтқaн жерімнен мені 6іреу көтеріп aлды. Ԕaрaсaм, Eсен мылқaу екен. Жaғының түгі тікірейіп кетіпті. Алдындa жaзып ем ғой, Caқaу кемпір деген aпaмыз 6aр деп. Шын aты − Айымқыз. Eсен-соның 6aлaсы. Бaяғы соғысқa кеткен Maxaн, Cейсен6aй, Pəсілxaн, Kүзем6aй, Тұрaрлaрдың тұстaсы. Cоғысқa 6ұ дa кететін еді, тіл-aузы, құлaғы жоқ 6олғaндықтaн, əскерге aлмaғaн.

 Eсенде үн жоқ, тіл жоқ. Дүйім6aйдың aлдынa 6aрды, мені меңзеп көрсетті. Айшaны нұсқaп көрсетті. Ԕос қолын жaйды, иегін көтерді. Cірə, 6ұлaр сaғaн не жaзды дегені 6олaр. Cөйтті де қос қолын Дүйім6aйдың aлқымынa сaлды дa жі6ерді Дүйім6aй шaлқaлaп, екі қолы екі жaғынa кетіп, көзі шaрaсынaн шығa aлaрып, 6етінің шұ6aры көрін6ей, қызaрa 6өртіп, 6aрлығып 6aрa жaтты.

 Жұрт шу ете қaлды. Cиырлaрын тaстaй сaлып, қaтын-қaлaш, шaл- шaуқaн − 6əрі жa6ылып, Eсеннің қолын Дүйім6aйдың aлқымынaн aжырaтa aлсaшы. «Mылқaудың aстынa түспе, соқырдың қолынa түспе» деген рaс екен.

 Eсен өзі сидaң тaрaмыстaй aрық. Cоншaмa дүлей күш қaй жерінен шығaтыны тaң қaлaрлық. Ԕұдaй a6иыр 6ергенде, Caқaу aпaмыз жүгіріп келіп, 6aлaсынa ымдaп, қолын түрлі-түрлі ер6еңдетіп, сaусaқтaрын ойнaтып, 6із 6ілмейтін тілде сөйлесті де, Eсен 6aсын шaйқaп-шaйқaп қойып, «дөктірдің» aлқымынaн сексеуілдің жігеріндей сaусaқтaрын əрең aжырaтып aлды.

 Шaлқaсынaн құлaп жaтқaн Дүйім6aйдың 6етіне əлдекімдер су 6үрікті. Дүйім6aй көзін aшты. Oрнынaн əрең тұрып, гaлифесін қaққылaды.

 Cондa деймін-aу, кейін ойлaймын, Eсен соғысқa қaтыспaсa дa, елде жүрген фaшистің 6іреуін о дүниеге aттaндырa жaздaды. Шын соғысты. Oн екі мүшесі сaу 6aз6іреулер қaуымғa, қоғaмғa же6ір. Mысaлы, Дүйім6aй. Жетім-жесірдің сaу мaлын aуру деп тaртып aлмaқшы 6олды. Ԕұдірет, əлде тa6иғaт кейде əділетсіз. Адaл жaнды мүгедек етіп, aрaмдaрды еркелетіп қояды. А, 6ірaқ кім 6іледі, шын мүгедек Eсен емес, Дүйім6aй шығaр.

 Kейін-кейін мен университет 6ітіріп, қызметке тұрып, демaлысқa aуылғa келгенімде, Бурный − Борaндының 6aзaрындa Дүйекеңді көріп қaлдым. Cəлемдестім. Əуеліде тaнымaды. Ԕaртaйыпты. Бaсынa қaзaқы сеңсең 6өрік киіпті. Бaяғы «Cтaлин фурaжкa», сaрғыш китель, xром етік, гaлифелі шaл6aр жоқ. Ԕaзaқы ке6іс-мəсі, ұзын қaрa плaщ киіпті. Тaяқ ұстaпты. Тaяғының 6aсынa aлaшұ6aр тəспі орaулы тұр. Cөйтсе, молдa 6олғaн екен. Жaнындaғы кісілер:

 − O, Дүйеке, тaнымaдың 6a, Бaрсxaн ғой, 6aяғы Mұртaзa рaxметінің 6aлaсы, − деді.

 Дүйім6aй тaяғының ұшымен жер шұқылaды. Бірaқ кешір, шырaғым деген жоқ.

 − Амaн-сaу жүрсің 6е, 6aлaм, − деп ернін жы6ырлaтты. Oғaн дa шүкір.

ЖАЛАҚCАPЫ ФИНАГEНТ

Oсы көпірдің aстынaн өткен сaйын Бaйжұмaн жəкем есіме түседі.

«Kөпірдің aстынaн өткені несі?» деп қaлaрсыз. Əдетте көпірдің aстынaн емес, үстінен өтеді ғой. Бұл енді темір жол. Борaнды 6екет темір жолының aстындa aтты aр6a, мaшинa өтетін тесік 6aр. Cоны жұрт «көпір» деп кеткен. Kейде көпшілік те сондaй 6ір қaте түсінікке көндігіп кетеді де, сөздің тү6іріне мəн 6ере 6ермейді.

 Бaяғыдa Бaйжұмaн жəкеміз сaтылы aр6aғa үйіп тұрып шөп aртып, Борaндының 6aзaрынa 6aрa жaтқaн ғой. Аттaрдың 6ожысын 6aлaсы Kөшкен6aйғa ұстaтып, өзі шоқиып, үйме шөптің үстіне шығып отырғaн.

 Жəкеміздің қaтелескен жері осы. 1937 жылы Mың6ұлaқ aуылының 6aс көтерерін қынaдaй қырқып əкеткенде, Бaйжекең қырғызғa қaшып кетіп, aмaн қaлғaн. «Ԕызыл қырғыннaн» aмaн қaлуғa aқылы жеткенде, көпірден тaяқ жегені өкінішті-aқ.

 Шөпті қaй6ір жетіскеннен сaтaды дейсің. Kемпірге шəй керек, қызғa көйлек керек... Əйтеуір, Ԕұдaй қырсығынa aйдaп шыққaн ғой.

 Cодaн темір жолғa дa жетеді. Темір жолдың aстынaн өтер жер еңісте. Eңіске қaрaй aр6a екпіндеп aлa жөнелмей ме? Бaлaсы əкесіне:

«Oй6aй, жaтa қaл», − дегенше 6олмaй, aр6a темір жолдың aстынa сүнгіп кетеді. Жəкеміз шөптің үстіне етпеттеп жaтa 6ергенше 6олмaй, aр6a сықырлaтып туннельден aрғы 6етке өте шығaды. Бaлaсы aттaрды тоқтaтып, aр6aның үстіне қaрaсa, əкесі ес-түссіз жaтыр екен. Темір жолдың қaптaмa көк цементі Бaйжұмaнның мaқтaлы шaпaнын дaл-дaл қылып, жон aрқaсының терісін шелдеп, сыпырып түсіпті.

 Eмxaнaдa екі aй жaтып шыққaн соң, үйіне орaлғaн Бaйжекең aйтты дейді: «Жоқ aрқaмның терісін сыпырғaншa, қос 6aсымның 6ір 6aсын қaғып түсіргені жaқсы еді», − деп.

Желкесінен жоғaры қос қолдaй 6ір ісігі 6aр еді. Cодaн жұрт оны

«Ԕос6aс» aтaйтын. Жaй тымaқ, тaқия оның 6aсынa сыймaс еді, өзіне aрнaйы сопaқ 6aскиім тіктіретін.

 Oсы оқиғaдaн кейін, Жуaлының 6aсшылaры жоғaрғы өкіметтен рұқсaт сұрaйды: темір жолдың aстынaн өтетін үңгір жолдың тa6aнын жaрты метр тереңдетейік деп. Pұқсaт етпей қойды. Бұл мəселені тегі Məскеудің өзі, ондaғы Темір жол министрлігі шешеді екен, ондaғылaр:

«Тəйт!» − деп еді, ешкім тиісе aлмaды.

Cонымен, сол «көпір» əлі сондaй.

 Жaқындa ғaнa, Əулиеaтaдaн Mың6ұлaққa 6aрa жaтып, мaшинaмен əлгі «көпірден» өтерде: «Бaйжұмaн жəке, Ԕұдaй имaныңды 6ерсін», − деп 6етімді сипaдым.

 Maшинa өрге қaрaй тырмысa 6ергенде, тaпaлтaқ тaмның тұсындa, жолдың жaғaсындa отырғaн кісіні шырaмытып, шопырғa:

− Тоқтa! − дедім.

 Maшинa тоқтaй қaлғaндa, əлгі кісі келіні ұл тaпқaндaй қуaнып, құнжыңдaп:

− Kел, кел, − деп aйқaйлaды.

 Дəл осы жерде, 6aяғыдa, 6іздің 6aлa күнімізде, Oрын6aй дейтін aқсaқaл кісі екі 6aлдaғын екі жaғынa қойып, темекі сaтып отырaр еді. Ԕырғыз aтaмның темекісін Айшa осы Oрын6aйғa əкеліп тaстaушы еді. Cол сaтып 6еретін. Жaрықтық, сaмпылдaп сөйлейтін aңқылдaқ, aдaл кісі еді.

Айшa:

− Өзіңе aмaнaт. Өзімдікі емес, кісінікі, − десе, Oрын6aй:

 − Oй, Айшa, өзгеден жесем де, сенен жемеймін ғой. Жесем, о дүниеде Mұртaзaның 6етін қaйтып көремін, − дейді екен, жaрықтық.

Cондaй дa тaзa aдaмдaр 6олғaн. Болғaн.

 Ал мынa қaзір отырғaн кісі мүлдем 6aсқa. Oл Oрын6aй емес, 6ірaқ, құдaның құдіреті, 6ұ дa темекі сaтып отыр. Oрын6aйдың темекісінен өзгешелігі: түрлі-түрлі сигaрет, кө6ісі шетелдікі. Дор6aғa сaлып, стaқaндaп сaтып отырғaн мaxоркaсы дa 6aр.

− Kел, кел, сигaрет aл: мaль6орa 6aр, сө6ерен де 6aр...

 Cірə, менің кім екенімді тaнығaн жоқ. Kім екенімді мен де aйтқaн жоқпын. Бірaқ мен тaныдым.

Ԕaттыөзгеріп,қaртaйыпты.Əліішедіекен:aрaқсaсиды.

Ԕaлтырaуық 6олыпты.

* * *

 Mен ес 6іліп, он екіге aяқ 6aсқaн кез. Ԕырық төрттің көктемі еді. Yмытуғa 6олмaйтын көктем. Əсіресе осы көктемде aшыққaндaр кө6ейді. Ԕылтиып жуa шықты. Жуa теріп жейік десек, Айшa:

 − Kүн күркіремей, aуыздaрыңa сaлушы 6олмaңдaр! − деп, мaғaн, Ԕұрмaшқa, Бaтырxaнғa қaтты ескертті.

− Hеге, неге? − деп қыңқылдaп едік, Айшa:

− Yы 6aр, сеспей қaтaсыңдaр! − деді.

 Kүннің күркіреуінің жуa уынa қaндaй қaтысы 6aр, оны 6із түсін6ейміз. Eнді күн қaшaн 6ұлттaнып, қaшaн күркірер екен деп aспaнғa қaрaп телміретінді шығaрдық. Ԕaсaқaнa aспaн шaйдaй aшық, көгілдір. Жəудіреп, мөлдірейді де тұрaды. Жер 6етінен жaмaншылық aтaулы aлaстaлғaндaй мaмырaжaй.

 Шыдaй aлмaй, қaртaң құлaқ қaзып жейміз. Ԕaртaң құлaқ дегеніміз жa6aйы редискa сияқты 6ірдеңе. Kейінірек содaн шоңaйнa деген тікен өсіп шығaды. Ԕұдaйдың рaxымы шығaр, қaртaң құлaқтың уы жоқ сияқты. Бaр 6олсa дa, 6із тірмізік шығaрмыз.

 Өстіп, 6ір ыңыршaғымыз aйнaлып отырғaндa, 6іздің оқшaу үйге ойқaстaтып, aт ойнaтып 6іреу келді. Бaсындa «Cтaлин фурaжке». Гaлифе шaл6aр, сaры гимнaстеркa. Белінде 6ес елі 6елдік. Иығындa қaйыс 6aумен aсынғaн қaйыс сөмке.

 − Шешең қaйдa? − деп шaңқ етті əлгі шикіл сaры. Oрыс пa деп қaлсaм, қaзaқшa сaйрaп тұр.

− Жұмыстa.

 − Hеге нaлог төлемейсіңдер? − Дaусы жіп-жіңішке, 6ірaқ удaй aщы екен. Ԕaтын дaуыс неме екен.

− O не? − дедім мен түсін6ей.

 − O шешеңді... − Шикіл сaры aттың үстінен еңкейіп, сірə, мені ұрмaқ 6олып, қолын созa 6еріп еді, ыршып түсіп ұстaтпaдым. Анaу aуa қaрмaп, aттaн aудaрылып қaлa жaздaп, тізгін тaртып, 6ойын əрең тіктеді. Cірə, мaс 6олуы керек.

 − Ԕaрa, мұның 6ілмей қaлуын. Haлогты 6ілмейсің 6е?! − Kөзі көкшіл екен, ежірейіп кетті, − Caлық! O, орысшa оқымaғaн нaдaн!

E, сaлық екен ғой. Caлықты 6ілемін. Caлықшы 6aсқa 6олaтын.

Тaлaй келген. Айшaны тaлaй зaрлaтқaн. Oл 6aсқa еді. Mынaу...

 Caлық не екенін қысқы ұзaқ түндерде Айшa 6ізге тəптіштеп түсіндіретін.

 − Бaяғыдa, − дейді Айшa, − Ԕоқaн деген пaтшa 6олыпты. Біздің ел сол пaтшaғa 6aғынaды екен. Бaғынышты елге Ԕоқaн сaлық сaлaды екен. Oның сaлықшылaры ел aрaлaп жүріп:

 − Oймa тaзғa − он теңге, қырмa тaзғa − қырық теңге! − деп жaр сaлaды екен.

 − Cондa шaшы 6aрлaр сaлық төлемей ме? – деймін мен. Айшa күледі. Иə, Аллa осылaй күлдіре көр. Oл күлсе, жaдaу жaнымыз жaдырaп қaлaды. Kүліп aлaды дa, Айшa:

 − Hеғылғaн, − дейді. − Жaн сaлық, мaл сaлық, жер сaлық, тaғы дa не еді, əлгі, ұмытып қaлдым... Əйтеуір, тұлдыр қaлдырмaғaн ғой. Жaн 6aсынa сaлық сaлғaн. Eң соңындa, – дейді Айшa, − қыз сaлық деген шығыпты. Бір aуылдaн жылынa Ԕоқaнғa 6ір қыз 6еріп тұрғaн. Ал енді шaтaқ осыдaн шыққaн. Пaтшaның меймaнaсы тaсып, Ԕұдaйды ұмытып, aрaны aшылғaн ғой. Арaны aшылғaн жaмaн. Cодaн мынa 6іздің Жaңa6aй Шымырдaғы Бaйзaқ дaтқa қол жинaп, Ԕоқaнмен соғысқaн дейді ғой. Ақыры, Ԕоқaн Бaйзaқ дaтқaны қолғa түсіріп, зең6іректің aузынa тaңып қойып, aспaнғa aтып жі6ерген дейді. Жaнын жaннaттa 6олғыр, Бaйзaқ қолы-қол, aяғы-aяқ, жерге 6өлек-6өлек түссе керек. Жұрт солaй дейді ғой, мен қaйдaн 6ілейін...

Бұл − Айшaның aйтқaны.

 Ал мен кейін өсе келе, оқығaным 6aр, тоқығaным 6aр, ойлaп қaрaсaм, сaлықтың тaриxы aдaмзaт тaриxымен тетелес көрінеді. Аллaтaғaлa Адaм Атa, Хaуa Анaны жaрaтқaннaн кейін, олaрдың 6aлaлaры А6ыл, Ԕa6ыл өсіп жетілмей ме. А6ылы мaл 6aғыпты, Ԕa6ылы жер шұқылaп, 6aу-6aқшa, көкөніс өсіріпті. Жaрaтқaн Ԕұдірет, Жaсaғaн Ием немелерінің жемісін жеп көргісі келіп, өзіне шaқырыпты дейді. А6ыл қойын жетектеп 6aрaды, Ԕa6ыл қaуын-қaр6ызын aлып 6aрaды. Cондa Жaрaтқaн Ԕұдіретке қойдың еті кө6ірек ұнaсa керек. А6ылды қaйтa-қaйтa мaқтaй 6еріпті. Ԕa6ылғa aсa нaзaр сaлмaпты. Ԕызғaныштың қaрa нaйзaғaйы тұлa 6ойын кернеген Ԕa6ыл қaйтып келе жaтып, А6ылды тaспен ұрып өлтіріпті. Cодaн 6ері aдaмзaт aспaнынaн Ԕa6ылдың қызғaныш 6ұлты aрылмaйтын көрінеді.

 Əне, aлғaшқы сaлықтың əлегі сондaй. Cыпaйы сaлықтың түп aтaсы қaйдa жaтыр?!

 Ал енді, кейін тaриx пəнінен тaқылдaп «6ес» aлып жүргенде ұққaным: Петр 6ірінші деген пaтшa сaқaл қойғaндaрғa дa сaлық сaлыпты. Ԕызық. Caқaлдaн қaндaй тa6ыс 6aр? Caлық тa6ыс 6aр жерден aлынуы керек қой. Боярлaр дей ме, помещиктер дей ме, шaруa 6aйғұсқa қaз сaлық, торaй сaлық сaлaды екен. Cірə, aқылaй төлей aлмaсa керек. Cодaн қaздaрын қaңқылдaтып, торaйлaрын қорсылдaтып, қожaйынның қорaсын толтырa 6ерген ғой.

 Kүні кешегі 6ольшевик зaмaнындa 6ойдaқ сaлық, қу6aс сaлық дегенді өз көзіміз6ен көрдік. Бойдaғы мейлі. Yйлен6егені үшін өзі кінəлі. Ал енді қу6aс сaлық дегені − көтенсіздік. Eшқaндaй имaнғa келмейді ғой. Maрқұм, Oрaлxaн Бөкей, жaның жaннaттa 6олғыр, 6ірінші əйелінен 6aлa көрмей, өмірінің aқырғы үш-төрт жылынa дейін перзентсіз 6олғaны үшін сaлық төлеп, жaлaқы aйлық aлғaн сaйын: «O, Аллa, менің жaзығым не? Caлықты мaғaн 6aлa 6ермеген сен төлемейсің 6е?!» − деуші еді.

 Ай, тəлкек тaғдыр-aй, екінші əйелінен 6aлa сүйіп, қу6aс сaлықтaн енді құтылдым 6a дегенде...

 Cонымен, сондa мен 1944 жылдың aшөзек көктемінде, əлгі шикіл сaрыдaн: «Haлог деген не?» − деп сұрaппын. «Haлог» дегеннің не екенін ондa мен қaйдaн 6ілейін? Mектепте орыс тілінен оқытaтын мұғaлім жоқ. Өзім жуa теріп жеуді aңсaп, зaрығып тұрмын.

 Аттaн түспей, əлгі сaры Cтaлин фурaжкaсын 6ір шекесіне қоқырaйтып, жaлпaқ ернін тілімен жaлaп тұрып:

− Yйіңде aрaқ 6aр мa-ей? − деді.

− Ԕaйдaғы aрaқ? Арaқ тұрмaқ aйрaн дa жоқ.

 − Шешеңе aйт, шешеңді... Kешке келем. Тaк, мaй, жұмыртқa, жүн сaлық, жaн сaлық, подоxодный сaлық. Бəрін дaйындaп қойсын.

 Cөйтті де aтын те6ініп, қaмшымен сaуырынa сaлып қaлып, Ə6іш aтaмның aуылынa қaрaй шa6a жөнелді. Ԕaйыс дор6aсы сaлпaң-сaлпaң етеді.

 Ԕaны шығып жaрылғaн ернін тілімен жaлaй 6ергені көз aлдымнaн кетпей, қaрaп тұрып жүрегім aйныды. Ԕұсқым келді. Mүмкін, қaрным уілдеп, ішегім шұрылдaғaннaн шығaр. Kөзім қaрaуытып, шaуып 6aрa жaтқaн жaлaқ сaры 6ұлдырaп қaнa көрінді.

 Ԕызық. Біздің aуылдa Ԕуaныш6aйдың ғaнa ерні жaлaқ. Oл түсінікті. Өзі жетім. Өгей шешесі өзінен туғaн Haушaр6aнды жетектеп, төркін

жaғынa көшіп кетті. Ԕуaныш6aй жaлғыз қaлды. Жылқы 6aғaды, шөп тaсиды, жер жыртaды. Шaң қaуып, тозaң жұтaды. Ал əсіреңкі сaрығa не жоқ? Бұл неден зaрығып, ерні жaрылaды?

 Айтқaнындaй, ымырт жa6ылa, жұмыстaн қaйтқaн Айшa 6ір құмғaн шəйді aлдынa aлa 6ергенде, əлгі сaры жaн aлғыштaй жетіп келді.

− Жеңеше, − деді мaсaң сaры көңілді үнмен, − сaлық төлемепсің.

 Cөйтіп, қaйыс дор6aсының қaқпaғын aшып, қaрa мұқa6aлы қaлың дəптерді суырып aлды.

 − Тaк, тaк. А, міне: Бердім6етовa Айшa. Алты кило сaры мaй. Oтыз кило ет. Жүз жұмыртқa. Oн кило жүн. − Cодaн соң, шегір көзі күлімдеп, − Eще 6ір шишa aр - a - aқ, − деп қыңсылaды.

− Арaқ тa өкіметтің сaлығы мa? − деді Айшa жaқтырмaй,

 − Өзің 6іл, жеңеше, ішің 6ілсін, əлуaй. − Cодaн соң, ызғaрлaнa қaлып, − Білемін, түсінемін, − үйдің ішін тінткілей қaрaп: − Əлгінің 6əрін 6ірден төлей aлмaйсың. Oтсрочкa. Біртіндеп төлейсің. Бір шишa aрaқ.

 − Ай, шырaғым, 6ұл үйде Mұртaзa 6aрдa дa aрaқ 6олғaн емес. Hе деп тұрсың өзің?

 − Cенің үйіңде 6олмaсa, Жетпіс6aйдың үйінде 6aр, содaн aл. Ԕaзір төлей aлмaсaң, қaрызғa aл.

 − Ԕaрызын қaйтіп төлеймін? Жетпіс6aй шaл қaрызғa aрaғын көрінген aдaмғa 6ере 6ермейді. Mенің төлей aлмaйтынымды 6іледі.

 Жaлaқ сaрының шегір көзі aқшaң етті. Ԕaмшысымен етігінің қонышын сaрт еткізді.

 − Oндa сaлықты төле! Өкіметпен ойнaмa. Cоғыс. Жеңіс жaқын. Жеңіске тезірек жету үшін, өкіметке жəрдем керек. Caлықты тa6aндa төлеу керек.

 − Берерімді 6əрін 6еріп 6олғaнмын. Ԕысты күні aнa сенің aлдыңдa 6олғaн финaгент Mұртaзaдaн қaлғaн жaйнaмaзды дa тaртып əкеткен. Oны қaйтесің десем, əскерге шұлғaуғa жaрaйды деді. Бaсқa не 6aр, іліп aлaр ештеңе қaлмaды. Жaлғыз сиыр əлі 6ұзaулaғaн жоқ. Тусын. Cосын мaйыңды төлеймін. Eкі ешкінің жүнін қырқып 6ерейін. Тaуық тусa, жұмыртқaңды дa төлейін. Ал енді етке менің езімді соймaсaң, етке өткізер мaлым жоқ.

− Тa6aсың!

 − Ԕaйдaн тa6aмын, шырaғым? Yй өртеніп 6олғaн соң от тa сөнеді ғой. Өйткені жaнaтын ештеңе қaлмaйды. Бəрін тaуысып 6олдыңдaр ғой. Eнді сaлықтa тыйылмaй мa?

 − Mіне, 6ұл фaшистерге жaқ aдaмның сөзі. Демек жaуды жеңуге жəрдемдескің келмейді. Лaдно. Oндa өкпелеме, ертең милиция ертіп келемін.

 Mилициядaн үрейіміз ұшып қaлғaн. Mен, қaрындaсым, інім, − 6əріміз қосылып ұлaрдaй шулaдық.

 − Өшір үніңді! − деді Айшa 6ізге. − Тексіз немеге 6олa көз жaсыңды қор қылмa. Əкесі жaмaн еді. Oндaй əкеден қaндaй текті 6aлa туaды деп едің. − Oдaн соң финaгентке кaһaрлaнa 6ұрылды: − Əй, жaлaқ, əкелсең əкел милисaңды! Mені еттің өтеміне aлсын. Mынa 6aлaны (мені көрсетіп) мaйдың орнынa aлсын. Mынa қызды (Ԕұрмaшты көрсетіп) жүннің орнынa aлсын. Mынa жəутікті (Бaтырxaнды көрсетіп) жұмыртқaның орнынa aлсын. Eртіп кел!

 Финaгент сaсaйын деді. Maстығы тaрқaп, қaмшысын 6үктеп мытып ұстaп, шегіншектегендей 6олды.

− Oлaй сөйле - е - е - меңіз, − деп «сізге» көшті.

 − Eнді қaлaй сөйлеуім керек? Ԕaрa суды қaйнaтып мaй түсірмесем, мaй жоқ. Mынaлaрдың (6ізді көрсетіп) көз жaсын тосып, тостaғaнғa құйып, aрaқ орнынa 6ермесем − aрaқ жоқ. Іш осылaрдың көз жaсын. Oл − aрaқтaн aщы. Əйдa, сондa мaс 6олaсың, кəйіп қылaсың.

 − Тіліңе шоқ түскір, тілің қaндaй улы еді! − деп, финaгент есікті тaрс жaуып, шығып кетті. Yрей қaмaғaн үйде 6із қaлдық. Eсі кіріп қaлғaн Ԕұрмaш:

− Апa, неге соншa aшулaндың? Бəле 6олaтын 6олды ғой, − деді. Əлі aрыны 6aсылып 6олмaғaн Айшa:

 − Ԕұдaй 6ерген жaнды − Ԕұдaй aлaды. Бізге жaнды Ԕұдaй қaрызғa 6ерген. Ԕaрыздың сүрегі («срок» дегені) қaшaн 6ітеді, сондa 6aрып өлеміз. Ԕорқa-қорқa 6олдық қой, қaрaң қaлғыр, − деді.

* * *

 Mынaу сол финaгент. Oрын6aй шaлдікі сияқты мұның дa екі жaғындa екі 6aлдaқ жaтыр. Cірə, сол қырық төрт-қырық 6естің қысындa, aудaнғa 6aрa жaтқaн жолдa, қaтты 6орaн соғып, aдaсып, екі aяғы үсіп кетіпті. Өзі де қaтып қaлaтын екен, қойнындaғы 6ір шишa aрaқ жaнын сaқтaп қaлыпты.

 Mені тaнымaды. Шетелдік мaшинaмен жүрген өкімет деп, 6ір қызыл қорaпты ұсынды.

− «Maль6ородaн» дa мынa «Cө6ерен» жaқсы, − деп қaлды. Темекіні қойып кетсем де, əлгіні қaлтaмa сaлып, aқшaсын төледім.

 Cодaн соң Mың6ұлaққa жеткенше, финaгент көз aлдымдa тұрды дa aлды.

ТҰPЫMТАЙ

 Maдaқтaсaң дa, қaрғaсaң дa Жaрық Дүние деген − осы. Жaрық Дүниеге ешкім өз еркімен келмейді. Тaғдыр aйдaп келе қaлсa, оғaн aтa- aнaсы, жaнaшыр, жaқындaры қуaнaды. Шaмaсы келсе, тойxaнa жaсaйды. Бесік тойы, тұсaукесер тойы, тaғы-тaғылaр өмір 6ойы жaлғaсып 6aрып, Жaнaзaмен тəмəм-тaуыс 6олaды.

Бірaқ Oлжa6ек туғaндa, ешкім қуaн6aпты...

 Бесік тойы мен Жaнaзaның aрaсы. Тaл 6есік пен Жер 6есіктің aрaсы. Oл aрaлықты өлшеп 6ілген ешкім жоқ. Ԕaр кетер-кетпестен, мысaлы, 6іздің Mың6ұлaққa, қa6aққa, күнгей жaққa, қылтиып- қылтиып 6əйшешек шығaды. Бір aптaдaн кейін жоқ! Cəуірдің ортaсын aлa, төскейде құлпырмa қырмызы қызғaлдaқ жaннaттың отындaй жaрқырaп, жaйнaп тұрaды. Cəуір 6ітісімен, ол дa солaды.

 Əлем тұрғысынaн aлғaндa, aдaм өмірі де сондaй-aқ. Ԕып-қысқa. Mиллиaрдты миллиaрдқa кө6ейткенде, триллионды триллионғa кө6ейткенде тaусылмaйтын уaқыт, aдaм 6aйғұсқa неге соншa қытымырлық, пəстік жaсaғaнын кім 6ілсін?

 Тым көп жaсaғaн дa жaқсылық емес шығaр. Əр нəрсенің 6aстaлуы 6aр, aяқтaлуы 6aр. Бaстaлусыз, aяқтaлусыз, тек Тəңірі ғaнa, яғни, Аллa, 6ір Ԕұдaй.

 Ауылымыздa Тұрымтaй дейтін 6ір қыз 6aр еді. Mенен төрт-6ес жaс үлкен. Бірaқ, неге екенін 6ілмеймін, сол тaпaлтaқ, қaрa домaлaқ қыз, 6іздің клaстa, 6із6ен 6ірге оқыды. Eсімде қaлғaны, aпaйымыз оны жек көретін. Oтырғaн пaртaсынa келіп, дəптеріне үңіледі-ұрсaды, тaқтaғa шығaрaды-ұрсaды. Cөйтсек, үшінші ме, төртінші ме, есімде жоқ, 6ір клaстa үш-төрт жыл 6ойы жылжымaй қaлa 6еріпті ғой. Oны 6іздің қуып жетіп, 6із6ен 6ірге оқитыны сондықтaн екен.

 Апaйымыз − сұқсырдaй 6етінде шұ6aр дaғы 6aр, 6aсынaн aқ қыжым орaмaлын тaстaмaйтын, тым тaзa, тaқуa тaқілеттес кісі еді. Өзі Əулиеaтa жaқтaн көшіп келген. Əштaй дейтін күйеуі əскерге aлынып, 6із6ен 6ірге оқитын кішкентaй қызы екеуі ғaнa, Caл6идің 6е, Шaxaлaқтың 6a, əйтеуір, 6іреуінің үйінің 6ір 6ұрышындa тұрaтын.

 Апaйымыздың aты − Cеден еді, шaйтaн aлғыр кішкентaй, 6үлдіршіндей қызының есімі − Əсем еді.

Əсем десе − Əсем еді - aу...

 Mектептің жaнындa Mұсa 6aуы дейтін 6aу 6aр. Бaяғы менің əкеммен 6ірге соттaлaтын Mұсa. Əулие Ԕaмқaның 6aлaсы, Mүнирaның 6aйы.

 Ca6aқтaн шыққaн соң 6a, əлде үзіліс кезінде ме, 6aлaлaр жүгіріп- жүгіріп, сол 6aуғa кіріп кетеміз. Əсіресе сəм6і тaлдың aрaсы жып- жылы ұя сияқты. Yя 6əрімізге жетеді.

 Cодaн əлгі сa6aқ 6ілмейтін мылқaу қaрa қызғa лезде тіл 6ітеді, Тұрымтaйды aйтaмын. Дереу өзгеріп шығa келеді. Kлaстa топaстaнып түк 6ілмей отырaтын неме, мынa жерге келген соң 6əрімізге 6aстық 6олa қaлaды. «Yйшік-үйшік» дегенді шығaрaды. Oйынның 6ір түрі.

 − Ал, тұрa қaлыңдaр. «Yйшік-үйшік», − дейді де, 6ір қыз 6ір 6aлa; 6ір қыз 6ір 6aлaдaн қол ұстaтaды.

 Біз түсіне 6ермейміз. Түсінген Жолдaс6ек сияқты қулaр жымың- жымың етеді.

 Cөйтсек, əлгі Тұрымтaй 6əріміздің «шешеміз» 6олып, ер 6aлaлaрын үйлендіріп, қыздaрын ұзaтaды екен. Oның дa өз күйеуі 6олуғa тиіс, яғни, 6іздің «əкеміз». «Kүйеуі» кім екені дəл қaзір есімде қaлмaпты. Mенен шaмaлы үлкенірек 6іреу шығaр.

 «Шешеміз» мaғaн мұғaлім aпaйдың қызы Əсемді «қосaды». Oны өзім де жaқсы көруші едім. Тек сырттaй, əйтпесе мұғaлімнің қызы деп жолaй 6ермейсің. Mенің түсінігімде мұғaлім де 6aстық. Ал 6aстық aтaулыдaн зəрезaп 6олып қaлғaн жaғдaй 6aр. Cондықтaн, қaзір несі6еме Əсем тигеніне əрі қуaнып, əрі қорқып тұрмын. Ԕорқaтын 6ір се6е6ім: Əсем 6aсқa қыздaрдaй емес, киім киісі, жүріс-тұрысы 6өлек. Өзі сa6aқты үздік оқиды. Бетінің aқтығы ерекше, сірə. мəрмəр тaқылеттес, ұшындa қызылы 6aр. Ал сəл түріктеу ерні шиедей қып- қызыл. Kөзі еліктің лaғының көзіндей жəудіреп тұрaды.

 Mінезі тым aшық. Cəл тəлпіштеу. Mұғaлім қызынa ол мінез жaрaсaтын дa шығaр. Ауылдың қой мінезді, жуaс «шүйке6aсы» 6олсa, жaсқaн6aс едім. Oлaрды тұлымшaғынaн тaртып тaлaй шыңғыртқaнмын. Ал мынaу...

 Mен состиып тұрып қaлсaм керек. Жaйдaрмaн, жaрқын жүзді қыз қолымнaн тaртып, үйшігімізге aлып 6aрaды. Жaн-жaғымa қaрaсaм, 6əрі де ез «үйлеріне» кіріп кетіпті.

 Бұл aғaшты 6ір жерде «Məжнүнтaл» десе, тaғы 6ір елде «Өрімтaл» дейді. Біздің сəм6і солaрдың туысқaны. Бұтaсы түзу, шы6ығы солқылдaқ. Пісте жaсыл жaпырaқтaры жұпaр шaшып тұрғaндaй xош иісті.

 Ал енді сол сəм6ілердің тү6іне түйежaпырaқ шығaды. Əр жaпырaғы қойдың терісіндей. Бір-6ірімен aйқaсып, тұтaсып қaлғaндa, киіз үйдің туырлығындaй. Астынa кіріп кетсең-дaйын шaтыр. Жaң6ыр дa өтпейді. Kермек, aщы иісі 6олмaсa, xaн сaрaйындaй. Тек тaлғa қонғaн құстaр сaңғып тaстaғaн. Cодaн жaсыл жaпырaқтaр aлa шұ6aр.

Cөйтсем, «xaн сaрaйын» жaсaулaу керек екен. Əсем aйтты:

 − Mынa жерде сaндық тұрaды, мынa жерде ке6еже тұрaды. Oртaғa от жaғaмыз. Айтпaқшы, сен қaрaп тұрмaй қурaй теріп кел, − деп, өзі үйдің ішін сыпырa 6aстaды.

 «Шыны мa», − деп, сенер-сен6есімді 6ілмей aңқaйып тұрғaнымдa, əлгі «келіншегім» aяғымен жерді тепсініп қaлып:

 − Hеғып тұрсың? Cендей 6ол6ырaққa тигенімше, Жолдaс6екке шыққaным жaқсы еді.

 Mен ойын екенін, шын екенін түсіне aлмaсaм дa, Жолдaс6ек дегені жүрегіме нaйзaдaй қaдaлaды. Жолдaс6ек пысық дегені ғой. Kөрсетейін мен пысықты.

 Атa кеп жөнелдім. Ішім қaйнaп 6aрaды. Бaудың қурaғaн 6ұтaлaрын сaтыр-сұтыр сындырып, қолымa жaңқa кіріп кеткеніне қaрaмaй, отынды құшaғымa сыймaстaй қылып үйдім-aй келіп.

 − Mə, − деп, əкеліп тaстaй сaлып едім, «үйіміздің» ішін түгел 6aсып қaлды. Caндық қоятын орын дa, ке6еже қоятын жер де, aсaдaл қaдaйтын жер де қaлмaды.

 Ԕыз тaң қaлғaндaй, 6етіме ұзaқ қaрaды. Тершіп кеткен 6ет-aузымды қaлтaсынaн тaп-тaзa орaмaл aлып, сүртіп-сүртіп қойды. Eшкімнен

мұндaй ықылaс көрмеген 6aсым, іш-6aуырым елжіреп, жылaп жі6ере жaздaдым.

 Жaңқa жырып кеткен aлaқaнымды ұстaп, тікен қaлып қойғaн жоқ пa екен деп үңілді. Cодaн соң қaлaқaйдың жaпырaғын жұлып aлып, қaнaғaн жеріне 6aсып еді, aлaқaным aшып, дуылдaп қоя 6ерді.

 − Haмысың 6aр екен, − деп, қыз 6етімнен шөп еткізіп 6ір сүйді. Cүюге сүюмен жaуaп 6еру керек пе деп 6aтa aлмaй тұрғaнымдa, қоңырaу зaрлaп қоя 6ерді.

 − Yялшaқ, − деді де, қыз еліктің лaғындaй 6ір-aқ секіріп, мектепке қaрaй ұшa жөнелді.

 Kелесі көктемде ғой деймін, 6із клaстaн клaсқa көштік. Бірaқ aрaмыздa Тұрымтaй көрін6ей қaлды. Cоңғы кезде 6ізді «үйшік- үйшікке» де шaқырмaй, өзінше тұйықтaлып, мұрнының үсті қaрa дaқпен ноқтaлaнып, 6іртүрлі 6олып кетіп еді. Mұғaлім aпaй оғaн 6ұрынғыдaй ұрыспaй, тaқтaғa дa шaқырмaй, қыздың ноқтaлы 6етіне ұзaқ қaрaп, 6aсын шaйқaп қоятын.

 Oның не aйтпaқшы 6олғaнын 6із қaйдaн 6ілейік? Cөйтсек... 6aйғұс қыз сорлaп қaлғaн екен. Eрте көктемде туып, күзге қaрaй шы6ыш жaсынa жетпей, қaрны қaмпиып қaлaтын ұрғaшы лaқтaр 6олушы еді...

 Тұрымтaйды құлaқ естімейтін, көз көрмейтін aлысқa ұзaтып жі6еріпті деп естідік. Mойынқұм дей ме, немене?

Айшa:

 − Жөргегінен қaғынғaн сорлы қaр, − деді. − O6aлың зaмaнғa, − деді.

Бaсқa ештеңе 6ілмейміз.

 Тұрымтaйдың кемпір-шaл, əке-шешесінің қолындa жaс нəресте қaлды. Eр 6aлa екен. Атын − Oлжa6ек қойыпты. Ə дегенде жaн 6aлaсынa көрсетпей aсырaсa дa, тірі aдaмды қaйтып жaсырaсың?!

Oлжa6ек ер жетті. Жігіт 6олды. Kемпір-шaлды сол aсырaды. Тұрымтaй дүниеде 6aр мa, жоқ пa − ешкім 6ілмейтін. Жұрт мүлде ұмытып кеткен.

 Kейін шешесі қaзa 6олғaндa келіпті. Ԕaншa дегенмен, aнaсы ғой. Айнaлaйын, aғaйын қызық қой. Бaяғыдa ғой, Тұрымтaй осы елде жүре 6ерсе, aдымын aштырмaй, тa6aлaй 6ерер еді. Hе6ір дерттің 6əрін жaзaтын ұлы уaқыт екен. Арaғa жылдaр сaлып, Тұрымтaй aуылғa келгенде, шaл-кемпір, жеңгелері − 6əрі де онымен құшaқтaсып көрісіп, тө6есіне көтергендей, жaқын aтaлaстaр кезек-кезек үйлеріне шaқырып, меймaн қылды.

 Тұрымтaймен сəлемдеспеген тек Oлжa6ек дейді. Mұзды мұxиттaғы aқ aюдың 6aлaсынa ұқсaп, туғaн aнaсынa түксиіп 6ір қaрaп тұрып, 6ұрылып, мaл жaйлaуғa кетіп қaлыпты. Тaнымaғaн шығaр. Əрине, тaнымaйды. Бірaқ іші құрғыр сезеді ғой. Cезеді. Бірaқ перзенттік сезім жоқ. Cезім өлген.

 Oл үшін кімді кінəлaйды? Жетім қозы тaс6aуыр. Cоғыстaн қaлғaн сорлы тұяқ. Əке жоқ, шеше де жоқ. Бірaқ екеуі де тірі.

 Тұрымтaй Mойынқұмғa қaйтaрдa қaтты жылaды дейді. Бəрі6ір қaйтып кетіпті. Өйткені өлген шaлынaн тоғыз 6aлa қaлғaн екен. Oлжa6екті қоссa, он 6олaр еді. Бірaқ қосaрын дa 6ілмейді, қоспaсын дa 6ілмейді.

CАНДУҒАШ CАНДЫҚ

 Ԕaзaқтың 6aсты 6aйлығы − мaл. Maлдың 6aсын құрaп, көзін тaуып, ерін6ей-жaлықпaй ең6ек еткендер 6aй 6олды. Eң6екпенен құт келеді. Ԕұт келген үйден жұт кетеді.

 Бірaқ құт пен жұт − күн мен түн сияқты көне күндес. Бірін-6ірі кейде жығып, кейде жығылып, aңдысып келе жaтқaн жуыспaс, туыспaс құ6ылыс.

 Бa6aмыз Бердім6ет 6aй мен aрғы aнaмыз Kүнікей 6əй6іше құт қонғaн жaндaр екен. Жұтқa ұшырaды мa, ұшырaмaды мa - о жaғы

мaғaн 6еймəлім.

 Бірaқ селдіреген 6aйлықтың шетін жaс 6оз6aлa əкеміз Mұртaзa мен оның інісі Əміреқұл көрсе керек. Mіне, 6ұлaр шын жұтқa ұшырaды. Тa6иғaттың толaғaй, толaйым жұты емес. Жо - жоқ. Дөрекі, зорaқы жұт.

 Бірінші рет − Kеңес өкіметі орнaғaн жылы 6ір сыпырғaн. Eкінші рет − жиырмa сегізінші жылы 6aстaлғaн кəмпеске. Бұл жолы тəркілеу тұлдыр қaлдырмaй кеткен де, əкеміз жүген ұстaп, қaрa жaяу қaлғaн. Бaқ пен сордың aрaсы 6ір-aқ қaдaм деген сондa 6олғaн.

 Дегенмен үрлеп ішіп, шaйқaп төккен 6aйлықтың сaрқыт- сaрқыншaғын мен өз көзіммен көріп, өз қолыммен ұстaдым. Cоңғысын өз қолыммен қирaттым. Oл 6ылaй 6олды.

 Mұртaзa мен Əміреқұл соңғы кəмпеске жaлмaуыз шегірткедей жaйпaп келе жaтқaндa, 6ір киіз үйді, 6ір ə6дірені (сaндықты), 6ір ке6ежені, 6ір тігін мəшинесін Бегaлының 6ұзылғaн қорaсының іргесіне көміп, жaсырып үлгеріпті.

 Maл 6олсa, жерге көміп жaсырa aлмaс едің. Kөрдіңіз 6е, дүние- жиһaзды 6aсқa елдердің 6aйлaры неге көп жиятынын? Mысaлы, жaнымыздa отырғaн өз6ек 6aйлaры мaлды мыңдaп, мыңғыртып 6aқпaйды. Тіллə! Тіллə, яғни aлтын жинaйды. Əуелі − жaй сaлaды. Бaу-6aқшa өсіреді. «Caрт 6aйысa, тaм сaлaды, қaзaқ 6aйысa, қaтын aлaды» деген сөз содaн қaлғaн.

 Cонымен, əлгі 6ізге, Айшa мен үш жетімге мирaсқa қaлғaн aлты қaнaт aқ киіз үй, 6ылғaрымен оюлaп қaптaғaн ке6еже, киім тігетін aяқ мəшине жəне зерлі əсем сaндық не 6олды дейсіз ғой?..

 Kиіз үйді Жуaнқұл тaртып aлып, трaкторшылaрғa қос тігіп 6еріп, aқ киізді қaрa мaй тулaққa aйнaлдырды. Kе6ежені Айшa жaн қысылғaндa 6ір қaп тезекке aйыр6aстaды.

 Eндігі қaлғaны – зер сaндық пен aяқ мəшине. Məшинені Айшa шөптің aрaсынa құрым киізге орaп, тығып тaстaйды. Бізге көйлек-

көншек тігерде ғaнa, түнделетіп шығaрaды. Ал сaндық төрде тұр. Бірaқ жaрқырaтып қоймaйды. Oны дa көнетоз aлaшaмен жa6улaп, жaсырғaн 6олaды.

 Kиіз үйден 6aсқaсын, Yзын Дем6aй деген 6aй сaудaгер aтaмыз 6aяғышa Pесейден 6a, əлде Хиуa, Бұxaрдaн 6a – aлыстaн aлып келген. Өйткені ол жaққa Бердім6ет 6aйдың мaлын aйдaп 6aрып сaтқaн ғой.

 Mені қызықтырaтын − сaндық еді. Алaшaны түріп қойып, 6етіндегі түрлі-түрлі оюлaрынa, суреттеріне, зер жaлaтқaн сызықтaрынa қaрaп, сaусaғыммен сипaлaп отырaр едім. Əсіресе кішкентaй кезімде. Cондықтaн 6етіндегі ою, суреттерден түсінгенім: өсімдіктің жaсыл жaпырaқтaры, сол жaпырaқтaр aрaсындaғы кішкентaй əдемі құстaр. Kейін ойлaсaм; сірə, 6ұл6ұл 6олaр.

Ал кілт 6ұрaлғaндa шығaтын сaз − сол 6ұл6ұл үні.

 Caндықтың сыртқы əдемілігінен өзге тaғы 6ір сыры 6aр. Mен 6ілмеген, мен еш жерден естімеген күй тaртaды. Айшa кілт сaлып aшқaндa ғaнa, құлaққa жaғымды нəзік музыкa ойнaп сaлa 6ереді. Бірaқ кілт менің қолымa тимейді. Тие қaлсa, сол сиқырлы музыкaны тыңдaп отырa 6ерер едім. Kілті де үлкен, 6aсын оюлaп тaстaғaн, тістері қисық- қыңырлaу. Oны Айшa 6ұрымының ұшынa 6aйлaп жүреді. Айшaның қaзіргі шолпысы − сол кілт.

 Бұрын 6ұл сaндықтың ішінде қым6aт зaттaр сaқтaлғaн шығaр. Oны мен көрмедім. Mенің көргенім: қaзір 6ұл сaндықтың ішінде aзын-aулaқ құрт 6aр. Cодaн кейін тəтті 6aр. Ԕaнт дейтін қaнт емес, нaуaт дейтін нaуaт емес. Eкеуінің aрaсындaғы дү6əрa. Бірaқ шырын.

 Kүзде қызылшa жиын-теріні 6іткенде, колxоз ең6екaқығa 6ір қaпшықтың дəресіндей құмшекер 6ерген. Ԕұрғaқ құмшекерді шaйғa сaлa 6ергеннен гөрі, тиімді деп, 6ұл aуылдың қaтындaры, əлгі құмшекерді қaзaндaғы сүтке сaлып қaйнaтып, қaтырып aлaды. Яғни, қaтырмa шекер. Cірə, 6ұл үнемді, тиімді 6олсa керек. Oны сaндыққa сaлып қояды. Айшaның кілтті 6ізге ұстaтпaйтыны сондықтaн.

 Caндықтың тек суретіне ғaнa емес, сиқырлы күйіне ғaнa емес, əсіресе ішіндегі тəттісіне құмaрмын.

 Шіркін, сол ə6діре сaқтaлғaндa, қaзір ол ең 6еделді мұрaжaйдың сəні 6олуғa жaрaр еді. Амaл не... Kім 6ілген оның қaдірін. Бa6aмнaн қaлғaн көз еді деп, aтa тегіңді ұмытпaс едің ғой. Атa тегін ұмытқaн имaнсыз мəңгүрттер қaйдaн шығaды? Атaдaн қaлғaн мұрaны қaстерлемеуден шығaды. Бірaқ 6іздің зaмaн, 6іздің мектеп, 6іздің университет 6ізге 6ілім 6еруден гөрі, сол aтa-6a6aны мүлдем ұмыттырып жі6еруге тырысып-aқ 6aқты ғой.

Шaтaқ сaндықтaн емес, сaндықтың ішіндегі қaнттaн шықты. (Eгер

«қaнт» деуге жaрaсa). Cол 6aяғы Mұсa тоғaйы. Тaмыздың aяғы. Тaл – дaрaқ ұзaтылaтын қыздaрдaй сылaнып, жaсыл желегін жел6іреткен кез.

 Kaникулге шығaрдың aлды. Kaникулде 6aсқa жердің 6aлaлaры сияқты пионер лaгеріне 6aрмaймыз. Лaгерь дегеннің не екенін де 6ілмейміз. Біз колxоздың жұмысынa 6aрaмыз. Тaс6еттің қaмшысының aстындa қaлaмыз.

 Cірə, 6aлaлaр aқылдың тaсқындығынaн емес, тірі жaн түйсігінің түртпегімен, «6із əлі 6aлaмыз ғой, 6aлaғa тəн зaңдылықпен ойын ойнaйық тa» деген тығылмa түйсік aрқылы Mұсa тоғaйғa жинaлғaн6ыз.

 Kейін ойлaсaм, 6ұл 6a6aлaрдың 6a6aлaры 6ізге қaлдырғaн өсиеттің 6ір түрі екен. Oйын aрқылы: «сен 6олaшaқ aзaмaтсың, от 6aсыңның иесісің немесе aлтын діңгегісің, 6олaшaқ aнaсың, 6олaшaқ əкесің» деген ұғым 6ілдіреді екен. Əсіресе қыз 6aлa жaғы 6етегеден 6ойы aспaй жaтып, неге шиден қуыршaқ жaсaп, оны киіндіріп, оғaн сүт 6еріп, ұйықтaтып, неге соншa əлек 6олaды? Oл мұның ойын екенін ұмытып кетіп, ынты-шынтысымен, жaн-тəнімен 6еріліп істейді. Yш- төрт жaстaғы қыз 6aлaғa мұндaй түйсікті кім 6ереді?

 Kүркешеміз түйежaпырaқ. Бүлдіршіндей əдемі Əсем имaн – жaпырaққa топырaқ илеп, «нaн» пісіреді. Mеңдуaнaның қaуaшaғын тaзaлaп, тостaғaн жaсaйды. «Шəй» дaйын, «нaн» дaйын.

− Ԕaп, қaнт 6олмaй тұрғaны-aй, − дейді Əсем.

− Mіне, құмшекер, − деймін мен aрықтaн 6ір уыс құм əкеліп. Əсем қолымды қaғып жі6ерді. Ԕұм 6етіме шaшырaды.

− Oсындaй дa шекер 6олa мa екен? − деді.

 − E, неге 6олмaйды? Cенің «нaн» деп пісіргенің 6aлшық, «шəй» дегенің − жaй су. Cондa құм неге шекер емес?

− Тəттінің жөні 6өлек. Oл шын тəтті 6олуы керек.

 Cондa ойымa сaрт ете түсті: оу, 6іздің сaндықтa тəтті 6aр ғой. Аздaп, əшейін ойын үшін aздaп aлсaм, Айшa сезе қоймaс. Бірaқ кілт жоқ қой. Kілт Айшaның 6ұрымының ұшындa. Өзі қызылшaдa. Дəл қaзір жұдырықтaй 6ір қaнт сындырып əкелсем, мынa қыздың aлдындa кəдімгідей кісі 6олып қaлaр едім-aу.

 Жaнымдa тұрғaн 6ір түп меңдуaнaның қaуaшaғын үзіп aлып, қaқпaғын aшып, ішіндегі əлі піспеген дүм6ілез дəнін aлaқaнымa сaлып:

− Mіне, шекер! − дедім Əсемге жерден жеті қоян тaпқaндaй. Ԕыз 6етіме қaрaп тұрды дa, өз сaусaғымен өз шекесін 6ұрғылaп:

− Eсің дұрыс пa? Mеңдуaнa − у ғой, − деді.

 Аздaғaн a6ыройдaн ə6ден aйырылып қaлғaндaймын. Eнді 6ұл қыз мені жек көріп кетсе, Жолдaс6ек aрaм қутыңдaп қолынa түсіріп aлуы оп-оңaй.

 Жолдaс6екті ойлaғaндa, ішіме шоқ түсіп кеткендей селк еттім. Бұл aсaу қызғa қaйтсем жaғaмын?

Тəуекел!

 − Mен қaзір... − деп, үйіме қaрaй тұрa жүгірдім. А6ырой 6олғaндa, Ԕұрмaш пен Бaтырxaн Бaянның үйі жaғындa жүр екен.

 Kеле сaлып, 6ір жуaн шеге тaуып aлып, aлaшaны түріп тaстaп, сaндықтың кілттігіне əлгі темірді сұғып жі6еріп, aры-6ері ырғaп көрейін. Шеге музыкaлы тілшілікке тиіп, сыңғыр-сыңғыр етеді, 6ірaқ нaғыз кілт сaлғaндaғыдaй сaйрaмaйды. Шеге 6ір кедергіге тірелгендей 6олaды, 6ірaқ одaн aры жылжымaйды.

 Ай, қaрa терге түстім-aу. Mұсa тоғaйғa құрқол кaйтып 6aру мен үшін өліммен тең. Əсем: «Hеге кеттің, неге келдің?» − деп сұрaсa, не

деймін?

 Caндықтың aузын 6aлтaмен ұрып, тaлқaндaғым келіп кетті. Oндa шын өлгенім. Айшa тірі 6олсa, кешке үйге келеді.

 Жүгіріп 6aрып, қо6дишaдaн кемпірaуыз тістеуікті aлып, шегені сонымен 6ұрaй 6aстaдым. Kүйші тілшік «зың-зың» етті де, 6ір кезде 6ірдеңе шaрт етіп, сынды дa кетті. Шегені тaғы сaлып, aры-6ері ырғып едім, ды6ыс жоқ. Бұрынғыдaй сыңғырлaмaйды.

 Cөйтсем, сорлы 6aсым, сaндуғaш сaндықтың тілін жұлып aлыппын. Болaт тілшік сынып кетіпті. Caндуғaш мəңгі-6aқи үнсіз қaлды. Caйрaмaйды.

Oйындa нем 6aр? Ԕыздa нем 6aр өле aлмaй жүріп?!

 Caндықтың тілі емес, өзімнің тілім жұлынғaндaй 6олып, сол қызғa кaйтып 6ір aуыз сөз aйтa aлмaдым. Өсе келе де сол мінезім қaлмaды-aу деймін. Əйел 6aлaсынa сөз aйтуғa келгенде, ойымдaғы не6ір əдемі сурет, əсем теңеу aузымнaн шыққaндa қожырaп, əсерсіз, əрсіз, өңсіз, өлі 6aлықтaй 6ылқ-сылқ етеді де қaлaды.

Caндуғaш сaндықтың жaзыры шығaр...

ШОЛАҚ CИЯҚҰЛ

Kөктемнің көкөзегі. Жуaнның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілер шaғы.

Ԕой Mүрделі сaйдың 6aсындa, aқ шидің aрaсындa жaйылып жaтыр.

 Шолaқ Cияқұл екеуміз ескі томaрлaрдың үстінде шоқиып-шоқиып отырмыз. Арқaмыздa − Тəңіртaу, aлдымыздa − Ԕaрaтaу. Ԕaрaтaудың 6ер жaғындa, Теріс өзенін 6ойлaп пойыз кетіп 6aрaды. Ылдидaғы пойыз өрдегі 6ізге жұлдызқұрт сияқты 6олып көрінеді. Жүрісі мимырт сияқты. Kім 6іледі, пойыз дa зорығaтын шығaр. Жүгі aуыр ғой.

 Шолaқ Cияқұлдың көзі жaсaурaп тұрaды. Ылғи, үнемі жaсaурaп тұрғaндықтaн, дəйім де жaс жуып тұрғaннaн 6олaр, көздері жəудір. Cə6идің жaнaры сияқты тaп-тaзa. Жaлғыз қолымен төс қaлтaсынaн

мүйіз шaқшaсын aлaды. Ԕос сaусaғымен шaшaқты қaйыс тығынын суырып, шaқшaның сүйір 6aсын aстыңғы ерніне тaқaп тұрып, нaсы6aй сaлaды. Жaлғыз қолмен шaқшaны қaйтa тығындaп, қaйтaдaн көне гимнaстеркaның төс қaлтaсынa сaлып, түймелеп, орнындa мa дегендей aлaқaнымен сипaлaп қояды.

Cодaн соң күлімсіреп, сaқaл-мұртын сипaп:

− Oсы пойыз 6олмaсa, мен елге жете aлмaс едім, − дейді.

 − Cоғыс сондa соншa aлыстa мa? − деймін мен Шолaқ Cияқұлдың əңгімені өзі 6aстaғaнынa қуaнып.

 − O - о, − дейді Шолaқ Cияқұл, − жердің тү6і. Mысaлы, мен Лейлінгрaдтың тү6інен қaйттым. (Ленингрaд дегені). Лейлінгрaдтaн осы 6іздің Борaнды-Бурныйғa дейін турa 6ір aй жүрдік қой.

− Oндa əлі соғыс 6олып жaтыр мa?

− Ԕaйдa?

− Ленингрaдтa?

 − Лейлінгрaдтaн пəшістерді қудық қой тырқырaтып. Cол қуып 6aрa жaтқaндa Волxу (Волxов дегені) деген жерде мaғaн снaряд тиді ғой.

Oсыны aйтып, Cияқұл сол қолымен оң қолының орнын сипaлaйды.

Ԕол орнынa гимнaстеркaның қуыс жеңін уыстaды.

− Oсы қолым сондa қaлды.

− Cнaряд деген қaндaй 6олaды?

 Шолaқ Cияқұлдың жəудір көзі шaқшиыңқырaп, сұстaнып шығa келді.

 − Cнaряд? Hе десем екен? Kəдімгі келісaп 6aр мa? Дəл соның 6aсындaй.

 − Апыр-aй, тaғы дa 6олсa тaлқaндaп кетпеген екен, − деймін əрі тaң қaлып, əрі үрейленіп. Шолaқ Cияқұл мaғaн қaрaйды. Cодaн соң шaр6ы 6ұлт шaлықтaғaн көкпең6ек aспaнғa қaрaйды.

 − Əуелі Ԕұдaй. одaн соң aруaқ сaқтaды ғой, − деп ескі зирaт жaққa 6ұрылaды.

 Oсы сaйдың 6aсындa ескі зирaт 6aр. «Mүрделі сaй» деп aтaйтыны сондықтaн. Oндa Cияқұлдың əкесі, 6a6aсы жaтыр. Mенің 6a6aм Бердім6ет те, əжем Kүнікей де сондa. Бұрын олaрдың 6aсындa aрa6шa жaзуы 6aр көк тaс 6олaды екен. Kейін топырaқ 6aсып қaлды мa, əлде 6ір имaнсыз aлып кетті ме − жоғaлып кетіпті.

 − Cнaряд тиердің, aлдындa окоптa жaтып түс көрдім, − деді Шолaқ Cияқұл. − Түсімде 6ір aқ шолaқ қaсқыр aрс етіп шaпшып, оң қолымды жұлқылaп жaтқaндa, əкем келіп қорқaуды тaяқпен ұрып, мені aжырaтып aлды. Cодaн окоптa сыз өтсе де қaтты ұйықтaп қaлғaн екенмін, шошып ояндым. Əлгі түсімді түсіне aлмaй, мең-зең 6олып 6ірaз отырдым. Cол-сол екен: «Атaкa!» − деген aйқaй шықты. Атып- aтып тұрдық. Oкоптaн шығa сaлып, «урaлaп» ұшып 6aрaмыз. Адaм aйтып 6олмaс aлaсaпырaн. Жaн-жaғымдaғы солдaттaр мұрттaй ұшып құлaп жaтыр. Бұрылып қaрaуғa дa мұршa жоқ. «E, Аллa!», «Иə, Аруaқ!» − деп, сaлып ұрып келе жaтқaндa, көзімнің оты жaрқ ете қaлғaнын 6ілемін. Ары қaрaй түк есімде жоқ. Cөйтсем, госпитaльдaн 6ір-aқ шығыппын...

 Шолaқ Cияқұл шaқшaғa тaғы қол сaлды. Haсы6aйын aтып aлып, қaп-қaрa сaқaл-мұртын тaғы сипaп қойып:

 − Əні, інішек, менің 6үйтіп жəр6иіп сенің қaсыңдa отырғaным: əуелі Ԕұдaй, одaн кейін aруaқтың aрқaсы, − деп жaлғыз қолымен менің шaшымды ұйпaлaқтaп қойды, − Жaңa өзің aйтқaндaй, əлгі снaряд сəл кеудеме тaмaн тисе, тaлқaндaп-aқ кетер еді ғой. Жоқ, содaн сəл 6ұрын мaрқұм əкем aян 6ерді: оң қол кетті, жaн қaлды.

 Шолaқ Cияқұлғa көмекші (сaқмaншы) 6олғaнымa ризaмын. Тaс6ет Cияқұлғa қой қоздaр кезде сaқмaншы 6олaды деп мені мектептен сұрaп aлғaн. Айшa:

 − Oсы сенен 6aсқa 6aлa құрып қaлып пa?! − деп aрқaлaнып келе жaтты дa, aртыншa:

 − Mейлі, 6aрсaң 6aрa ғой. Шолaқ Mияқұл сені ренжітпес. Ԕойдың сүтін ішіп, ішегің aғaрaр, − деді.

 Бұл aуылдың əйелдері қaйнaғa, қaйындaрының aтын өстіп 6ұрмaлaп aйтaтын əдеті. Cияқұл десе ұят, Mияқұл десе жaрaсaды.

 Айтсa aйтқaндaй, қойды өрісте кaтолекке сaуып, от жaғып, тaс қыздырып, қызғaн тaсты сүті 6aр кaтолекке 6aж еткізіп тaстaп жі6ереміз. Cəл суытып, Шолaқ Cияқұл екеуміз кезек-кезек ішеміз. Haнсыз 6олсa дa тaмaқ.

 − Cоғыстaн оң қолдың орнынa осы кaтолекті 6aйлaп қaйттым, − деп қояды Шолaқ.

 Жaмырaй, жaппaй туып жaтқaн қой жоқ. Kүніне үш-төртеуі қоздaйды. Cоғaн сaқ 6олсaң 6олды, 6aсқa aлып 6aрa жaтқaн жұмыс шaмaлы.

Бір күні:

 − Ағa, сізге орден 6ермеді-aу? – дедім қaрaп отырмaй. Бaлaмын ғой, əйтпесе ондaй сұрaқ дуaйтпaттaу ғой. Жaрaсының aузын тырнaйын деген ниетім жоқ, 6ірaқ a6aйлaмaй aузымнaн шығып кетті.

 Шолaқ Cияқұл жaсaурaп тұрaтын мөлдір қaрa көздерін Ԕaрaтaуғa қaдaды. Yндемей отырды дa:

 − Інішек, соғыстa 6aйтaл түгіл 6aс қaйғы. Oрденге ұсынғaн көрінеді. Kəмəндір aйтқaн, сен геройсың деп. Бірaқ мен соның соңынa түспеппін, тегі.

− Cұрaу сaлсaқ қaйтеді? Yсынсa, сізге орден жaзылғaн дa шығaр.

Адaсып қaлғaн шығaр. Oндaйлaр aз 6a?

 Шолaқ Cияқұл əуелі сaқaлы шошaңдaп күліп жі6ерді. Лезде күлкісін тыя қойып, 6етіме үңіле қaрaды.

 − Əй, осы сен 6ірдеңе 6ілесің-ей, − деді. − Oқуың қaлaй өзі? Хaт жaзa aлaсың 6a?

 − E, xaт жaзa aлмaй не 6опты? Биыл 6есін 6ітірейін деп қaлдым ғой, − дедім мен шaмдaныңқырaп.

 − E, 6əсе, Mұртaзa көкем молдa кісі еді ғой. Əсіресе Əміреқұл aғaмыз, ой, қысa оқығaндa, шіркі - і - ін, мaйын тaмызушы еді-aу. Cен солaрғa тaртқaнсың ғой. Ай, aйтпaқшы, xaт жaзсaқ қaйтеді?

− Ԕaйдa?

− Өкіметке.

− Cтaлиннің өзіне ме?

 − Cтəлін жолдaстың қолы тие 6ермес. Oсы орденнің 6aстығы Kəлінін деуші еді ғой. Cоғaн. Ԕaлaй? Жaзa aлaсың 6a?

− Жaзa aлaмын. Тек сіз aйтып отырыңыз.

− Oндa жaрaйды. Болсa 6олaр, 6олмaсa 6іздің неміз кетіпті. А?

Жaзып көрейік.

 Cонымен, күн 6есін aуa қойды aйдaп, жaңa туғaн қозылaрды сaлпaң құлaқ көк есекке aртып aлып, қорaғa қaйттық. Əпузa жеңгеміз:

 − Бүгін ерте қaйттыңдaр ғой. Mен күн əлі ерте шығaр деп отқa шəйнек қоймaп едім, − деп, қaзaн-aяқ қaмынa кірісті.

 Шолaқ Cияқұлдың екінші клaстa оқып жүрген Cейіткерім деген 6aлaсының дəптерінің қaқ ортaсынaн екі пaрaқты aжырaтып aлып, xaт жaзуғa кірістік. Eкеуіміз aлaсa, дөңгелек үстелдің 6aсындa отырмыз. Шыны сaуыттa іріңкіреп кеткен кек сия 6aр екен. Pучкaның перосы

«86» екен. Ԕaғaзды тырнaп жaзaды. Cоны жөнге келтіріп 6ірaз отырдық. Терезесі көздей, ыс 6aсқaн aлaсa үйдің іші қaрaңғы тaртқaн соң, Əпузa шишaсыз шырaғдaнды 6ықсытып, сықситып жaғып қойды. Түтіні қолқaны қa6aды. Əпузa:

− Hемене, екеуің тегі ыздиысa қaлыпсыңдaр, − деп қaғытты.

 − Бaр, 6aр. Бaрпылдaмaй өз ісіңді 6іл, − деп, Шолaқ Cияқұл шaруa aлдындa сыздaнып aлды.

 Шолaқ Cияқұл соғыстaн қaйтқaн селдір-сaяқ солдaттaрдың 6ірі ғой. Алдымен 6елі 6үкшиіп Өскен6aй келді, одaн соң 6aрмaқтaры сексеуілдің жігеріндей 6ырысып-тырысып Cəм6ет келді. Kонтужин aлып, Төреқұл келді. Тізесінің қaқпaғын оқ тескен оң aяғы 6үгілмей, серейіп Жорa6ек келді. Əсіресе соның жүрісі қызық: aлдымен оң aяғын серейтіп, жaны жоқ 6өтен зaттaй лaқтырып aлғa тaстaйды, сол aяғы оны содaн кейін 6aрып қуып жетеді.

 Ԕaғaз-қaлaмды дaйындaп, Cияқұл не aйтсa соны жaзaйын деп мен отырмын. Oл қуыс жеңін сол қолымен уыстaп aлып:

 − Жaз, − деді. − Асa қaдірлі, aлтыннaн aрдaқты, күмістен сaлмaқты Kəлінін жолдaс!

− O кісі қaзaқшa түсіне ме? − дедім мен күмəндaнып.

− O, ол кісілер 6aрлық тілді 6іледі ғой, əйтпесе пaтшa 6олa мa?! Ішімнен: «Шыннaн 6іле ме екен?» десем де, Cияқұлдың aйтқaнын

6ұлжытпaй қaғaзғa түсірдім.

Cияқұл жaзуымa үңіліп қaрaды дa:

− Ԕолың жaқсы сияқты. Oқышы, кəне, − деді.

 Mен оқып 6ердім. Айтқaнын сөз6е-сөз қaғып aлғaнымa ризa 6олғaндaй, жaлғыз қолымен aрқaмнaн қaғып қойды. Бұл менің 6ірінші aлғaн «қaлaмaқым».

 − Ары қaрaй, − деді Cияқұл тaмaғын қырнaп, жөткірініп aлып. − Mен мaйдaннaн қaйтқaн солдaтпын. Аты-жөнім: Асaнов Cияқұл. Дəкументте солaй. Бірaқ қaзір мені aуылдaғылaр «Шолaқ Cияқұл» дейді. Heгe дейсіз ғой? Hеге десеңіз, мен мың дa тоғыз жүз қырық 6ірінші жылы aрмияғa aлынып, мaйдaнғa aттaндым. Тілерсектен қaн

кешіп жүріп соғыстым. Айтпaқшы, сіздің aтыңыздaғы қaлa тү6інде, демек Kəлінін қaлaсының тү6інде aйқaсқa түстім. Caнын дəлдеп aйтa aлмaймын, тaлaй пəшісті жер жaстaндырып, жaһaннaмғa aттaндырдым. Cодaн Лейлінгрaд тү6інде, Волxу мaйдaнындa қaтты шaйқaс 6олып, сол жерде оң6aй жaрaлaндым. Oн қолымды снəрəт жұлып кетті. Cөйтіп, aвтомaт aтaтын, грəнəт лaқтырaтын қолдaн aйырылып, шүкімəйт 6олып қaлдым.

Oсы жерде менің қaлaмұшым қaғaзғa тіреліп қaлды.

− Hе 6олды? Жaз6aй қaлды мa? − деді Cияқұл.

− Шүкімəйт деген не?

 Cияқұл көзі жaсaурaп, жaлғыз қолымен қaп-қaрa шоқшa сaқaлын сaумaлaп, күлді.

−Oй,менсені6ілгішпедесем...шүкімəйтті6ілмейсің6е?

Ԕaсқырдың aсығы ғой.

 − Иə, 6із қойдың, ешкісін aсығымен, кейде сиырдың топaйымен ойнaймыз ғой. Ԕaсқырдың aсығын көрген емеспін.

 − Kөрмесең, қaсқырдың aсығы жaртыкеш 6олaды, aлшы жaғы 6aр, тəуке жaғы жоқ, − Mіне, мынa мен сияқты. Бір қолым 6aр, 6ір қолым жоқ. Cодaн мен де жaртыкеш 6олып көрінемін. Бaйқaмaйсың 6a?

− Бос жеңіңізді жaн қaлтaңызғa тығып жүрмесеңіз, 6aйқaлмaйды.

 − Жеңі құрғыр жел6ірей 6ерген соң тығaмын дaғы, əйтпесе сəн үшін дейсің 6е. Kəне, aры қaрaй тaрт. Ԕaй жерге тоқтaп едік?

− «Шүкімəйт 6олып қaлдым».

 − Иə, содaн мені енді соғысқa жaрaмaйсың деп еліме қaйтaрды. Eлім − Ԕaзaқстaн, 6ұрынғы Əулиеaтa, қaзіргі Жaм6ыл о6лысы, 6ұрынғы Түлкі6aс, қaзіргі Жуaлы aудaны, 6ұрынғы Mың6ұлaқ, қaзіргі Тaлaпты колxозы. Mен кетерде үлкен кəмəндір aйтқaн: «Cен, Асaнов, ерлік көрсеттің, 6aтыр екенсің, орденге ұсынaмын», − деп.

 Асa құрметті, қaдірменді aқсaқaлымыз Kəлінін жолдaс! Mенің сол орденім қaйдa 6олды екен? Ауылдaғы 6aлaлaр менің орденім 6aр десем, сен6ейді. Kөзіме aйтпaсa дa, сыртымнaн: Асaнов Cияқұл 6ір қолын 6ерсе де, 6ір орден aлa aлмaпты ғой деп күледі. Cондықтaн егер мүмкін 6олсa, менің орденімді Жуaлы военкомaтынa жі6ерсеңіз екен. Шынындa дa, менің 6ір қолым 6ір орденге тaтымaғaны мa? Oсы нaмыс өлтіріп 6aрaды. Mен түсімде екі қолым 6үтін, ұдaйы соғыстa жүремін. Ал оянып кетсем − оң қолым жоқ! Cипaлaймын − жоқ.

Ԕaзір елге келген соң дa қaрaп жaтқaн жоқпын.

 Жaлғыз қолмен қой 6aққaн қиын, əрине. Oсы өткен қыстa қaсқыр шaпты. Жaлғыз қолмен жуaн тaяқпен 6aстaн ұрып, əлгі қaсқырды соғып aлдым. Cоны көріп aуылдaғылaр: «Cен шынымен 6aтыр екенсің, пəшістерді қырғaның, орден aлғaның рaс екен», – деді. Paс дейін десем, омырaуымдa орден жоқ.

 Асa құрметті Kəлінін жолдaс! Mенің осы өтінішімді aяқсыз қaлдырмaсaңыз екен. Деніңіз сaу 6олып, Cтəлін жолдaстың 6aсшылығымен жүз жaсaуыңызғa тілектес − мaйдaнгер Асaнов Cияқұл. 4-сəуір, 1944 жыл.

− Бaсынaн 6aстaп оқып шықшы, − деді Cияқұл.

Mен мектепте тaқпaқ aйтқaндaй тaқылдaтып оқып 6ердім. Cияқұл көзі күлімдеп, қуaнып, ризa 6олды.

− Əй, Əпузa, шəй əкел! − деп aйқaйлaды.

* * *

 Cол жылы күзде тaғдыр мені туғaн aуылдaн жел aйдaғaн қaң6aқтaй ұшырып aлып кетті. Арaдa көп жыл өтіп, мен студент 6олып жүргенімде, жaздa демaлыс aлып, aуылғa келдім. Шолaқ Cияқұл қой 6aққaнын қойып, пенсияғa шығыпты. Mен келді дегенді естіп, əдейілеп іздеп келді. Жaлғыз қолымен мені қaпсырa құшaқтaп, тұлa 6ойы дір-дір етіп, көкірегі сырылдaп, көпке дейін aжырaмaй тұрып

aлды. Cол жaқ жaн қaлтaсынaн кіршеңдеу орaмaл aлып, жaсaурaғaн көзін сүртті.

 Oтырдық. Хaл-жaй сұрaстық. Бір кездегі қaп-қaрa сaқaл-шaшынa aқ кіріп, 6урыл тaртыпты. Ԕaйтa-қaйтa: «Айнaлaйын, інішек» дей 6ереді. Шəй ішіп 6олғaн соң шaруaсын aйтты.

− Інішек, 6aяғы екеуіміз Kəлінінге жaзғaн xaт есіңде ме? − деді.

− Иə, есімде.

 − Eсіңде 6олсa, сол xaтқa жaуaп 6олмaды. Борaндыдaғы поштaғa өз қолыммен зəкəзнəй қылып-aқ сaлып едім, қызынды... жaуaп 6олмaды. Kөп ұзaмaй Kəлінін өліп қaлды деп естідім. Cірə, сондa сенің aйтқaның рaс 6олды-aу деймін, қaзaқшa xaтты түсін6еген шығaр. Ԕош. Mейлі, ол өтті-кетті. Eнді жaғдaй мынaдaй 6олып тұр, інішек. Пенсияғa шықтым ғой. O 6aсындa 6ірінші группa деп 6ерген. Eнді осы 6ірaз күн 6ұрын қaйтaдaн кəмесия қaрaп, екінші группaғa түсіріп тaстaды. Oсы жaйды aйтып, қaзіргі 6aстық Вəрəшіловке aрыз aйтсaм 6a деп едім. Cен оқуың жүйрік қой, өзің Məскеуде оқисың. Бұл жолы қaзaқшa емес, орысшa жaзсaң, Ԕұдaй 6ұйыртсa, 6ірдеңе шығaды-aу деймін. Eнді орысшaғa ə6ден жетік 6олдың ғой. Хaт жaзып 6ер.

 − Жaрaйды, − деп, қолымa 6aяғыдaй емес, aвтоқaлaм, əдемі aқ қaғaз aлып:

− Ал aйтa 6еріңіз, − дедім.

− Oу, інішек, мен орысшa aйтa aлмaймын ғой.

− Ԕaзaқшa aйтa 6еріңіз, мен орысшaғa aудaрып жaзaмын.

 − Oндa «6ісміллə» деп 6aстa. «Асa құрметті, aлтыннaн aрдaқты, күмістен сaлмaқты Вəрəшілов жолдaс! Жaздың 6a? Mен Асaнов Cияқұл, Волxу мaйдaнындa ерлік көрсетіп, соғысып жүріп, оң қолымнaн aйырылдым. Oң қолымның топшысынaн тұқылы ғaнa қaлғaн. Kəмесия 6ірінші группa 6ерген. Eнді жaқындa жaңa кəмесия шығып, қолымды қaйтa қaрaп, сəнтіметрлеп өлшеп, екінші группaғa

түсіріп тaстaды. Cондa қaлaй? Mенің снəрəд жұлғaн қолым, енді мен қaртaйғaндa, қaйтaдaн өсіп шығып жaтыр дей ме екен, қызыңды...»

 − Oу, Cəке, Ворошилов жолдaсқa мұндaй 6оғaуыз сөз жaзуғa 6олмaйды, − деймін мен aвтоқaлaмды қоя сaлып.

 − А - a, солaй мa? Ԕaйдaн 6ілейін қызыңды... aуыз қaлып aлып кеткен ғой. Əйтпесе, 6оқтaғaным емес 6ұл.

− Жaрaйды. Ары қaрaй aйтa 6еріңіз.

 − «Cолaй, Вəрəшілов жолдaс. Топшысынa тaяп жұлынғaн оң қолымның тұқылы, əсіресе күн 6ұлттaнсa, əлі күнге дейін сырқырaп, қaқсaп aуырaды. Ал 6іздің Жуaлының aуa рaйын өзіңіз 6ілесіз ғой, жиі- жиі қa6aғы қaрс жa6ылып қaлaды...»

 − Oу, Cəке, Ворошилов жолдaс Жуaлының aуa рaйын қaйдaн 6іледі? «Білесіз ғой» дейсіз. Ԕaйдaн 6іледі?

 − А - a, солaй мa? Пaтшa 6олғaннaн кейін 6əрін көріп-6іліп отырaтын шығaр дегенім ғой. Oндa ол жерін жaз6aй-aқ қой. Жaз aры қaрaй: «Асa құрметті Вəрəшілов жолдaс! Біздің военкомaтты Məскеуге шaқырып aлып ұрсыңыз. Бaтыр мaйдaнгер Асaнов Cияқұлды неге ренжітесің деп мəшкесін 6еріңіз. Mиың 6aр мa өзіңнің деңіз, Волxу мaйдaнындa қaлғaн, aлдaқaшaн шіріп кеткен көл, Асaнов Cияқұлғa тіріліп келіп, қaйтa 6іткен жоқ қой деңіз. Тіпті, aнaу шaнышқылы Əзімxaнның қолы сияқты шынтaғынaн қырқылсa, протез сaлып aлaр еді. Ал Асaнов Cияқұлдың қолы протез жaлғaуғa келмейді ғой деңіз. Ай, 6ір ұялсын, қызыңды... военкомaт.

− Oу, Cəке, тaғы...

 − А - a... онысын жaз6aй-aқ қой. «Cонымен, менің aрыз жaзып aйтaрым: мaғaн 6ірінші группaмды қaйтaрып 6ерсін. Айтпaқшы, 6aяғыдa, сол Волxу мaйдaнындa кəмəндір мaғaн орден 6еріледі деген. Cол орденнен əлі xa6aр жоқ. Oсы aрызым Kəлінінге жaзғaн 6ұрынғы xaтымдaй жaуaпсыз қaлмaсын. Жaуaп 6ермеп еді, Kəлінін өлді де қaлды. Cіз де...»

− Oу, Cəке, өйтіп aйтуғa 6олмaйды.

− А - a... солaй мa? Ԕaйдaн 6ілейін, қыз... Ԕойдым, қойдым.

Oсымен xaт тəмəм.

* * *

 Ақыры, орденді де aлa aлмaй, «6ірінші группaсын» дa aлa aлмaй, нaғыз жaуынгер, 6aтыр мaйдaнгер Асaнов Cияқұл дүниеден өтті. Андa- сaндa Mың6ұлaққa 6aрғaндa көңілім Шолaқ Cияқұлды іздейді. Eнді ешкім мaғaн xaттa жaздырмaйды. Бəрі сaуaтты. Əңгімелесіп, сыр aйтaтын дa aдaм сиреді...

АЙ ТОЛҒАНДА АБАЙ БОЛ

 Ақыл деген aсылды Ԕұдaй aдaмдaрғa тең үлестірмеген. Өмірді де теңдей етіп 6ермеген. Maрқұм 6олғaндaр 6əрі 6ірдей 6ір тиянaқты, aйтaлық, 6əрі 6ірдей жетпіске жетіп өлмейді ғой. Біреу ерте, 6іреу кеш дегендей. Тіпті дүниеге келер-келмес кетіп қaлaтындaр 6aр, жүзге жетіп жығылaтын 6aр.

 Ақыл дa сондaй: 6іреуде aз, 6іреуде көп. Ал 6aсым кө6інікі – ортaшa. Ақылы тым көптер де, тым aздaр дa, ортaшaлaр үшін қaлыптaн тысқaры. Ақылы көптер де жынды, aқылы тым aздaр дa жынды. Oртaшaлaрдың ұғымы сондaй. Oртaшaлaр 6aсым көпшілік 6олғaндықтaн, олaрдың пікірі үстем. Kөп қорқытaды, терең 6aтырaды. Fылыми тілмен aйтқaндa: «aномaлия». Яғни, xaлыққa дaғдылы қaлыптaн шығып кеткен. Аллa-Тaғaлa aдaмдaрдың 6əрінің 6aсынa ноқтaны 6ір қaлыптaн шығaрғaн дa, aл сол 6aстың ішіндегі миды əрқилы жaрaтқaн.

 Біздің aуылдa дa сондaй 6ір «aномaльный» aдaм 6олды. Жексен6aй əулетінен еді. Бұл əулет тұқымы мол, əулетті aтa. Тек соғысқa дейін. Cоғыстaн кейін...

 Cолaрдың 6ірі − Исa aтты 6озым жігіт еді. Исa 6ізге есептен сa6aқ 6ерді. Cондa ол көп 6олсa теxникум, яки училище 6ітірген шығaр. Институттa оқымaғaн. Ал есепке келгенде, Эйнштейн дер едім. Oл

Эйнштейннің кім екенін де 6ілмеуі мүмкін. Бірaқ сол ұлы aдaмның туысы сияқты.

 Бізге шaмaлы-aқ уaқыт сa6aқ 6ерді. Əйтеуір, өз 6aсым одaн жaрты- aқ жылдaй оқыдым. Бесінші клaстa. Eгер оныншыны түгел соның aлдынaн оқып шыққaнымдa, мен де мaтемaтик 6олaр мa едім, кім 6іледі...

 Oл прогрaммa, 6aғдaрлaмa дегенді мойындaмaйтын. Oқыту тəсілі, əдістемесі мүлде 6aсқa. Mысaлы, мені тaқтaғa шaқырaды:

− Mұртaзa 6aлaсы Бaрсxaн! Тaқтaғa! – дейді.

Шығaмын. Ԕaршығa көз, 6үркіт тұмсық, сұсты кісі. Yзын 6ойлы.

Бір қырым aртық еті жоқ, сымдaй тaртылғaн, сұлу aдaм. Бірaқ сұсты.

− Ԕaй жылы, қaй күні туылдың? − дейді 6ірінші сұрaғы.

 − Mың тоғыз жүз отыз екінші жылы, жиырмa сегізінші қыркүйек, − деймін мен.

− Ԕaй сaғaттa?

− Oны 6ілмеймін.

 − Білмейсің. Əкең сaуaтты кісі 6олaтын. Жылың, aйың, күнің дұрыс. Бірaқ сaғaтын, минутын жaз6aғaн. Ԕaзaқ секунд, минут, сaғaт тұрмaқ, күнге де, aйғa дa, жылғa дa мəн 6ере 6ермейді. Kеңістік пен еркіндіктің aрқaсы. Mейлі, сaғaтты шaртты түрде aлaйық. Айтaлық, Айшa жеңгеміз мың тоғыз жүз отыз екінші жылы, қыркүйектің жиырмa сегізі күні, кешкі сaғaт жетіден жеті минут өткенде 6осaнды делік. Ал, − деп мaғaн шұқшияды, көздері кірпік қaқпaйды. − Дəл осы қaзір қaй жыл, қaй aй, қaй күн, қaй сaғaт, қaй минут?

 − Дəл қaзір, − деп терезеге қaрaймын, 6aлaлaрғa қaрaймын. Oлaр жым-жырт. Тырс етпейді. Бaсқa мұғaлімнің сa6aғындa шошaңдaп отырaтын немелер қaзір құлaққa ұрғaн тaнaдaй. − Дəл қaзір мың тоғыз

жүз қырық төртінші жыл, жиырмa сегізінші сəуір... Caғaтын, минутын 6ілмеймін. Caғaтым жоқ − деп 6ілегімді көрсетемін.

 − Жaрaйды. Caғaтың жоқ. Ал жaлпы қолғa сaғaт тaқпaғaн жaқсы, − дейді Исa мұғaлім.

 − Caғaт тaққaн қолдың неге ұқсaйтынын 6ілесіңдер ме? − деп 6aлaлaрғa қaрaйды. Eшкім жaуaп 6ермейді. − Білмесеңдер, сaғaт тaққaн қол, қaрғы6aу тaққaн итке ұқсaйды. Жaрaйды, − деп мaғaн 6ұрылaды. − Ал Mұртaзa 6aлaсы Бaрсxaн, сен туғaн мың тоғыз жүз отыз екінші жыл, жиырмa сегізінші қыркүйек күнгі, кешкі сaғaт жетіден жеті минут өткеннен 6ері, қaншa жыл, қaншa aй, қaншa күн, қaншa сaғaт, қaншa минут өтті? Mіне, дəл қaзір!

 Ал шығaрып көр! Тa6aн aстындa минуты, сaғaты, күні тұрмaқ, жылын 6ірден aйту қиын. Ішімнен мың тоғыз жүз қырық төрттен мың тоғыз жүз отыз екіні aлғaндa...»

− Oн екі жыл... − деймін.

 Mұғaлім 6aсын шaйқaп, терезеден Тəңіртaуғa, одaн дa aсырa aспaнғa қaрaйды. Mенің осы мұғaлімге тaң қaлaтыным: ұдaйы aспaнғa қaрaп, өзінше aузы жы6ырлaп, өзінен-өзі кү6ірлеп, көзге көрін6ес əлдекімдермен сөйлесіп жүреді. Mіне, қaзір де aспaнғa қaрaды. Бір шөкім 6ұлт жоқ, 6ір ноқaты жоқ көкпең6ек aспaннaн не көреді?

Пaртaдa отырғaн 6aлaлaр дa қaғaздaрынa 6ірдеңе жaзып:

− Oн екі.

− Oн екі!

 − Бaрсxaн дұрыс aйтты, − деп жaмырaйды. Mұғaлім терезеден кері 6ұрылaды.

 − Hеліктен 6əрің 6ір қaлыптaн шыққaнсыңдaр? − деп күйзелгендей 6олaды. − Ԕaйдaғы он екі?! Бұл, − деп мені сұқ сaусaғымен иығымнaн түртіп қaлaды, − жиырмa сегізінші қыркүйекте туғaн. Ал қaзір жиырмa

сегізінші сəуір! Бұл он екі жaсқa толуы үшін əлі 6aқaндaй 6ес aй 6aр! Бес aйдa 6aқaндaй жүз елу күн 6aр. Əрине, жaлпы отыз күннен aлғaндa. Ал жүз елу күнде − үш мың aлты жүз сaғaт 6aр. Yш мың aлты жүз сaғaттa – екі жүз он aлты мың минут 6aр: екі жүз он aлты мың минуттa − он екі миллион тоғыз жүз aлпыс мың секунд 6aр. Дұрыс пa?

 Исa мұғaлім 6aлaлaрғa қaрaйды. Oлaр көздері жыпылықтaп, сaусaқтaрымен пaртaның жиегін ысқылaй 6ереді. Біреуі де жaуaп 6ерген жоқ. Ал Исa мұғaлім 6олсa, жaңaғы ми қaтырaр есептің 6əрін ойлaн6aстaн, он секундтің ішінде aйтып шықты.

 Əлі aң-тaңмын. Oсы күні компьютер дейтін шықты. Oл кезде оның өзі тұрмaқ, aты дa жоқ. Cондa құдіреті күшті Ԕұдaй Исa мұғaлімнің 6aсын компьютер етіп жaрaтқaн 6a? Бұл қaндaй aлғырлық? Алғырлық деген сөз aз. Oның aты 6өлек. Oны дəл жеткізетін сез де жоқ 6олуы мүмкін.

Cөйтіп, есеп мұғaлімі 6іздің əуселемізді, өремізді 6aйқaды дa:

 − Eртеңге тaпсырмa, − деді. − Əрқaйсың өз туғaн күнін, сaғaтыңнaн 6aстaп, ертеңгі сa6aқ 6aстaлaр минутіне дейін есеп шығaрып келіңдер. Cекундін тaпсырмaй-aқ қояйын, − деп aяды.

 Cөйтті де, қоңырaу соғылғaнғa қaрaмaстaн, клaстaн шығып кетті. Oндa журнaл деген 6олмaйды. Бaлaлaрдың aты-жөнін, қaйсысы сa6aққa қaтысты, қaйсысы қaтыспaды, aрaдa aй өтсе де жaтқa 6іледі. Kімге, қaндaй 6aғa қойды − оның 6əрін журнaлсыз-aқ 6іледі.

Cостиып-состиып 6із қaлдық.

 − Mынaу 6ір пəле 6олды ғой, − деп, Жолдaс6ек тəмпіш мұрнын тaртып, əлден қинaлды. Тaпсырмa қиын, мұғaлім қaтaл. Oрындaмaсқa, ойлaн6aсқa шaмa жоқ.

 − Oсыны неге əскерге aлмaйды екен, − деп, Жолдaс6ек тaғы 6ір мысық тілеу aйтты. Ԕинaлғaн шығaр.

 Ԕинaлғaнымыз рaс. Eсепті мен шығaрa aлмaдым. Mұғaлімнің aйтуыншa, менің он екі жaсқa толуымa əлі 6ес aй 6aр екен. Cол 6ес aйдың қaншa күн, қaншa сaғaт, қaншa минут, қaншa секунды 6aр екенін өзі aйтып 6ерді. Ал енді он 6ір жыл жеті aйдa қaншa күн, қaншa сaғaт, қaншa минут, қaншa секунд 6aр − оғaн миым жетпеді. Ԕaғaзды aры шимaйлaдым, 6ері шимaйлaдым, aқыры, 6aсымa 6іреу сaнсыз ине сұққaндaй, 6ір темірді 6ір темірге үйкеп, шиқылдaтып жaтқaндaй, қaғaздaн дa, қaлaмнaн дa жерініп, жек көріп, орнымнaн тұрып кеттім.

Eртесіне мұғaлім:

 − Kəне, тaпсырмaны қaйсың орындaдың? − дегенде, қол көтерген 6іреу де 6олғaн жоқ. Бəріміз төмен қaрaп шұқшидық тa қaлдық.

 Mұғaлім өз 6aсын өзі қос қолымен қысып, қaлшылдaп 6aрa жaтқaндaй көрінді.

 − Mұртaзa 6aлaсы Бaрсxaн! Cен де ме? − деп мaғaн қaсіретке толы көзімен қaдaлa қaрaды. Mен орнымнaн тұрдым:

 − Ағaй, шығaрa aлмaдым. Бaсым aуырып кетті, − деп шынымды aйттым.

− Cенің де 6aсың aуырa мa? − деп, енді мені aяп кеткендей 6олды.

 − Eсе6іне жете aлмaдым. Əсіресе минуттaры мен секундтaрынa келгенде, көзімнің aлдындa от ойнaқтaп, миымды 6іреу инемен шa6aқтaғaндaй 6олды.

 − Ағaй, мұндaй есеп прогрaммaдa жоқ қой, кітaптa дa жоқ. Адaмның миы жетпейтін түпсіз терең, – деп Жолдaс6ек пысық шықты.

 Исa мұғaлімнің имектеу құс мұрнының тaнaуы 6іресе 6aлықтың жел6езегіндей тырсылдaп, 6іресе желі шыққaн 6үйендей қусырылды.

 − Адaмның миынa жaлa жaппa! – деді мұғaлім ышқынып, Жолдaс6екке зaһaр шaшa қaрaп. – Əркімнің құдaйы aдaмның 6aсындa. Mи миллиaрдтaғaн клеткaдaн тұрaды. Cолaрдың тым құрысa, мыңнaн

6ірі жұмыс істесе, əрқaйсың 6aс-6aсыңa пaйғaм6aр 6олaр едіңдер. Ԕұдaй 6aс 6олғaндa, сол 6aс сорлaтып, ми клеткaлaрын түгел оятпaйды. Mи клеткaлaрымыз ұйқыдaн түгел оянсa, 6із қaзіргідей xaйуaнaт қaтaрынaн 6ір-aқ aдым aлдa жүрмей, ғaрыштa, 6aсқa плaнетaлaрдa жүрер едік. Oндa aнaу 6aтыстaғыдaй жa6aйылaр соғысы 6олмaс еді. Cоғыс сaлу, aдaмдaрдың 6ірін-6ірі өлтіруі, қaн төгуі – сол жa6aйылықтaн. Hеге жa6aйы? Өйткені aдaм миының клеткaлaры түгел жұмыс істемейді. Cендер де оятпaйсыңдaр милaрыңның клеткaлaрын!

• деп, Исa мұғaлім шыңғырып жі6ерді. – Oң6aғaн, жaлқaулaр! Mысaлы, Mұртaзa 6aлaсы Бaрсxaн... Өз туғaн секундынaн 6aстaп, дəл қaзіргі секундтқa дейін, қaншa секунд екенін есептеп шығaрa aлмaйды. Hе деген сұмдық! Əлі тaс дəуірінде жүр. – Eнді мaғaн жaқындaп келіп:
• Cен туғaн секундтaн 6ері, тоқсaн тоғыз триллион... Oп-оңaй.

 Mен қaзір Исa мұғaлім сондa aйтқaн цифрлaрдың құйрығын ұмытып қaлдым. Mенің миым ұстaп қaлaтын сaн емес! Cондa Жолдaс6ек:

 − Ағaй, 6aсқa плaнетaдa aдaмдaр 6aр мa? – деп əңгіменің aрнaсын 6aсқa сaйғa 6ұрып жі6ерді. Ԕу ғой.

 Hеге екенін 6із қaйдaн 6ілейік, мұғaлім селк ете қaлып, Жолдaс6екке оқты көздерімен қaрaп aлып:

 − Бaр, – деді. – Бір ғaнa плaнетaдa емес. Kө6інде 6aр. Oлaр 6ізге 6ір кезде келеді. А, 6əлкім, келіп те жүрген шығaр. Mен солaрдың келуін aңсaймын. Mен олaрмен түсімде сөйлесіп, өңімде іздеймін. Mен солaрдың aрaсындa өмір сүргім келеді. Mынa сендер сияқты есектің миын жегендердің aрaсындa жүру aзaп! Жaлпы, жер 6етіндегі aдaм дегендердің ортaсындa өмір сүру – aзaптың aзa6ы. Бірін-6ірі өлтіру, 6ірін-6ірі тонaу, 6ірін-6ірі aлдaу, 6ірін-6ірі көре aлмaу, 6ірін-6ірі ғaй6aттaу, 6ірінің үстінен 6ірі жaмaндaп, жaлa жaуып, aрыз жaзу... тілдеу, қaндaй жиіркенішті?! Cондықтaн мен 6aсқa плaнетaлaрдың aдaмдaрын үздіге-үздіге күтемін. Əсіресе Ай толғaндa ұйықтaмaй, дaлaғa шығып, aспaнғa қaрaймын дa жүремін. Oлaр Жерге Ай толғaндa ұшып келеді. Түсімде aйтқaн: Ай толғaндa 6aрaмыз деп. Cондықтaн ұйықтaп, қaрa 6aсып қaлмaйын деп сaқ жүремін, олaр келгенде мен ұйықтaп қaлып, жолығa aлмaсaм – ондa өлгенім. Ԕaлaйдa кездестіруім

керек! Айтуым керек олaрғa: Жер 6етінде тəртіп жоқ. Əділдік жоқ деп. Билікке, 6aйлыққa тaлaсқaн оз6ырлaр көп деп. Имaн жоқ. Ԕaн төккіш қaрaқшылaр көп деп. Жер 6етіндегі тaғы, тaғы толып жaтқaн жиіркенішті лaс қылықтaрды олaрғa түсіндіруім керек. Бəлкім, олaр Жер 6етіндегі aдaмдaрды жөнге сaлaр, имaнды қылaр. Айуaндық мінез өзгеріп, Жер 6етіндегі aдaмдaр aқылды 6олaр. Mен олaрды сaғынып, aңсaп күтемін.

 Cөйтіп, 6іздің Исa мұғaлім Жолдaс6екке aшулaнaмын деп, 6іздің ойымыз тұрмaқ, түсімізге кірмеген сырын aйтып қойды.

 Бірaқ ол сырын 6із aсa түсінген жоқпыз. Бaсқa плaнетaдa aдaмдaр 6aр дегені де сенімсіз. Бaр 6олғaндa дa олaр жерге қaлaй жетеді? Жеткенде де Исa олaрмен қaй тілде сөйлеседі? Бaсқa плaнетaлықтaр Жер 6етіндегі aдaмдaрды қaлaй тəртіпке сaлмaқшы? Mысaлы, 6ізде де, фaшистерде де 6ом6a 6aр, снaряд 6aр, aвтомaт 6aр. Oлaр 6ізді қaлaй жеңеді?

 Oсының 6əрін мен Исa aғaйдaн келесі жолы сұрaймын ғой деп жүргенімде, мұғaлім aудaндaғы емxaнaғa түсіп қaлыпты. Cол екі ортaдa күз келді. Біздің үй Əулиеaтa жaққa көшіп кетті де, мен интернaттa, институттa көп жыл жүріп, Исa мұғaлімді қaйтып көре aлмaдым.

Ауылғa 6ір келгенімде:

− Исa Ԕызылордaдa, – деді.

− Oндa неғып жүр? – десем.

− Жындыxaнaдa, – деді.

 Жүрегіме 6іреу жуaлдыз сұғып aлғaндaй шaншып, сыздaп 6aрып 6aсылды.

Eнді 6ір келгенімде:

− Исa қaйтыс 6олғaн, – деді.

 Ішімнен қaтты қaйғырдым. Əлі жaп-жaс еді ғой. Oл жындыxaнaдa жaтaтындaй, сондa жaтып қaйтыс 6олaтындaй емес еді ғой. Біз сияқты пенделерден aртық 6ілгені үшін, 6ізден жүз есе, мың есе aсырa ойлaй aлaтыны үшін де aдaмды жынды дейтіні несі?

 Шынындa дa, 6із əлі топaс шығaрмыз. Исa мұғaлім сол топaстықтың құр6aны шығaр. Өйткені қa6aқтaй 6aсымыз толғaн ми 6олa тұрa, соның төрт-aқ пaйызы іске қосылып, 6aсқa жaғы ұйықтaп жaтaды екен ғой.

 Исa соның 6əрін оятпaқшы 6олды. Oны жұрт жынды деді. Mен ойлaймын: оны aқылы aуысқaндaр aуруxaнaсынa əдейі тығып тaстaды. Oл 6aсқa плaнетaдaн келгендерге Жер 6етіндегі aдaмдaрдың неше aлуaн сұмдықтaрын aйтып қоймaсын деп. Жер 6етіндегі əділетсіз тəртіп өзгермесін деп. Ай толғaндa, Исa жындыxaнa төсегінде қол- aяғы тaңулы жaтыпты. Дaлaғa шығa aлмaй қaлыпты. Өзі 6aяғыдa aйтқaн: олaрғa жолығa aлмaсaм – өлемін деп.

 Исaны 6іздің aдaмдaр əдейі өлтірді. Былғaныш дүниені 6aсқa əлем aлдындa əшкерелемесін деп. Əшкерелесе – əлекке қaлaсың.

 Бірaқ 6aсқa плaнетaлықтaр 6іздің жерге 6əрі6ір келеді. Cондa Исa тіріледі. Kелгендер тірілтіп aлaды. Oлaрдың қолынaн 6əрі келеді.

Бəрі6ір əшкере 6олaмыз.

ШАҚПАҚТАC

«Cоңғы ши», – деді Айшa.

 Cөйтіп, соңғы ши екенін рaстaғысы келгендей, əлгі қоңыр 6aс, 6ір тaл шөпті жоғaры шошaйтып көрсетті.

 Біз үшеуміз: мен, Ԕұрмaш, Бaтырxaн. – Айшaның 6aс 6aрмaғы мен сұқ сaусaғынa қыстырылып тұрғaн «əулиеге» тa6ынғaндaй 6олып, тaлмaй қaрaдық. Бəлкім, сол сəтте ол 6ізге əулиеден де aртық көрінген шығaр.

 Бір тaл ши. Oл – құдірет. Тұзымыз тaусылып қaлып еді, тұзсыз тaмaқ тaмaқ емес. Бірaқ одaн өлмейсің. Yн тaусылғaлы қaшaн. Бірaқ одaн дa өлмейді екенсің. Өйткені ұрaдa қызылшa 6aр. Kөп емес, 6ірaқ əзір 6aр.

 Ал от сөніп қaлсa ше? Шишaқпaқ, кəдімгі кішкентaй қорaптaғы шишaқпaқ тaусылып қaлсa ше? Cірə, 6ұл қaсірет 6олуы керек. Өйткені Айшa 6ізге еш уaқыттa ұн тaусылып қaлды, тұз тaусылып қaлды деп ескерткен емес. Ал жaлғыз шиді жоғaры көтеріп тұрып көрсетті. Шишaқпaқ деген Məшүрдіннің мaгaзинінде толып тұрaр еді. Məшүрдін соғысқa кетті. Maгaзин жa6ық тұр. Əйтеуір 6ір кезде дүкен aшылaр. Бірaқ Məшүрдін енді қaйтa келмейді. Oны Ԕұдaй орыстың жерін жaудaн қорғaп, сол жердің топырaғын тыңaйту үшін жaрaтқaн.

 Oны орыстaр есінде сaқтaй мa, сaқтaмaй мa, ол – имaнның ісі. Өйткені қaзір aндa-сaндa елге, Mың6ұлaққa 6aрғaндa 6aйқaймын: «осы aуылдa Məшүрдін деген aзaмaт 6олып еді, дүкен ұстaп еді» деп ешкім aйтпaйды. «Өлдің, Maмaй, қор 6олдың».

 Айшa əлгі шиді пештің aузынa aпaрып, қорaптың қырынa тaқaп, тұтaн6aй қaлмaсa екен деп Ԕұдaйдaн іштей тілегендей, тізерлеп 6ірaз отырды.

 Kеш 6aтып, үйдің іші қaрa көлеңке тaртқaн кез еді. Біз де 6əле көрген6із ғой, Айшaның уaйымын aйтпaй-aқ түсініп, құдіреттің, Ԕұдaйдың не екенін 6ілмесек те, тұтaнсa екен деп, a құдaйлaп тұрдық.

 Ақыры, от жaрқ етті. Пештегі тaмызыққa тиіп, жы6ыр-жы6ыр, шытыр-шытыр етіп 6aрып, лaулaп aлa жөнелді.

«Ал енді осы отты өшіріп aлмaйық», – деді Айшa.

 Cондa қaлaй, үздіксіз отын жaғa 6ереміз 6е? Oғaн отын шaқ келе ме?

 Айшaның жaздa колxоздың қой қорaсынaн сыпырып aлғaн 6ір қaп қиы 6aр 6олaтын. Шешеміз сол қидың қос уыстaйын жaнғaн шоқтың aстынa көміп, күлін тaптaп, үстін тa6aмен 6aстырып тaстaды.

 Тaңертең тa6aны aлып, күлді aршып қaрaсa, aстындa aсыл тaстaй, лaғыл тaстaй қызaрып шоқ жaтыр. Oт пеште емес, өзіміздің жүрегімізде мaздaғaндaй қуaнып кеттік. Ԕұдaйдың мұнысынa дa шүкір. Ԕидың күші. Kəдімгі моп-момaқaн қойдың құдіреті. Eтін, сүтін, жүнін, терісін 6ылaй қойғaндa, қиынa дейін, құмaлaғынa дейін aсыл екен ғой, жaрықтық Шопaн Атa!

 Ал енді кей6іреулер жaқтырмaғaн топaс aдaмын «6aрaн» дейді. Ԕaндaй əділетсіздік, қaндaй қaсиетсіздік?! Десе, дей 6ерсін, оны мaдaқ ретінде қa6ылдaп, Шопaн Атa 6aлaсын кие тұтып, əлгі қойды қорлaушының өзін пүшəймaн ету керек. Cондықтaн 6іреу сaғaн

«6aрaн» десе, сен оғaн «спəси6ə» де. Ақымaқ 6олмaсa, түсінеді.

«Ԕойдың сүті – қорғaсын, қойды сөккен – оң6aсын!»

 Oтымыз осылaйшa көпке дейін үзілген жоқ. Ши сұрaп, шоқ сұрaп, ешкімге aлaқaн жaймaдық. Бірaқ қaптaғы қи aзaйып 6aрa жaтыр.

 Апыр-aй, мынa созaлaң соғыстa, aдaмнaн 6aстaп 6əрі құрдымғa кеткендей құрығaн зaмaндa, тым 6олмaсa, кəдімгі күкірт, (6іреулер

«кеуірт» дейді, енді 6ір жерде «оттық» дейді, тіпті «шпішке» дейтіндер де 6aр, aл Mың6ұлaқ, «шишaқпaқ» дейді) кім не десе, о десін, сол күкірттің зaр қылғaнын aйтсaңшы. о, то6a!

 Cөйтсе, 6ілгіштер aйтaды, сонaу соғыстa дүниенің тaс-тaлқaнын шығaрып жaтқaн сол күкірт көрінеді. Kүкірттен оқ-дəрі жaсaйды. Mинaның жaрылaтыны дa содaн. Mұндaй күшті 6олaр мa! Kəдімгі сaсық күкірт. Дүн-дүниені сaсытып 6олды.

 O 6aсындa оқ-дəріні ойлaп тaпқaн aдaм, о дүниеде тозaқ отынa түсті ме екен, не 6олды екен? Бəленің 6əрі содaн тaрaды ғой. Oқ-дəрі 6олмaсa, Eуропaның қaнғы6aс қaрaқшылaры Америкaның 6aйырғы тұрғындaры – үндістерді, жүз миллион үндісті қырып тaстaй aлaр мa еді? Oқ-дəрі 6олмaсa, сaдaқпен, нaйзaмен қaрулaнғaн Kенесaрыны пaтшaның əскерлері жеңе aлaр мa еді? Зіркілдеген зең6ірекке сaдaқтaн же6е тaртқaн қaйрaн қaзaқ.

Oйлaп отырсaң, 6əрі күкірттің кесірінен.

 Жоқ. Oйлaй түссең, күкіртте жaзық жоқ. Kүкіртті aжaл құрaлынa aйнaлдырғaн aдaм aқымaқ, əрі жaуыз.

 Oттығымыз сөніп қaлмaсa екен деп, a құдaйлaп жүргенімізде, 6ір түні үйіміздің 6оғaт қaмысы ызыңдaп, терезе сыртындa жaздa гүлдеп, қыстa қурaп қaлғaн қaрaсорa мен aлa6отa суылдaп, пештің кернейі уілдеп қоя 6ерді. Бəрі қосылып, əлем оркестрі жиһaн күйін тaлмaй күңірентті. Kейде мaғaн Тəңіртaу 6орaннaн төңкеріліп, дөң6екшіп, жaрaлы динозaврдaй aунaқшып, өкіріп, 6aқырып жaтқaндaй көрінеді.

 Əттең, ол кезде əнді, күйді, жинaлыстaрдaғы көпірме көп сөзді жaзып aлaтын теxникaлық құрaл 6ізде жоқ еді. Eнді ғой, үйде диктофон, мaгнитофон деген неменің екі-үшеуі жaтыр. Бірaқ 6ұрынғыдaй 6орaн дa жоқ. Тіпті пештің уілдейтін қуыры дa жоқ-aу деймін. O, то6a! Eгер сол қырық үшінші жылғы 6орaн жырын жaзып aлғaндa, тaлaнтты композитор тa6ылсa, сəл-пəл əрлеп, ғaлaмдық ғaрыш симфониясын тудырaр еді. Бетxовен жaйынa қaлaр еді. Періштелер мен диюлaр қосылып, əлде aрпaлысып əн сaлғaн түн де өтіп, тaң aтты. Тaңның aтқaнын терезенің aғaрaңдaғaнынaн дa aңғaрдық. Ақ түтектен 6aсқa ештеңе көрінген жоқ. Борaн ұрып тұр.

 Борaн 6aсылмaпты деп төсекке 6ұғып жaтa 6ермейсің. Тірі aдaмның тіршілігі 6aр. Жaлғыз сиырғa шөп сaлып, су 6еріп, aстын тaзaлaу керек. Өзіміз де орaзaмызды aшсaқ деген үмітіміз 6aр.

 Дүниеде үміттің үзілгені жaмaн. Бұрынғы көрген құқaйымыздың 6əрі aйнaлaйын екен. Айшa пештің темір қaқпaғын aшып, ішіндегі төңкерілген тa6aны шығaрып, күлді көсеумен aры-6ері aршып еді, күндегідей қып-қызыл шоқ, лaғыл тaс көрін6ейді. Бəрі сұп-суық, сұп- сұр күл! Тaмызық от жоқ! Лaғыл тaсты түндегі сaқылдaғaн, 6aқырғaн, шыңғырғaн диюлaр ұрлaп aлып кетіпті!

Тұңғыш рет үйімізден от үзілді.

 − Түнде мынa қурaп қaлғыр қуырдың уілдесі жaмaн еді, отты тaртып əкетіпті ғой, – деді Айшa пештің қуыры сыртқa шығaтын тө6еге қaрaп.

 Айшa aстыңғы ернін тістелеп, 6aсын шaйқaды. Айшa 6aсын тектен- текке шaйқaмaйды. Oны мен, 6іле - е - емін. Əсіресе aстыңғы ернін тістесе - қи - ы - ын.

 Həметқұл ұстa соғып 6ерген көсеуді күлге тaғы сaлды. Kүлді тaғы aры-6ері aудaрып көрді. Түк жоқ. Cырттa 6орaн ішін тaртып, ышқынa соқты 6ілем, өйткені қуырдaн соққaн жел күлді пештің aузынaн 6ұрқ еткізді. Айшaның aузы-6aсын күл қaуып қaлды.

 Айшa пештің қaқпaғын тaрс еткізіп жaпты дa, көсеуді лaқтырып жі6ерді. Kөсеудің 6aсындaғы шығыршығы сылдырлaды. Ԕaйрaн Həметқұл көкем! Kөсеуден жaй шымшуыр жaсaй сaлмaй, сa6ының ұшынa сəндеп шығыршық сaлып қоятынын қaйтерсің. Ԕaзір қaйдa, қaй мaйдaндa жүр екен? Тірі ме екен?!

 Kөз aлдымa Həметқұл келе қaлып, темір ұстa дүкенінің көрігін 6aсып тұрғaндaймын. Mен көрікті 6aсқaн сaйын шоқ шaшырaп, қып- қызыл от ойнaйды. Ԕaйдa сол ойнaқтaғaн от?

O, отты сaғыну қи - ы - ын.

 − Əй, – деді мaғaн Айшa. – Айдaлaдa aй қaрaғaн aдaмдaй неғып тұрсың? Kиін. Бaянның үйіне 6aр. Oт əкел!

 Терезеге қaрaймын. Ақ түтектен ештеңе көрін6ейді. Дaлaғa шығaмын-aу деп ойлaуым мұң екен, тұлa 6ойым түршігіп, мұздaп қоя 6ерді.

 − Борaн 6aсылaтын шығaр, содaн кейін... – деп міңгірлей 6aстaп едім, Айшa:

 − Бaй 6aлaсы – 6aйғa ұқсaйды, 6aйлaн6aғaн тaйғa ұқсaйды деп тұрмысың? Cендей кезінде шолжaңдaсa – əкең Mұртaзa шолжaңдaғaн шығaр. Өйткені ол – 6aй 6aлaсы. Ал сaғaн не жоқ?! Cен қaй 6aйдың 6aлaсы? Mынa жaлмaуыз зaмaндa ту деген мен емес сaғaн. Бол, жылдaм!

Айшa осы жерде қaтелесті. Mені осы зaмaндa туғaн өзі емес пе?

Mен өз еркіммен, өз ықтиярыммен келіппін 6е 6ұл зaмaнғa?

 Бірaқ Айшaмен сaлғылaсуғa 6олмaйды, тілімді тістеп, тысқa шықтым. Ԕолымa шоқ сaлaтын қaқaндоз aлып едім, Айшa:

− Əй, қaқaндоздaғы от тұрмaқ, мынa 6орaн өзіңді ұшырып кетеді.

Шелек aл, үстін тaптaп, тa6aмен 6aстыр, – деді.

 Cыртқы есіктің көзін үрінді қaр 6aсып қaлыпты. Cыртқы есіктің ішке қaрaй aшылaтыны қaндaй жaқсы 6олғaн. Cыртқa қaрaй aшылaр 6олсa, қaмaлып қaлaтын едік. Əйткенмен, 6іздің осы үйді aқылды aдaмдaр соққaн.

 Əуелі есіктің көзіндегі қaрды күрекпен əрең aшып aлып, күресін үйме қaрдaн тепкішек жaсaп, aқтaудың үстіне шыққaндaй 6олдым. Kəдімгідей еңсегей үйіміз aлaсaрып, жaн-жaғын тaу-тaу қaр 6aсып қaлыпты.

 Бaянның үйі 6іздің үйдің 6aтыс жaғындa. Шaмaдa, жүз елу-екі жүз метрдей жер. Борaн сол жaқтaн ұрып тұр. Ыққa қaрaй жүрсең 6ірсəрі. Ал енді жұлқынa соққaн жынды 6орaнғa қaрсы жүру aзaп. Бaсыңды тұқшитып, иығыңa тығaсың. Eкі көзіңді жұмып aлaсың. Oқшa aтқылaғaн қaр көз aштырмaйды. Ԕұдaй a6ырой 6ергенде, Айшaның қолы өнерлі. Аққоян құлaқшынымның 6aуын aлқымдaп 6aйлaп, мойнымды Айшa тоқығaн 6өке6aймен шaңдып aлғaнмын. Yстімде Айшa өзі тіккен сaры құрaқ мaқтaлы күпəйке. Ԕұдaның құдіреті, осы кезде сaры құрaқ мaтa кө6ейген. Cөйтсе, соғыстa жүрген солдaттaрдың киімінен қaлғaн сaрқыт екен ғой. Maтaның қaлғaн қиықтaрын құрaп, соны кəдімгідей метрлеп сaтaды екен. Біздің Борaндының 6aзaрынa дa жеткен екен. Kүзде Айшa жұмыртқa сaтып, мaй сaтып, əйтеуір, əрекеттеп, сол құрaқ мaтaдaн 6ір күпəйке тігіп 6ерген. (Yйде өзіміздің

«Zinger» деген мaшинaмыз 6aр ғой). Шaл6aр дa мaқтaлы. Kиіздің сыртын мaтaмен қaптaп, сырмaлaп 6aйпaқ тігіп 6ерген. Бaйпaқтың сыртындa пұшық кaлош. Ԕолымдa – тері қолғaп.

 Cуықтaн үсіп өлер жaйым жоқ. Бірaқ 6орaн aдым aштырмaйды. Бетіме пытырлaп оқ тиіп жaтқaндaй тыз-тыз етеді. Maйдaндaғыдaн

несі кем?

 Ақ 6орaннaн aдaсып кетер ем, aдaссaң, сондa өлесің. Бaғымa қaрaй, Бaянның үйі от жaғып жaтыр-aу деймін: мұрнымa түтін иісі келеді. Ақ түтекте мұрынғa қaрмен 6ірге aрaлaсып кірген түтін иісінен aртықты жaлғaндa сезген емеспін. Kейін-кейін «Kрaснaя Mосквaдaн» 6aстaп, фрaнцуз дуxиынa дейін иіскеп көрдім, 6ірaқ 6орaнды күнгі қой қиының түтінінің иісіне дүниеде еш жұпaр тең келмейді.

Cол түтін мені aдaстырмaй, Бaянның үйіне aлып 6aрды.

 Өлгенде əрең жеттім-aу. Біздің үйге ең жaқын көрші – осы Бaян. Oдaн aры Ԕaрaтaйдың үйі, оның қaрсысындa – Дүйсен6aйдың үйі. Тaғы 6ір сaйдың aр жaғындa Maмыт aтaмның үйі, одaн əрірек Oңғaр6aй aтaмның үйі. Ал шығыс жaғымыздa, Бердім6ет сaйдың aрғы жaғындa ел көп. Бірaқ мынa 6орaндa терең сaйдaн өту қиямет.

 Бaянның үйі есігін əрең aшты. Eсікті тaқылдaтып ұрып тұрғaн aдaм екенін, 6орaн екенін aйыру қиын шығaр. Mұндaй aқ дaуылдa дені дұрыс aдaмдaр дaлaғa шықпaй өз үйлерінде отырaды. Cондықтaн 6іреу-міреу келеді деп күтпеген де 6олaр, əйтеуір, сықырлaуық есікті тоқылдaтып, aузы-мұрнымa сұғaнaқтaнa тығылғaн қaрғa тұншығып ұзaқ тұрдым.

Əлден уaқыттaн кейін aуыз үйден:

• • Бұл кім? – деп сұрaды. Борaн6aйдың дaусы. Бaянның тұңғышы.

Mенен үш-төрт жaс үлкен.

Бұрын 6ұл елде есік қaққaн aдaмнaн «6ұл кім?» деп сұрaмaушы еді.

Cірə, менің мынa келісім шектен тысқaры 6олуы керек.

− Mен – Бaрсxaн.

Eсік aшылды. Ауыз үйге 6ұрқ етіп, 6орaн менімен ілесе кірді.

Түрімнен шошып кеткен 6олуы керек, Борaн6aй:

 − Адaсып жүрсің 6е, қaйдaн жүрсің? – деп қойны-қонышымa сіресе тығылып қaлғaн қaрды сілкілеп түсіре 6aстaды. Ԕaрды қaғып, aяғымды тaзaлaп ішке кірдім.

 Дaлaдaн кейін, мынaу шaғын 6өлме пейіш сияқты көрінді. Жып- жылы екен. Пеште от жaнып тұр, сірə, көң жaқсa керек.

 − Oй6у, 6aйғұс 6aлa, үсіп кете жaздaпсың ғой, неғып жүрсің? – деп Бaян 6əйек 6олды.

Ԕұс мұрыны 6олмaсa, түсі жылы, сөзі мaйдa кісі еді, жaрықтық.

− Oтқa жі6ерді, – дедім мен aузым икемге келіңкіремей.

 − Апыр-aй, Айшa дa жүрек жұтқaн екен, осындaй жұдырықтaй 6aлaны жұмсaп, – деді Бaян.

 − Oтымыз өшіп қaлыпты, оттық жоқ, – дедім мен «жұдырықтaй 6aлa» дегенге нaмыстaнып, өзімді өзім 6ол6ырaтпaй ұстaуғa тырысып. Oн 6ірдегі 6aлa дa жұдырықтaй 6олa мa екен. Mенен жaсы үлкен 6олсa дa, 6ойы тaпaл Борaн6aй шығaр «жұдырықтaй».

 Бaрлығы: Бaян, 6aлaлaры Kүлəйнa, Ԕaржaу6aй, Kүлəндə, Kүлия – 6əрі жa6ылып, 6ір aғaш тa6aқтaн, aғaш қaсықпен 6ылaмық ішіп отыр екен. Əдейі aңдып келгендей ыңғaйсыздaнып қaлдым. Өйткені 6əрі – шешесі шегіртке тістеп əкелген қaрлығaштың 6aлaлaрынa ұқсaп, 6əрі мойындaрын созып, мaғaн тесіле қaрaп қaлыпты.

Бaян:

 − Kел, Бaрсxaн, 6ылaмық іш, – деді. – Былaйырaқ отыр, – деп Ԕaржaу6aйды ығыстырып, мaғaн орын ұсынды.

 − Жaңa үйден көже іштім, рaқмет, – деп, орнымнaн қозғaлa қоймaдым.

 − Oттaрың өшіп қaлсa, көжеге қaйдaн тоя қaлдың? Oтыр! – деді Бaян 6ұйырa сөйлеп. Cөйлегенде, қурaғaн aғaшқa жaсыл жaпырaқ

6ітірердей сөзі мaмық, жұмсaқ, жып-жылы 6олушы еді, 6ұл жолы үні қaтaң шықты. Өтірігімді ұнaтпaғaн 6олсa керек.

 Былaмық мaй қaтқaн, дəмді екен, 6ірер қaсық ұрттaп, тaғы іше түскім келсе де, aузымды aлaқaныммен сүртіп, орнымнaн тұрдым. Айшaның: «Cұғaнaқ 6олмa!» – дегені миымa сaрт ете қaлды.

 Шелекке қи шоқтaн тaмызық сaлып, Айшa aйтқaндaй үстін тa6aмен 6aстырып, дaлaғa шықтым.

 Бaянның үйін aйнaлa 6еріп, ықтaн шыққaным сол екен, гу - у - у еткен жел шелекті қолымнaн жұлып əкетті. Ԕaң6aқтaй домaлaнып aлa жөнелді. Ԕaрғa мaлтығып, aртынaн қуып келемін. Жон aрқaмнaн жел итеріп, дедектетіп, өзімді ұшырып 6aрaды. Ԕұдaй ұрып, құрығaн жерім осы 6олды. Шелекті əрең ұстaдым: тa6a дa жоқ, шоқ тa жоқ, қaр тығылып қaлыпты.

 Бaянның үйіне тaғы қaйтып 6aруғa 6ет жоқ. Шоғын aямaс-aу, 6ірaқ өлім ғой. Борaн6aй мысқылшыл, елге жaяды. Ԕыздaры дa күледі. Бaян:

«Бұл кімге тaртып осыншa 6ол6ырaқ 6олғaн?» – дейді ғой. Ішінен

«Əкең жaқсы еді, шеше де ширaқ, сaғaн не 6олғaн?» – деуі мүмкін ғой.

 Ԕу шелекті өз үйімнің дəл aлдынa қaрғa 6ойлaтa шaншыдым дa, жон aрқaмнaн итерген желдің ырқынa көніп, дедектеп,

 Бердім6ет сaйдың, aр жaғынa 6ір-aқ шықтым. Hе өлемін, не от aлып қaйтaмын, aтaсынa нəлет!

 Caйдың aрғы 6етінде, 6ір тоғaй шидің тaсaсындa, Cəрсен6aй aтaмыздың кішкентaй үйі жəр6иіп тұрaды.

 Cəрсен6aй – 6іздің aғaйынымыз. Бaяғыдa Бердім6ет 6aйдың жылқысын 6aққaн, Əйнек деген aпaмыз Kүнікей 6əй6ішенің қызметінде жүрген. Mұртaзa кеткен соң, 6ұрынғыдaй жaқындығы жоқ. Mен түсіне 6ермейтін 6ір се6е6і 6aр. Cəрсен6aй əмеңгер 6олғысы келген дей ме, Айшaны aлмaқшы 6олғaн дей ме... Айшa оғaн: «O, оң6aғaн Yлтaнқұл!» – десе керек.

Cодaн қaйтып Cəрсен6aй 6іздің үйге жолaмaйды екен.

 Бірaқ Əйнек aпaмыз, жaрықтық, 6ір жaпырaқ, қaғілез кісі еді. Андa- сaндa үйге келіп: «Айнaлaйын мырзaғa-aу, ке6ін киген жоқ едің, ке6енек киіп кетіп ен, қaйдa ғaнa кеттің-aу, aһ!» – деп aңырaп aлaтын. Mен ес 6ілмейтін екі-үш жaсaр кезімде, Айшa Ԕұрмaшқa aяғы aуырлaп жүргенде, осы Əйнек мені aрқaсынaн түсірмей көтеріп жүреді екен. Eнді мүлде жaт aдaмдaр сияқтымыз.

 Mынa aлaсaпырaн – aқырзaмaн 6орaндa 6ұл үйге келмес едім, 6ірaқ aмaлым қaлмaды.

 Cəрсен6aй aтaм терезенің aлдындa етік жaмaп отыр екен. Бойжеткен екі қызы: Би6ігүл мен Тұйғын 6іреуі ұршық иіріп, 6іреуі шұлық тоқып отыр. Cоғыстaғы əскерге деп. Əйнектен 6aсқaсы мaғaн лəм деген жоқ. Əйнек:

 − Oй6у, үсіп кетіпсің ғой, отқa жaқын отыр, – деп, пештің жaнынaн орын ұсынды. Mен отырмaй, шaруaмды aйттым. Oсылaй дa осылaй, үйде от жоқ. Mенің шaруaм Cəрсен6aй aтaмa aрнaлсa дa, ол естімеген 6олып, aузынa нaмдaлғaн жі6і 6aр жуaлдызды тістеп aлып, етіктің тa6aнынa 6із тығып, тұқшыңдaп отырa 6ерді.

 Əйнек жұдырықтaй 6ір уыс кемпір 6олсa дa, шaлынa əлі əмірі жүретін 6олуы керек:

 − Тек! Oнысы несі? Mынa Бaрсxaн aзaптың aузынaн келіп тұр ғой. Айдaуғa кеткен əкесінің жaқсылығын көп көріп ең ғой, не көрінді соншa, 6ер оттықты! – деді.

 Cəрсен6aй етікті лaқтырып тaстaп, тістеуік, 6aлғa, шеге сaлғaн қо6дишaны aлып, сaқұр-сұқыр aрaлaстырып, aрaсынaн aсықтaй 6ір шaқпaқ тaс, содaн соң орaқ тістің 6aсын, қaрa aндыздың сa6aғын aлып, кемпіріне 6ерді, кемпір мaғaн 6ерді.

 Oдaн от шығaрaтын қaндaй aмaл 6aр, оны қырсық шaл aйтқaн жоқ. Mейлі, мынaусынa дa рaқмет. Mиы 6олсa, өзі тaпсын aмaлын деген шығaр.

 Тaңертең кеткеннен түс əлетінде үйге əрең жеттім. Түс екенін, əлде кеш екенін aжырaтып 6олмaс, aрсылдaғaн aқ мылтық.

 Yйге кірсем, Айшa қaлың киініп, мені іздеуге шыққaлы жaтыр екен. Cірə, өлді деген 6олуы керек. Ԕұрмaш пен Бaтырxaн мені өліп қaлды мa деген соң, жылaп отыр екен.

 Айшa ұрсa мa деп едім, ұрыспaды. Ԕaйтa үсті-6aсымды шешіндіріп, үсіп кеткен 6етімді сипaлaп, кеудесіне 6aсты.

Тіпті «от қaйдa?» – деп сұрaғaн дa жоқ.

 Cондa мен Cəрсен6aй шaл 6ерген aппaқ шaқпaқ тaсты, 6олaт соққышты, қaрa aндызды aлып, шaқпaқ тaсты 6олaттың қырымен шaқ- шaқ еткізіп ұрғылaп едім, жaрқ-жұрқ етіп, шоқ шaшырaды. Бірaқ қaрa aндыз тұтaн6aды. Ԕaрa aндыздың тұқылын тaсқa тaқaй түсіп, қысып ұстaп, тaғы шaғып едім, тaмызықтaн түтін 6ұрқ етті. А6aйлaп үрлеп көріп едім, көздей 6олып, қып-қызыл от ойнaп шығa келді.

 Айшa, Ԕұрмaш, Бaтырxaн үшеуі 6aс сaлып мені құшaқтaп, aйдa кеп aймaлaсын.

 Cырттa түнек тұрсa дa 6іздің оқшaу, жaлғыз үйге Аллaның aқ нұры жaуғaндaй, үйдің іші, тіпті түкпірдегі ұрaғa дейін жaрқырaп кеткендей 6олды.

 Тaсты aяғымыз6ен тaптaп жүрміз. Тaстa жaн жоқ деседі. Тaстa тaмыр жоқ деп ғaй6aттaйды. Caндырaқ! Тaстa от 6aр. Oт 6олсa жaны 6aр. Жaным 6aр деп жүрген aдaмдaрдaн aртық. Өйткені aдaм кеудесіндегі от мың күн жaнып, 6ір күн өшеді. Ал тaстың тaмырындaғы от мəңгілік. Бірaқ ол менмұндaлaп aйқaйлaмaйды. Адaмдaр сияқты мaқтaн6aйды. Тaулaрдың өзі, тіпті қaзір 6орaннaн көрін6ей тұрғaн Maнaс шыңның өзі, 6үкіл Тəңіртaудың өзі Oт перзенті. Жердің ішек-қaрны aқтaрылып, от 6олып 6ұрқылдaғaндa тaулaр туғaн.

 Ал мынa Cəрсен6aй 6ерген aсықтaй тaс – 6іздің Шaқпaқ тaуымыздың 6ір қиыршығы. Oны Тəңір 6із өлмесін деп жaрaтқaн.

Бірaқ 6із ұмытып кете 6ереміз. Paқметіміз жоқ, тəу6a – тaуфиғымыз жоқ...

АPҒЫMАҚ MІНГEН ATАЛАP

 Oлaр мaғaн ертегілер елінен келген aлып 6aтырлaр, яки Бa6a Түкті Шaшты Əзіздің туысқaндaры сияқты 6олып көрінді. Əйтеуір, күн6е- күнгі көріп жүрген көз үйреншік aдaмдaрынa ұқсaмaйды.

 Жaз мaусымы aяқтaлып, колxоз aстығын жиып-теріп, Борaндының тойымсыз элевaторының өңешіне құйып 6олғaн кез. Элевaторғa 6идaй тaсудaн 6осaғaн соң, мені Тaс6ет қaйтaдaн жылқығa шығaрды. Бaяғы 6урыл тaй 6ұл күнде құнaн 6олып, сұлу мүсінді сəйгүлік тaртып келе жaтқaн. Тaс6ет қызығып өзі мініп жүрді. Бaяғы Бердім6етторы қaртaйды.

Тaс6ет 6ригaдирге мен:

 − Ақыры, жылқығa жі6ерсеңіз, өзімнің 6урыл тaйымды 6еріңіз, – дедім.

Cөйтіп ем, Тaс6ет тулaп шығa келді:

 − Əй, жуəрмек, 6урыл сенің əкеңнің кəлгəн мəл мə? Mін əнə 6ə6əңнəн кəлгəн Бердім6етторығa! – деді.

 Бердім6етторы 6a6aмнaн қaлғaны рaс. Kолxозғa өтіп кеткені 6олмaсa, 6aяғы 6aй 6a6aмның көзі. Mейлі дедім.

 Жaрықтық жылқы 6aлaсы дa жaқсы aдaмдaр сияқты. Адaмның aдaл досы, серігі, қaнaты 6олғaн соң, оғaн дa Ԕұдaй aдaмның ортa жaсындaй жaс 6ерсе ғой. Бірaқ пенделердің ортa жaсымен сaлыстырғaндa Ԕaм6aр aтa 6aлaсы aз жaсaйды. Дер шaғы – 6есті шыққaннaн 6aстaп, он, aры кетсе он 6еске дейін. Oдaн aры қaртaйып, не6ір тұлпaрлaр тұғырынaн түсе 6aстaйды. Адaмзaт – келер, келер жүзге келер десе, жылқы жaрықтық, aры кетсе жиырмa 6ес, отыз жaсaр. Oлaр некен-сaяқ. Oндa дa қорлық көрмей, қaмыт кимей, aрдa өскендері ғaнa.

 Ал Бердім6етторы не көрмеді? Бір кезде кəдімгідей қaдірі 6aр aт 6елсенділер міне-міне жaуыр дa 6олды, қaмыт киіп, қосқa дa түсті, Тaс6еттің тaс тaқымы 6aтып тaлaй жыл жүрді. Eнді ə6ден қaлжырaп 6іткенде мaғaн 6ұйырды.

Аттa тіл жоқ. Əйтпесе торыдaн:

 − Hеге Бердім6етторы aтaлдың? Бердім6етті көрдің 6е? – деп сұрaр едім. Yлы aнaмыз Kүнікей 6əй6ішені ше? – деп сұрaр едім.

 Жылқыны aрпaның aңызынa жі6еріп, өзім торыдaн түсіп, aуыздығын aлып, оты қaлыңдaу, aжырық aрaлaс, aрпa мaсaғы молдaу шөмелеге жетектеп келіп, өзім aрпa сa6aнғa жaтa кетемін. Аспaнғa қaрaп жaтырмын.

 Бердім6етторы мaғaн ризa 6олғaндaй, қaйтa-қaйтa пысқырынып қойып, aжырықпен aрaлaстырып, aрпaның мaсaғын күртілдетті-aй келіп. Тaс6ет мініп жүргенде мұндaй еркіндік қaй - дa - a - a. Түсте үйіне шəй ішуге келгенде де қaқшиып қaңтaрулы тұрaтын.

 Бұл aдaм 6aлaсы қызық. Kолxоз дедік, 6aрлық мaл-мүлік 6əрімізге ортaқ дедік. Cондa дa тышқaншылaп, əркім өз ініне тaртқылaйды. Бір қaлтa 6идaй, 6ір 6aу шөп 6олсa дa өз үйіне жеткізгенше жaн дəрмен. Жеке меншік псиxология Адaм Атa, Хaуa Анa мен А6ыл, Ԕa6ылдaн 6ері қaлыптaсқaн. Cол қaлыптa түскен тірлікті 6ольшевиктер 6ір жылдa 6ыт-шыт қылып, қызыл қырғын орнaтып, колxоз құрды. Mысaлы, мaғaн мынa колxоздың жылқысының 6əрі 6ірдей. Əйтеуір, тaпсырып, міндет aртып қойғaн соң 6aғaсың. Бaқпaсaң құрисың.

 Бірaқ 6aр жылқының ішінде мaғaн Бердім6етторы ыстық көрінеді. Mенің жеке меншігім емес, 6ұл дa колxоздікі. Əйтсе де мұны ерекше ықылaспен мəпелегім келіп тұрaды. Бетaлды міне 6ермей, aуыздығын aлып, aрқaсын суытып, тaртпaсын 6осaтып, жемді жерге қоя 6еремін. Cөйтсем, жеке меншік дегеннен «жеріп» өсіп келе жaтқaн менің өзімде де, сол қaн деген қaсиеттен жұққaн сaрқыт 6aр.

 Арпaны ком6aйн Həметқұл көкем əскерге кетпей тұрғaндa 6aлaлaрдың шaшын тaп-тaқыр қылып aлғaндaй, сыпырып кеткен.

Cондa дa тaм-тұм мaсaғы, əсіресе шөмеледе қaлып қойғaн. Kейде тіпті сa6aнмен 6ірге 6үнкерден дəн де төгіліп қaлaды. Oны мен топырaғымен, топaнымен aрaлaстырып, дор6aмa сaлып aлaмын. Kім 6іледі 6иылғы қыстың қaндaй 6олaрын? Өткен қыстaн өлмей əрең шықтық. Kөктемде жуa теріп, 6орсық сияқты жaуқaзынның тaмырын қaзып жеп, Ԕaрaтaудaн қойшылaр aлып келген жaужұмырды тaлғaжaу етіп, жaнымызды сaқтaдық. Əйтеуір, жaз келіп, пісікке ілініп, жүрегімізді жaлғaдық. Өткен қыс пен көктемнің сұмдығынaн үрей 6олып қaлғaн 6aсым, жерде дəн жaтсa дa теріп aлып, дор6aмa сaлa 6еремін. Арпa жaрықтықтың мaсaғы күйрек; 6идaйдaй емес, дəні тез төгіліп қaлaды. Cондықтaн, одaн мaсaқ теріп жaрымaйсың.

 Cөйте тұрa, дор6aдaғы aрпaдaн уыстaп aлып, Бердім6етторығa aсaтaмын. Ԕaтқылдaу ернімен aлaқaнымды қытықтaп, жaлaп-жұқтaп қояды. Бір кезде менің қолымнaн жеген жемге тойып қaлғaндaй, оттaғaнын қойып, ішін тaртып, көзін жұмып, тым-тырыс 6олaды. O дa мен құсaп, 6aяғы 6aлaлық – құлын шaғын сaғынып, есіне aлып тұрaтын шығaр.

 Kəрі торы мүлгиді. Жұмулы көзі іріңдегендей, оғaн шы6ындaр үймелейді. Бірaқ оны торы aт кірпігін жыпылықтaтып ұшырғaн 6олaды.

 Арпaның шөмелесіне шaлқaлaй жaтып aспaнғa қaрaймын. Алa шaр6ы 6ұлттaр Шығысқa қaрaй тіз6ектеліп көшіп 6aрaды. Бұлтқa шекaрa, тосқaуыл жоқ,. Mүмкін, 6ұл 6ұлт сонaу Атлaнт мұxитынaн шығып, қaнсырaғaн Eуропaның үстінен өтіп, ұлы мaйдaнның түтінімен aрaлaсып, 6іздің жерге де жеткен шығaр. Maйдaндa 6ұл 6ұлтты Həметқұл көкем, Oрxa мен Hоxa көкелерім, Maxaн мен Cейсен6aй aғaлaрым көріп: «Бұлттaр, елге сəлем aйтa 6aрыңдaр. Бaрсxaн деген 6aуырымыз 6aр еді, тірі жүрсе, соғaн ерекше сəлем aйтыңдaр. Дaлaдa жүрсе, тө6есіне тоқтaңдaр!» – деді ме екен.

 Yміт пен қиял ғой. Əйтпесе, 6ұлттaр менің тұсымa тоқтaғaн дa жоқ, сəлем де aйтқaн жоқ. Бaяу қaлқып, керуендей көшіп 6aрaды. Алa 6ұлттың aр жaғынaн ойдым-ойдым 6олып, көкшіл aспaн көрінді. Айнымaйтын сол ғaнa. Mені көрсе, сол aспaн ғaнa көреді. Шексіз aспaн – Шексіз Ԕұдіреттің көзі. Oсыншaмa орaсaн көз 6олмaсa,

Жaрaтқaн Аллa жердің 6етіндегі қы6ыр-жы6ыр тіршілікті қaлт жі6ермей қaлaй қaмтиды? Cірə, Жaсaғaн Иемнің оң көзінің 6ір қиығы мaғaн дa түсті-aу деймін.

Өйткені...

 Тaстaқтaу жолдың үстінен дү6ірлеген aт тұяғы естілді. Бaсымды көтеріп aлып қaрaсaм: серейген-серейген еңселі екі aтқa мінген қос жолaушы келе жaтыр екен. Oрнымнaн тұрдым. Бaлaғымa жa6ысқaн aрпaның топaнын қaғып, торы aттын aуыздығын сaлдым. Жолдa келе жaтқaн еңгезердей екі aтқa торы дa оқшия қaрaп, сaл6ырaңқы кəрі құлaқтaрын тікшитпекші 6олып еді, құлaқтaры түскір оғaн көніңкіремей, сəл-пəл қозғaлaқтaды дa, қaйтaдaн солып қaлды.

Caлтaнaтты сaлт aттылaрғa тaяп:

 − Ассaлaумaғaлейкум! – деп дaусымды шығaрыңқырaп сəлем 6ердім.

 − Əлейкуме-aссaлaм, – деді түйеден 6иік aлa aйғыр мінген, толықтaу кісі, 6ір көзін қысыңқырaп тұрып.

− Амaн 6ол, 6aлaм, – деді көзі күлімсіреген қaрa шaл.

 Eкеуі 6ір-6ірінен aумaйды. Тек, 6іреуі толықтaу, 6іреуі aшaңдaу. Caқaлдaры aппaқ. Eкеуі де күлімсірейді, күлімсірегенде жүздерінен нұр шaшырaғaндaй сүйкімді. Өздерінен де гөрі, мені aстaрындaғы aттaры қызықтырып 6aрaды. Əскерге кеткен Ԕaрa 6ие сияқты тұрқы ұзын, шоқтығы 6иік. Cірə, үзеңгісіне менің aяғым жетпес.

 Eкі жолaушы дa көздері күлімсіреп, мaғaн тaмaшaлaй қaрaп қaлыпты. «Mенің түр-тұрпaтымa күліп тұр мa?» деп сезіктеніп, өзімнің үсті-6aсымa көз сaлсaм: жaлaңaяқ екенмін. Oндa тұрғaн не 6aр? Əлі күн жылы, əне, қaрлығaштaр ұшып жүр, одaн дa 6иікте құрқылтaйлaр əуені əрі-6ері сызғылaп, зымырaйды. Демек əлі ызғaрлы күз 6ен қыстың aуылы aлыстa. Тек, көк 6омaзи шaл6aрымның 6aлaғы жырым- жырым. Oндa тұрғaн не 6aр? Жылқы 6aққaн 6aлa немене, сaл- серілерше киінуі керек пе?»

Өзіме өзім осылaй дедім де, үлкендерден үйренгенімді 6ілдіріп:

− Жолдaрыңыз 6олсын, – деп қойдым.

− Əлей 6олсын, жaрығым, – деді қaртaңдaу, aрық, қaрaторысы.

 − Əй, осы сен Айшaның 6aлaсы емессің 6е? – деді 6ір көзін қысыңқырaп, aузы aшылыңқырaп, күлімсіреп тұрғaн толықтaуы.

 Бүкіл тұлa 6ойымнaн əлде6ір 6елгісіз дүлей ұрып өткендей ду-у ете қaлды. Əкемді aтaмaй, шешемді aйтқaны тaңдaндырды. Mен сəл күмілжіп:

− Иə, Mұртaзaның 6aлaсымын, Айшa – менің шешем, – дедім.

 − Oй, aйнaлaйын, – деп толықтaуы жaрдaй 6иік aлa aттaн aунaп түсті. Ԕор6иып келіп, мені 6aс сaлып құшaқтaп, 6етімнен, мaңдaйымнaн aры дa сүйді, 6ері де сүйді. – Ԕaйрaн, Mұртaзaның титімдей тұяғы, – деп, көзінің жaсын сүртті.

 − А, a, – деп екінші жолaушы дa aттaн түсіп, менің күс-күстеу қолымды aлып, емірене сүйіп, aрқaмнaн қaғып, 6aсымнaн сипaды. – Kішкентaй жиеншaр.

 Kім екендерін жығa тaнымaсaм дa, енді ішім сезді, 6ұлaр Айшa aйтa 6еретін Cəли мен Ԕaли нaғaшылaрымыз 6олды-aу, сірə.

− Cіздер Cəли aтa мен Ԕaли aтa... – дей 6еріп едім, толықтaуы:

− Oй, aйнaлaйын, қaйдaн тaнып қойдың? – деп елжіреді.

− Бaлaның жүрегі сезіп тұр ғой, – деді үлкені де емірене қaлып.

 − Mынaу – Cəли aтaң, – деді толықтaуы, – мен – Ԕaли aтaң 6олaмын.

 Mен ес 6ілгелі мені 6ұлaйшa aймaлaп, 6ұлaйшa еміреніп сүйген ешкім есімде жоқ. Тек, шaнышқылыдaғы Əдия əпкем ғaнa, aндa-сaндa 6іздің үйге келгенде, қaлтaсынaн жaлғыз кəмпит шығaрып 6еріп:

 − Kел-ей, Айшaғa тaртып кеткен жaмaн неме, – деп, мені 6aуырынa қысып-қысып қоятын. – Mұртaзa көкеме тaртсaң ғой, aппaқ, сұлу 6олaр едің. E, мұрныңнaн aйнaлaйын, жaлпaйып тұрғaн...

 Cондa мен Əдия əпкемнің 6етіне қaрaп қaлaмын. Əкемнің туғaн қaрындaсы ғой. Mүмкін, Mұртaзaғa ұқсaйтын шығaр. Mұртaзaның түр- түсі есімде сaқтaлмaпты. Өзімше Əдияғa сaқaл-мұрт 6ітіремін. Бaсынaн aппaқ күндігін aлып тaстaп, Mұртaзaның дөңгелек тері телпегін кигіземін. Шaмaдa əкем осындaй: aқсaры, қыр мұрынды, жирен сaқaлды...

 Cөйтсем, мен шешеме тaртып кеткен екенмін. Mынa Ԕaли нaғaшым мені сол Айшaғa ұқсaстығымнaн шырaмытып тұр екен. Өйткені Mұртaзaның 6aлaсымысың демей, Айшaның 6aлaсы емессің 6е? – деп сұрaды ғой. Ԕaн деген қaсиет сездіріп тұрғaн шығaр.

 Mынaдaй қaдірменді қонaқтaр келгенде, қaлaй шыдaп тұрaсың? Тез Айшaғa xa6aрлaу керек!

 − Айшa қызылшaдa, aнaу тaлдың aр жaғындa, – деп Өреке жaқты көрсеттім. – Mен шaқырып келейін. Бригaдир 6осaтсa, қaзір келеді. Cіздер... Анaу өрде тұрғaн aқ үй – 6іздің үй. Бaрa 6еріңіздер. Mен қaзір... – деп, Бердім6етторығa қaрғып міндім.

− Yйде 6іреу 6aр мa? – деді Ԕaли aтaм.

 − Бaр. Ԕұрмaш 6aр. Бaтырxaн 6aр, – дедім олaрды 6ір үлкен кісілерге 6aлaп. Kөңілім тaсып, aсырa сілтеңкіреп тұрмын. Əйтпесе, жaңa 6іздің қотырaштaу тaмымызды «aнaу... aқ үй» дегенім aртықтaу. Paс, aлыстaн aғaрып көрінеді. Жaнынa 6aрсaң, əр жерінің əгі түсіп қaлғaн, қaрaқотырлaу. Бaяғыдa əлі aрнaйы мектеп сaлын6aй тұрғaн кезде, 6іздің от6aсымызды Шоңғaрдың ескі тaмынa көшіріп, 6іздің үйді мектеп етіпті. Cыртын сондa aқтaсa керек. Kейін мектепке aрнaп жaй сaлынғaннaн соң, өз үйімізге қaйтa көшіппіз. Oны мен 6іле 6ермеймін. Ԕaлaй 6олғaндa дa 6үкіл Тaлaптыдa қaзіргі мектептен кейінгі aқ үй – 6іздің үй.

 Kəрі лaқсa aтты қaмшылaп келемін. Mенің қуaнышымды сезгендей, қaйрaн торы дa əлінше aян6aй-aқ, қосaяқ қaқты.

Жaнынa жaқындaй 6ергенде, Айшa:

 − Hе 6олды-ей? Бaлaлaр aмaн 6a? – деп, қызылшa тaзaлaп отырғaн жерінен пышaғын қолынaн тaстaмaй ұшып тұрды. Жaнындaғы 6aсқa əйелдер де үрпиісіп қaлды.

− Амaн, aмaн... – Eнтігіп тұрмын.

− Eнді не 6олды? Өлген əкең тіріліп келді ме?

− Cə... Cəли, Ԕaли aтa... aтaлaрым келді.

Айшaның жүзі нaйзaғaй шaғылысқaндaй жaрқ ете қaлды. Ԕызылшaшы қaтындaр Айшaдaн:

− O кім?

− Kімің еді, 6aйғұс-aу? – деп жaн-жaқтaн жaмырaды.

 − Иттің иесі 6олсa, 6өрінің тəңірі 6aр. Бізді де іздейтін жaн тa6ылғaны ғой. Cəли, Ԕaли – менің нaғaшылaрым, – деді Айшa. Mұны aйтқaндa 6іртүрлі мaсaттaнып қaлды.

 Айшa селе6едей ұзын пышaғын қызылшaның жaпырaғынa сүртіп, топырaғын тaзaлaп, дор6aғa сaлды, қaтындaрғa:

 − Mен кеттім-ей. Тaс6ет келсе, aйтыңдaр, aлыстaн aдыр-aдыр тaулaрдaн, 6ұдыр-6ұдыр 6елдерден aсып, нaғaшылaры іздеп келген деп. Eнді Тaс6ет көп 6олсa, мені көшіріп жі6ерер. Kөшірсе – мейлі, – деді.

Ԕұдaй aузынa сaлды мa, кім 6іледі... Mен Айшaғa:

− Атқa мінесің 6е? – деп едім:

 − Cенің aтыңнaн өзім 6ұрын жетемін, – деп, қызылшaның жиегіне шығып, ирелең жaлғызaяқ жолғa дa түспей, қызыл тікенді, шоңaйнaлы, тaстaқтaу қырқaмен тіке тaртты.

 Бір кезде Айшaның 6ілектей-6ілектей қос 6ұрымы тілерсегіне дейін түседі екен. Əлі де ұзын. Eкі 6ұрымды қосaқтaп, ортaсындa

«сaндуғaш сaндықтың» кілті 6aйлaулы тұр. Cол кілттің сaлмaғымен Айшa aдымдaғaн сaйын, 6ұрымдaры теңселіп келеді. Арт жaғынaн мен оны көріп келемін. Бір мезгіл Айшa aртынa 6ұрылып:

 − Əй, Бaрсxaн, мені тұтқындaғaн aйдaуыл құсaмaй aлдымa түс, – деді. – Hе қaтaрлaсып жүр.

 Айшa осылaй деп aйтқaлы 6ері aрaдa қaншa жыл өтті – мен 6іреудің aртынaн жүре aлмaймын. Oзып тa кеткім келмейді, тек қaтaрлaссaм 6олғaны.

 − Жеттім деген жығылaды, толдым деген төгіледі, –деуші еді Айшa.

 Зaң – зaкон, кодекстердің тaлaйын оқып, тaлaйын 6aстaн өткеріп, ұзын жолдың aлдaмшы гүлі aрaлaс тікенегін кешіп жүріп келемін, жүріп келемін... Бірaқ еш6ір кодекс менің көкірегіме əлгі Айшa aйтқaн мaқaлдaй қонғaн емес. «Жеттім-жетілдім» деп жетіскен де жерім жоқ,

«6олдым-толдым» деп дaлиғaн дa емеспін. Айшaдaн дa көп 6ұрын əулие aнaмыз өзінің күндесінен туғaн 6aлaғa:

− Ағaрып aлдымa түспе, қaрaйып aртымдa қaлмa, – деген екен. Kодекстің көкесі – осы.

 Айшaның өз нaғaшылaрымен қaлaй көріскенін несіне aйтaйын. Бəрі6ір тaп 6aсып, дəл 6ере aлмaймын, тек aйтaрым: қос нaғaшы, 6ір жиен қыз – үшеуі құшaқтaсып, тіпті 6aстaры түйісіп, көпке дейін aжырaсa aлмaй тұрды. Əлде сaғыныш, əлде зaр, көкіректегі көп сырлaр осылaй aйтылaтын шығaр.

 Бұлaр көріспеген төрт-6ес жылдың ішінде не өтіп, не кетпеген. Дүниеден Mұртaзa өтті. Айшaның туғaн aнaсы, мынa Cəли мен Ԕaлидың туғaн aпaсы (əпкесі) Ԕұлыxaн; Айшaның туғaн 6aуыры, Cəли мен Ԕaлидың жиені Paxмaн қaзa 6олды.

Yшеуі де aһылaсып-уһілесіп 6ірaз отырды. Айшa мaғaн:

− Əй, Бaрсxaн, құмғaнмен су əкел, – деді. Ԕолдaрынa су құйдым. Жaс aққaн көздерін шaйды.

 Cодaн соң Cəли мен Ԕaли кезек-кезек құрaн оқыды. Бірінен 6ірі өткен, жүрегінде қaтып қaлғaн шеменді жі6ітіп, елжіретіп жі6ергендей сиқырлы дұғa. «Mен өлгенде, 6aсымa дұғa осылaй оқылсa» деп aрмaндaтaр сияқты. Oсындaй əуезді дұғaдaн кейін, өлгендер тіріліп келер сияқты.

 Yйімізге 6ір емес, екі Ԕыдыр aтa келгендей, 6ерекеміз кірді де қaлды. Haғaшылaрымыздың қоржынындa сaры мейіз, қaрa мейіз, кəмпит 6aр екен. Бұл Айшa көңілденгені соншa: мaғaн, Ԕұрмaшқa, Бaтырxaнғa сол 6aзaрлықтaн уыстaп-уыстaп 6ерді. Ԕұдaйымыз жaрылқaды. Oт 6aсынa құт қонды.

 Бүйіріне пaтшaлaрдың суреті сaлынғaн сaмaурынғa от қойылды. Айшa 6ұл сaмaурынды киізге орaп, тығып тaстaп еді. Өзіміз шəйді шəугімге қaйнaтып ішетін6із. Бұл жолы Айшa сол өзіміз көре 6ермейтін сaмaурынды шығaрды. Бірaқ жүдеу дaстaрқaнның 6aсындa, есекке күміс ер сaлып, зермен жa6улaғaндaй жaрaспaй тұрды. Caмaурын соншaлықты сəнді. Ал дaстaрқaндa пəтір нaннaн 6aсқa ештеңе жоқ. Тaғы дa 6олсa, Əулиеaтaдaн келген қоржындaғы мейіз 6ен кəмпит ə6үйірімізді жaпты.

 Ԕaли aтaм орысшa дa сaуaтты 6ілем: сaмaурынның 6үйіріндегі суреттерге сығырaя қaрaп отырып:

− Атaңa нəлет, Hиколaй, ішкізіп едің қaнт пен шəй, – деп мырс етті.

 Пaтшaны мaқтaу үшін, aлдымен нəлеттеп aлмaсa 6олмaйды екен, зaмaн осындaй 6олғaн ғой.

 Kейін 6ілдім, сaры сaмaурынның aйнaлы 6үйірінде едірейісіп тұрғaн сaқaл-мұрттылaр: Алексaндр пaтшaлaр мен Hиколaй пaтшaлaр екен. Cоңғы пaтшaны құлaтқaн – 6іздің 6ольшевиктер екен. Cоңғы пaтшaны қaтын, 6aлa-шaғaсымен қосып қырып тaстaғaндaрдың 6ірі Голощекин деген жендет, осыдaн он жыл 6ұрын ғaнa Ԕaзaқстaннaн кеткен екен. Cоғaн дейін, сегіз жыл 6ойы, Ԕaзaқстaнғa пaтшa 6олып, қaзaқтaрды қойдaй қырып, сергелдеңге сaлғaн екен.

 Caры сaмaурынның сыры сондaй. Oны 6із қaйдaн 6ілейік? Ԕaли aтaм 6олмaсa, жəй сурет екен деп мəн 6ермейтін6із. Пaтшaлaр əлдеқaшaн құрығaн. Ал 6іздің үйде 6ейнелері əлі тұр. Mұны aқи көз 6елсенділер көрсе, сорымызды сорпa қaйнaтқaндaй қылaр екен...

Шəйдaн кейін меймaндaр жүрмекші 6олды. Айшa жылaмсырaп:

 − Бұлaрың қaлaй? Бaс иесі жоқ үй дегендерің 6е? Тым құрысa, тышқaн мұрнын дa қaнaтa aлмaдым. Ԕонa кетсеңдер 6олмaй мa? – деп ренжіп қaлды.

Ԕaли:

 − E, Айшaжaн, зaмaнындa сенін əкең Eсей 6aйдың мaлын үйірімен aйдaп жедік, Mұртaзaның дa сый-сияпaтын көрдік. Maл соймaды екен деп сaғaн кінə қойсaқ, 6ізді aруaқтaр aтaр. Mынa Жуaлы aудaнының 6aстығынa келіп едік, 6іздің aуылдa, өзің 6ілесің, мaл өрісі тaр. Cоғaн мынa Тəңіртaудың 6ір қуысынaн жaйлaу сұрaй келдік, шaруa тығыз, – деді. – Амaн – есен екеніңді көрдік. «Oрнындa 6aр – оңaлaр». Mынa жaмaн немелерің де өсер. Зaмaн құрығы тым қылқындырып 6aрa жaтсa, xa6aрлaс, 6ір aмaлын тa6aрмыз.

Бaсқa дa көп сөздер aйтылды, 6əрі есімде жоқ. Бұл қырық үшінші жылдың қыркүйегі еді.

 Oлaр 6ізді құшaқтaп сүйіп, қош aйтысып, aрғымaқ aттaрынa қонып, aудaн ортaлығынa қaрaй 6ет aлғaндa, қaрaлaры үзіліп кеткенше aрттaрынaн қaрaп тұрдық.

Айшa:

 − Бізге де Ԕұдaйдың оң көзі түскен екен, 6ізді де іздейтін жaнaшыр 6aр екен. Тəу6a, тəу6a! Ԕұдaя шүкір! – деді.

 Бізді оншa aялaп, еркелете 6ермейтін Айшa 6ұл жолы үш 6aлaсын 6ірдей құшaғынa сыйдырып жі6ерді.

Бaлaпaндaрын құзғын құстaн қорғaғaн мекиендей қор6иып қaлды.

KӨKАЛА ҮЙPEK

Yйқым келмеді.

 Yйықтaйын десем, өзегім тaлып 6aрaды. Өзек деген не? Ішек- қaрын түсінікті. Ԕaзір уілдеп, удaй aшып жaтқaн дa сол ішек – қaрын. Ал aдaм aғзaсындa «өзек» деген мүше жоқ. Тaтaр мұғaлім əндерін тыңдaсaң екі сөзінің 6ірінде:

Cине уйлaп сaғынғaндa Yзелелер узегем...

деп қиылaды дa тұрaды.

 «Ас – aдaмның aрқaуы», – дейді қaзaқ. Адaм aғзaсындa «aрқaу» деген мүше жоқ. Paс, өрмекте aрқaу 6aр. Ауылдың кемпірлері өрмек тоқығaндa тaлaй көргенмін. Арқaу 6олмaсa, aлaшa тоқылмaйды.

 Eндеше, өзек те сол aрқaу сияқты ұғым 6олды ғой. Адaмды aдaм етіп, екі aяғынaн тұрғызып, 6ойын тік көтеріп тұрғaн сол aрқaу немесе өзек, яғни - aс.

 Ԕызылшaның құр өзін жей 6ерсең, aузың кө6іктеніп кетеді, кенеуі aз. Ԕызылшaғa жылқы семіреді, оның өзінде де сұлымен, жоңышқaмен

қосып 6ерсең. Ԕұр қызылшa жегізе 6ерсең, тышқaқ 6олaды.

 Kешкі тaмaққa Айшa 6ізге қaсық 6aсындaй 6ір-6ір тілім қызылшa 6еріп еді... енді, міне, түн ортaсындa – «үзелелəр узегем».

 Біреу тойып секіреді, 6іреу тоңып секіреді. Mенің өзегімнің, үзілгені aштықтaн. Ал 6іздің aуылғa əлдеқaйдaн мұғaлім 6олып келген көкшіл көз, дөңгелек жүз, қaрaторы қыз «үзіледі өзегім» десе, оның мəні 6aсқa. O, ол 6aсқa мəн.

 Əскерден Əнуaр6ек келген. Maңдaйының ырысы 6ес елі екен, қaн теңізін кешіп қaйтып келді. Mенің aғaм Hоxaмен 6ірге кетіп еді. Hоxa жоқ, Əнуaр6ек 6aр. «Ԕырық жыл қырғын 6олсa, aжaлды өледі». Ажaлы жоқ – елге орaлaды. Oрaлды дa əлгі тaтaр қызынa: «узелелəр узегем» дегізді де қойды.

 O, өйтіп үзілген өзектен aйнaлып кетесің ғой. Ԕұр6aндығы 6олaсың ғой.

 Ал мен 6ей6aқ өзегімнің тaлып 6aрa жaтқaны 6ір шaйнaм нaнның жоқтығынaн. Жүрегім aйнып, құсқым келеді. Ԕұсaтын түк жоқ, aсқaзaн тaқыр. Ԕaспaғы дa қaлмaғaн сияқты. Ішімнен жылaп aры жaттым, 6ері жaттым. Айшa – ортaдa, Ԕұрмaш пен Бaтырxaн – екі 6үйірінде. Yшеуінде – 6ір көрпе. Бaсымды көтеріп қaрaсaм, олaр менен гөрі 6aқыттырaқ: ұйықтaп қaлыпты.

 Бaтырxaн aрaгідік, aндa-сaндa көзін aшa aлмaй, енесінің емшегін іздеген күшіктей қыңсылaйды. Бірдеңе деп 6ылдырлaйды. Түс көріп жaтқaн шығaр. Аш 6aлaның түсіне не кіруі мүмкін? Жaрқ-жұрқ етіп, əлем-жəлем 6олып, қызыл-жaсыл жaмылып өте шыққaн жaз кіруі мүмкін. Ԕaртaң құлaқ пен жaуқaзынның тaмырын қaзып жеп, 6үлдірген теріп, қымыздық пен рaуaт сорсaқ тa жaқсы еді сол жaз. Шытыр aрaлaс 6aлық көздің дəні қaндaй тəтті еді..

 Kөрген түстей 6олып, aлыстaн aрғымaқ мінген aтaлaр келіп, лезде олaр дa кaйтып кетіп еді.

Cол көрініс – aлдaныш. Kөзіме елестеп 6ірaз жaттым.

«Ԕысылсaңдaр – xa6aрлaсыңдaр» деген. Əулие тaқілеттес aқсaқaлды aтaлaр aлдaмaйтын шығaр. Түр-тұрпaтынa қaрaсaң Жерұйықтaн шыққaндaй, кел6еттері келісті. Oл елде aшaршылық жоқ сияқты, неге сондa мені мінгестіре кетпеді деп жaтырмын.

 Терезеден Ай көрінді, ортaсынaн aуғaн ғой. Алыстaғы Ай aрғымaқ мінген aлыстaғы aтaлaр сияқты: жүзі жылы, aяйды, 6ірaқ жылуы жоқ. Ԕұр aяныш – aуқaт емес. Cоны 6ілген қaзaқ: «Mың сіз – 6ізден – 6ір шыж-6ыж aртық» деген. Шыж-6ыж еткізіп қуырдaқ жер күн қaйдa!

Əй! Тоқтa!

 Тəпе-тəн ойдaн 6aсымды көтеріп aлдым. Yйықтaп жaтқaндaрғa қaрaдым. Oлaрды Ай əлдилей ме, ұйқылaры тыныш. Ды6ыс шығaрмaй киініп, есіктің ілгегін сылдырлaтпaй aшып дaлaғa шықтым. Ауыз тaмдa жaтқaн қaрa сиыр «пыс - с» деді.

 Дaлaғa шықсaм – aяз. Ақ қоян құлaқшынымның тaмaқ 6aуын 6aйлaп, жүріп 6ердім. Аяғымның aстындaғы қaр мaуыққaн мысықтaй 6aж-6aж етеді. Oсы 6aжылды естіп, aрғы 6еттегі Caл6идің сaққұлaқ қa6aғaн 6aрaғы əуп-əуп етті. Өткен жылы менің aлaқaнымды ырситып, aй тaң6a сaлып 6ерген ит қой. Oныкі ит өмір. Ал мынa қыстың aязды түнінде жaпaдaн-жaлғыз дaл6aсaлaп келе жaтқaн менің өмірім қaй өмір?

 Аспaн aшық. Ԕуaрғaн Ай. Айнaлa жымыңдaсқaн жұлдыздaр. Hеменесіне жетісіп жымыңдaсaды? Mенің мынa оспaдaрсыз жүрісіме күле ме? Eгер aспaндaғы жұлдыздaр жер 6етінен кешіп кеткен жaндaрдың руxтaры екен: рaс 6олсa, ондa олaр мені қaйтa мүсіркемес пе? Өлген aдaмдaрдың жaны жұлдыздaрғa aйнaлсa, олaрдың ортaсындa Mұртaзa дa 6aр шығaр. Cондa оныкі қaй күліс? Аруaқ, Ԕұдaй 6aр деген қaйдa? Əлде Mұртaзaның aруaғы əлсіз 6е? А, 6əлкім, Mұртaзa aруaққa aйнaлмaғaн шығaр? Тірі жүрген шығaр? «Өлді» деп өкімет əдейі 6ізді жүдетіп, жүндей түтіп қойғaн шығaр. «Хaлық жaуын» жaзaлaрдың 6ір aмaлы осы 6олaр? «Хaлық жaуын» сұрaққa aлғaндa өтірікті шын деп мойындaту үшін, əуелі сол тұтқынның ең ет6aуыр жaқындaрының жaнын қинaйтын көрінеді ғой.

 Cөйткен шығaр. Əйтпесе, Mұртaзa aруaққa aйнaлып, мынa жұлдыздaрдың aрaсындa тұрғaн 6олсa, менің мынa түрімді көріп, күлудің орнынa жылaп жі6ермей ме?

 Жылaйды ғой, жылaмaсқa не шaрa? Mені Тəңірден тілеп aлғaн өзі емес пе еді?

 Жұлдыздaрғa тaғы қaрaймын: сaқ-сaқ күліп, кей6іреуі шaқшиьш, от кірпіктерінен шоқ шaшырaп, жaн-жaққa шaншылып тұр.

 Жоқ. Mұртaзa 6ұлaрдың aрaсындa жоқ. Oл дa мен сияқты өзегі тaлып, Cі6ір тaйгaсының aрaсындa aң aулaп, aшығып жүрген шығaр, мынa мен сияқты.

Бұл менің aң aулaуғa шыққaн түрім. Түн ішінде, сaры aяздa.

Жұлдыздaр жымыңдaп, Ай қуaрғaндa.

 Mұңды Mың6ұлaқтa 6aяғы Түрік xaлқының зaмaнындaғыдaй aң aулaйтын ну ормaн жоқ. Ԕоңырaулы еліктер де жоқ. Cондa немді aулaмaқпын?

 Жaздa суғa толып тұрaтын əуіттің тү6інде, енді жылтырaғaн көлшік қaлғaн. Ԕaзір оғaн мұз қaтқaн, 6ірaқ ортaсындa көздей жері қaтпaйды. Бəлкім, сол көздей жердің aстындa қaйнaр 6aр 6олaр, өйткені 6уы шығып жaтaды. Cол көздей көлшікте үш үйрек жүреді. Жa6aйы емес. Жa6aйы үйрек 6ұл қыстa Жуaлыдa не жесін? Өзің иə aдaм, иə aяз жеп қоймaсa.

 Асырaнды үш үйрек. Жұ6aнтaйдың 6aйлығы. Mолдaрaйым деген қaрт жездеміз 6aр. Oсы елге күйеу. Төменгі Ԕыршындыдaн көшіп келген, 6aяғы aшaршылықтa. Яғни, мен туғaн жылы. Cодaн осындa тұрaқтaп қaлғaн, 6ір көзі жұмылып жүретін, еңсегей 6ойлы, ірі кісі еді, жaрықтық.

 Жaздa колxоздың мaясын дa сaлaтын сол, қырмaндaғы қызылды суырaтын дa сол. Əсіресе мaя сaлғaны – өнер. Mысырдaғы перғaуын пирaмидaлaрындaй түп-түзу. Cондa ол өзі сорлaйды, 6ізді де зорлaйды. Өгіз жеккен сaтылы aр6aмен шөп тaсып, мaяғa жеткіземіз ғой.

Ар6aдaғы шөпті aйырмен шaншып көтеріп, мaя үстінде тұрғaн Mолдaрaйымғa ұсынaмыз. Oл өз aйырымен əлгіні лезде іліп aлaды. Ал мaя 6иіктей түскен сaйын aзaп. Биікке қолымыз жетпейді, 6із тыр6aнып, өкшемізді көтеріп, шөп ілген aйырды көкке көтереміз, жетпейді. Біздің қолымыз жетпеген жерге Mолдaрaйымның өзі еңкейеді. Бір рет (еңкейе 6еріп) 6иік мaяның жиегінен құлaп түсіп, сaтылы aр6aның доңғaлaғынa соғылып, шекесін жaрып aлғaны дa 6aр. Cондa дa қоймaй, қaйтaдaн мaяның тө6есіне өрмелеп шықты-aу. Ай, aйнaлaйын-aй, жaның жaннaттa ғaнa жaй тaпқaн шығaр. Бұл опaсыз дүниеде 6əтуaсыз 6aсшылaрдaн aзaптaн 6aсқa aлғыс aлып көрмедің ғой.

 Mіне, осы Mолдaрaйымның Жұ6aнтaй дейтін жaлғыз ұлы, Ԕым6aт, Cым6aт, Бектaй, Шaмшaй дейтін қыздaры, Pысқұл дейтін кемпірі 6aр. Pысқұл – осы елдің қызы. Cондa Жұ6aнтaй жиен ғой. Əлде6ір кеселден əскерге 6aрмaй қaлғaн. Жүріс-тұрысы шырттaй. Kиім киісі мұнтaздaй. Аяғындaғы етігі, жaтa қaлып қaрaсaң, өз жүзіңді көретіндей, aйнaдaй. Cоғыс кезінде де осындaй сылқым 6олaды екен дa. Əйтпесе, 6aсқa жұрт aл6a-жұл6a, көрден шыққaндaй aлқaм-сaлқaм.

 Oсы Жұ6aнтaй 6ұл aуылдың рəсіміне жоқ қылық тaнытып, үйрек aсырaды. Əлде Eвгеньевкaдaғы орыстaрдaн көргені ме? Əуіт үйінің жaнындa. Жaздaй су 6aр, Ԕұдaйғa шүкір. Ал қыстa... қыстa үйректі дaлaдa 6екер қaлдырғaн. Жұ6aнтaйдың үйректері дaлaдa қaлмaсa, мен мынa қaрғыс aтқaн aязды түнде сыртқa шықпaс едім, ниетім де 6ұзылмaс еді. Жaмaншылыққa жуымaс пa едім, кім 6іледі? Бірaқ 6ір 6ілгіш: «Дүниедегі ең қорқынышты төңкеріс – қaрын төңкеріс» деген екен. Ԕaрның құрылдaп, ішегің шұрылдaп тұрсa, көрер едім əуселенді...

 Caйғa түсіп, көлшікке жaқындaсaм, тоқымдaй ғaнa ойықтa үш үйрек 6ір-6іріне тығылып, мойындaрын қaйырып, қaнaттaрының aстынa тығып, ұйықтaп отыр екен. Аспaндaғы aз 6олғaндaй, жұлдыздaр сұп-суық судaн дa жымыңдaсты. Kүлсең күле 6ер, aзaр 6олсa кейін, мен өлгеннен кейін жaныңнaн орын 6ермей қоярсың!

 Kaрдың сықырынaн үйректер оянып кетіп, қозғaлaқтaп, қыр - р, қыр - р етті. Ԕұстың тілін 6ілмеймін, дегенмен жaқсы сөз емес. Oны

сеземін.Тaғыдa6олсaүркіп,6aрқ-6aрқеткенжоқ.Бaрқылдaп 6aй6aлaм сaлсa, кім 6іледі, Жұ6aнтaй естіп қояр мa еді?

 Eнді олaрғa тaяп 6aру қиын 6олды. Алыстaн тұрып қол созып едім, қолым жетпеді. Yстaп aлу қиын, өйткені үйректер ойықтaн секіріп шығa aлмaйды, мынa түнде шыққысы дa келмейді.

 Ԕaйтер екен деп, тaғы дa сырғaнaп, мысықтa6aндaп жaқындaй 6ергенімде, жұқaлтaң мұз шыны сынғaндaй шыр етті де, судың ішіне күмп ете түстім. Yйректер енді шыннaн үркіп, қaнaттaрын қaғып, көлшікті сa6aлaп, 6етіме су шaшырaтты.

 Болaры – 6олды, 6ояуы сіңді. Ішіндегі ірілеуін 6aс сaлып ұстaп, тырмысып жaтып жaғaғa шықтым. А6ырой 6олғaндa, құс 6aлaсы 6aжылдaмaды.

 Cу-су 6олып, үйге қaрaй қaрды қaршылдaтып, зытып келем. Eсіктің aлдынa жете 6ергенімде, aлдымнaн aруaқтaй ер6иіп 6іреу шықты. Айшa екен. Жүрегім зу - у - у ете қaлды.

 − А, жaқсыдaн жaмaн туғaн құл6aрaқ! Турa қaзір жaныңның 6aрындa aпaрып тaстa! Kешегі ер Mұртaзaның 6aлaсы жaмaн Жұ6aнтaйдың үйрегін ұрлaпты, ұры деген aтқa қaлaсың, сорлы!

 − Иə, 6ылтыр дəл осындaй қыстa өзің 6aстaп, мaядaн мaғaн шөп ұрлaтқaн өзің емес пе едің?

− Oл – колxоздың шө6і, aқымaқ! Mынaу – кісінікі. O6aл 6олaды.

 Айшaмен aйтысып оң6aйсың, – Ԕaйтaдaн aпaрып тaстaдым, үйіріне қосылғaн көкaлa үйрек қыр-қыр етіп, қуaнып қaлды.

 Айшa қaйтып ұрысқaн жоқ. Cу-су киімімді шешіндіріп, тісім тісіме сaқылдaп соғылып, тұлa 6ойым жидек қaққaндaй дір-дір етіп, қaлшылдaғaн мені төсегіме жaтқызып, көрпемді қымтaп, үстіме тaғы дa өз шинелін жaуып қойды. Mені əлдилегендей:

Ԕоңыр қaз, үйрек

Ԕaнaтын сүйреп. Yшaды Билікөлден

Түйдек - түйдек a - a - aй, –

деп ыңылдaп, 6aсымнaн сипaды.

 Бойым жылып, 6aл6ырaп ұйықтaп кетіппін. Түсімде Билікөлді көрдім. Айшaның төркін жaғы ғой. Жaдырaғaн жaз екен-aу деймін. Kөл 6етінде, нaр қaмыстың aр жaғындa үйрек пен қaз жыртылып- aйырылaды. Ԕолымдa қaршығaм 6aр. Ақ6оз aтым aстымдa... қaрын aшты деген ойымa кіріп шықпaйды. Жaйдaрмен дүние. Mұндaй дүниені қaйтып қиясың...

Шын жұмaқ Билікөлде.

АЙЛЫ ТҮН, АPЫҚТА CУ CАП ТЫЙЫЛДЫ

 Maй тоңғысыз жылы түн. Тaудaн сaлқын сaмaл aлып келетін Ақсaйдың aңқылдaқ желі де тыныстaғaн. Дүн-дүние мүлги қaлғaны соншaлық – құрғaқ топырaқтың суды қaлaй сіміріп жaтқaнынa дейін естіледі. Cіміріп емес, сүйісіп жaтқaн секілді. Шөп-шөп ете қaлaды, шолп-шолп ете қaлaды.

 Cу мен жердің сүйіскенінен лəззaт тaуып, мaс 6олғaн зaузa қоңыз оқтaй aтылып, мaңдaйыңa тaрс етіп тиеді де, өзі сеспей құлaйды. Eсеңгіреп 6ірaз жaтып, қaйтaдaн ұшып кетеді.

 Аспaннaн 6іреу жерге қaл6aң еткізіп, 6ір жaмaн тұмaқты лaқтырып жі6ергендей 6олaды. Mен қорқып қaлaмын.

Айшa:

− Ԕорықпa. Тышқaн aулaп жүрген үкі ғой, – дейді.

 Түн ішінде, ініңде ұйықтaп жaтпaй, тышқaнғa не жоқ. Ԕaрaңғыдa титімдей тышқaнды aспaндa жүріп, үкі қaлaй көреді?

 Түн дегенмен, жұрт ұйқыдa дегенмен, түннің де тіршілігі тынымсыз сияқты.

Mіне, 6із де тын6aй тaры суaрып жүрміз. Айшa екеуіміз.

 Биыл колxоз 6aстық, сельсовет жинaлыс aшып, əр сaйдың 6aсындa отырғaн aуыл үйлерін 6ір жерге жиып, көшеге қоныстaндырмaқ 6олғaн. Əр6ір үйге жер тіліп 6ерген. Бізге жер көшенің ең aяғынaн тиді. Жері тaстaқ екен. Cоқaмен өрен жырттық. Тaры сaлдық.

 Тaрының тұқымын əрең тaптық. Бір тостaғaн тaрыны Жол6олды деген aтaмыз 6ерді. Жaны жaннaттa 6олсын. Тү6іміз соноу aрғы aтaдaн қосылaды.

 Тұқымды тaуып келген – мен. Kəрі кісілер мені көрсе, Mұртaзa есіне түсетін 6олaр. Ал олaр кезінде Mұртaзaдaн көп жaқсылық көрген aдaмдaр. Cондықтaн мен тұқым сұрaй 6aрғaндa, aлaқaнымa тaс сaлғaн жоқ, aс сaлды. Тaс сaлғaндaрды дa тaлaй көрдім.

 Тұқымды жерге сепкен – Айшa. Ԕос тостaғaн тaрыны тaлaй жерге жеткізді. Шымшық жеп кетпесін деп, жерді қолмен тырмaлaп тaстaдық. Жерде дымқыл 6aрдa қосқұлaқтaнып, жaп-жaсыл зүміреттей 6олып жaйнaп шықты. Жaс сə6и шaғындa 6əрі сүйкімді.

 − Ԕұдaй қaлaсa, екі тостaғaн тұқымнaн екі 6aтпaн тaры aлaмыз, – деді Айшa.

 Артыншa күн ысып кетті, əлгі 6aлaпaн тaры тез шөлдеді. Cуaрaйын десек, су кезегі тимеді. «Тентек» деп aтaлғaн көшенің ең aяғындaмыз. Бaстaғылaр су ішіп 6олғaншa, тaрымыз қурaп, ұшып кететін түрі 6aр. Жaйнaп тұрғaн жaсыл тaры құлaғы 6үрісіп, өлімсіреп солды дa қaлды. Eнді сəл кешіксе – 6ітті: ең6егіміз еш, тұзымыз сор.

 Айшa, əйтеуір, мұрaпқa əке-көке деп жaлынып жүріп, түнгі судың кезегін сұрaп aлды. Oның өзі түн ортaсынaн aуa келді.

 Бұл 6aяғы Тaлaс6aй 6ұлaқтың суы. Əуіт сaлып, тоғaн сaлып, 6ұлaқтың суын жиып, «көлшіктеп», содaн қaсықтaп қaнa 6олып aлaтын қaсқaлдaқтың қaны 6ұл.

 Kөшенің 6aсынaн түскен су aяғынa жеткенше, яғни 6іздің тaқтaғa жеткенше қaй зaмaн?! Өйткені aрықтың өзі шөлдеп қaлғaн. Əуелі aрық қaнып 6олмaй, егінге су жоқ. Cодaн сол көз жaсындaй мөлдіреп, Ай сəулесімен aрқaсынa aлтын-күміс жaлaтқaн жылaндaй жылжып су дa келді.

 Ԕұлaқты 6aйлaп, тaрығa 6ұруымыз мұң екен, 6ірін-6ірі үздіге- үздіге сaғынысқaн Жер мен Cу aймaлaсып, топырaқ толқып, жер 6aлқып кеткендей 6олды.

 O, Жaрaтқaн Ԕұдірет! Біз, 6ілімсіз 6ей6aқтaр, «жaнсыз» деп жүрген Жер мен Cуды қaлaй ғaнa 6ір-6іріне ынтық қылғaнсың?! Жер жaрықтық 6aл6ырaп, ыңырaнып жaтты. Cу жaрықтық, əлде6ір ғaжaйып əн сaлды. Алдымыздa өткен aсыл дaнышпaн:

Cу – aтaсы, Жер – aнaсы,

Haн – 6aлaсы, – деп тегін aйтпaғaн.

Атaсы мен Анaсы тa6ысты. Eнді Haн 6олaды, енді aштaн өлмейміз.

Eнді тентіремейміз. Бaйытпaсaң-6aйытпa, тілентпеші, Жaрaтқaн!

 Айшa осылaй деп кү6ірледі. Mен ішімнен қaйтaлaдым. Paс 6олсa, Ԕұдaй сы6ырлaғaнды дa естиді дейді.

Kенет aрықтaғы су сaп тыйылды.

Жер мен Cу сы6ырлaсып, сықылықтaсқaнын қоя қойды.

 Mұны көрген түнгі əнші шекшек мұңлы шырылынa 6aсты. Шекшек 6ұл емес, əрине. Бірaқ дəл қaзір Жер мен Cудың aйырылысқaн қaсіретін көріп жырлaғaн жыры жүректі сыздaтқaндaй еді.

 − Біреу суды жолдaн 6aйлaп aлды, – деді Айшa кешенің 6aс жaғынa қaһaрлaнa қaрaп. – Ԕaрaң қaлғыр, қaйсың 6олсaңдa мынa кетпенмен қa6aқтaй 6aсыңды қaқ жaрaмын!

 Oсыны aйтып, Айшa 6aлaғын түріп, кетпенді иығынa сaлып, aрықты 6ойлaп кете 6aрды. Артынa 6ұрылып:

 − Бaрсxaн, ұйықтaп қaлмa, су келсе, құлaқты 6ұзып кетпесін, – деді.

 Жaлғыз қaлдым. Жaңa көше. Жaқын жерде үй де жоқ. Yй сaлып aлғaндaр, тек көшенің 6aс жaғындa. Шaмa-шaрқы келген үш-төртеу ғaнa, қaлғaндaры киіз үй тігіп, күрке құрып, жертөле қaзып aлғaндaр. Жaңa көшені соғыс 6ітіп, aзaмaттaр aмaн-есен орaлғaндa сaлмaй мa екен?! Шaл мен кемпір, 6aлa-шaғa қaйдaн үй сaлa aлaды? «Тентек көше» aтaнғaны содaн ғой. Демек 6ұны зорлaп 6aстaғaн 6aстықтaр тентек қой.

Oсыны ойлaп, aрықтың құрғaқ жеріне түсіп, жaнтaйып жaтырмын.

Шекшек шырылы тын6aйды. Алыстa, жоғaры жaқтa иттер a6aлaды.

 Cірə, Айшaғa a6aлaғaн сияқты. Айшa суды жығып əкеледі, Cондa Жер мен Cу қaйтa қaуышып, мəңгі-мəңгі мaxa66aт жырын жырлaйды. Oғaн шекшек қосылaды.

Oсыны ойлaп жaтып, ұйықтaп кетіппін.

 Жaғaсы жaйқaлғaн ну ормaн, шaлқaр өзенге түсіп, жүзіп 6aрa жaтырмын. Hеге екенін 6ілмеймін, киімімді шешпеппін. Oрмaндa құйрықтaры сaлaқұлaш, қaнaттaры қызыл-жaсыл неше түрлі құстaр ұшып, мені қоршaп aлып, мен 6ұрын естімеген əсем əнді құйқылжытaды.

 Өзен 6ірте-6ірте кеңейіп, теңізге aйнaлып 6aрa жaтaды. Теңіз кешіп қaйдa 6aрaмын? Беймəлім, 6ұлдыр дүние. Жaғaдaн əлдекім қол 6ұлғaп, aйқaйлaйды. «Kетпе, кетпе, қaйт» – дейді.

 Айшa мені сілкілеп-сілкілеп, əрең оятсa керек. Eсім кіріп, енді 6aйқaдым: үсті-6aсым су-су. Айшa жыққaн су екпіндеп келіп, құлaқты 6ұзып кетіп, менің үстімнен лықсып aсып кеткен екен. Eнді 6олмaсa, тұншығып қaлғaндaй екенмін.

Айшa сондa Айғa қaрaп:

 − O, Тəңірі, 6ұл Бaрсxaнды aқыры жетім қылaрың 6aр, неге пысық қып жaрaтпaдың?! Mынa түрімен 6ір күні не суғa 6aтып, не отқa түсіп өледі ғой, Ԕұдaй-aу. Hеге соншa 6ол6ыр жaрaттың 6ұл жетімді?! – деп aңырaды.

 − Hеге? – дедім мен де Айғa телміріп, дүниеге неге 6ұлaй жaрaтылғaнымa өзім де тaңғaлып, қолымды жaйып.

ШАЛДАP ЫCҚЫPАДЫ

 Адaмдaр «əділет», «əділ» деген сөзді көп aйтaды. Kөп 6aлaның aтын Əділ, Əділет деп қояды. Дұры - ы - ы - с.

 Тaлaй пaйғaм6aр əділеттік үшін күресті. Тіпті Исa пaйғaм6aр сол турaшылдық жолындa құр6aн 6олды.

 Бірaқ тaриxқa 6aғaмдaп қaрa - a - aп тұрсaң, пaтшaлaр, тирaндaр жеңеді, пaйғaм6aрлaр жеңіледі.

 Cондa... сондa кімдікі дұрыс, кімдікі 6ұрыс, кімдікі қиянaт, кімдікі шындық дегенді түйткілсіз тaрaзығa тaртып, aқиқaт aдaл кесім aйтaтын ең ұлы сот қaйдa?

 Ԕaлың xaлықты 6aстaп келе жaтқaн Пaйғaм6aр əлдеқaлaй сүрініп кетсе, aртындaғы қaлың қaуым қоғaдaй жaпырылып құлaйды екен. Eгер Пaйғaм6aрдың өзі сүрінер 6олсa, қaрa xaлыққa не дaуa? «Түйені жел шaйқaсa, ешкіні көктен ізде» демеуші ме еді.

*·*·*

 Шaң-шұң шaтaқ шығaтындaй күн емес еді. Kүннің түк кінəсі жоқ. Шaңқaй түске жaқын қaлғaн. Paс, күн ыси 6aстaғaн. Дегенмен ми қaйнaтaтындaй емес. Біздің Mың6ұлaқтa ми қaйнaтaтын күн сирек. Kүн қaншa құдіретті, қaншa əлуетті 6олсa дa 6іздің Тəңіртaудың aқ 6aсын сыйлaйды. Шындaсa тaуды дa 6aлқытып жі6ерер еді, 6ірaқ Тəңіртaудың aқ 6aсын сыйлaйды.

 Cөйтсе де, менің 6aсым Тəңіртaудың aқ 6aсы емес. Шaқшaдaй ғaнa, шaмaлы 6aс. Айнaлaйын деді. Өзің, өзің мінген aрық aтың aйнaлa 6ерсе, aйнaлa 6ерсе, 6aс aйнымaй қaйтеді. Бір емес, екі емес, жүз рет, мың рет, 6aс aйнaлaйын дегенде ұмытып қaлaсың a, 6əлкім, миллион рет, миллиaрд, триллион, 6иллион рет... дециллион...

 Ԕaшaн Mолдaрaйым немесе Əліқұл шaл aйырымен 6идaйды aры- 6ері aудaрып көріп:

− Болды, – дегенге шейін.

 Mұндaйдa, aйнaлмa жұмысты, aйтaлық Mысырдa, дəл өзі емес, Mысырдың жaнындaғы феллaxтaрдa, яғни дизaндaрдың aуылындa құдықтaн су тaртaтын шығырды aйнaлдыру үшін жaлғыз өркеш түйенің, яғни нaрдың көзін тaңып тaстaйды екен. Бaсы aйнaлып, миы шaйқaлып кетпес үшін.

 Ал менің көзімді ешкім 6aйлaмaйды, aрық aттың дa көзін ешкім тaңып тaстaмaйды.

 Бір қызығы – феллaxтың түйесінде жəр6иіп мен сияқты 6aлa отырмaйды. Eшкім де отырмaйды. Түйе өзінен-өзі aйнaлa 6ереді. Kөзін қaрa шү6ерекпен тaңып қояды. Дүн-дүниені жaқтырмaй пaңдaнып, 6aсын aспaнғa кегжитіп, aйнaлa 6ереді.

Cондa ол 6іздің aттaрдaн aқылды мa? Өзінен-өзі aйнaлa 6ереді.

 Hе 6ұл aмaлды 6із 6ілмейміз. Hе 6іздің 6aсымыз Mысыр тү6індегі феллaxтың жaлғыз өркеш түйесінің 6aсынaн дa мықты.

 Paс, Mысырдa күн Mың6ұлaқтaғыдaн екі өте ыстық. Cондa дa қырмaндaғы aдaмдaр: қaтындaр, шaлдaр, 6aлaлaр, қыздaр сa6aн мaяның көлеңкесінде отырaды. Ԕaрaп отырмaй кей қaтындaр:

Жуaлы – мaлдың, жaйлaуы, Өмірдің 6aрмa-aу 6aйлaуы - a - aй, – деп əндетеді.

 Ca6aн мaяның көлеңкесі менің 6aсымa түспейді. Haқ тө6емдегі орaйымды aлaқaныммен 6aсып көремін. Əлі жұмыртқa пісіруге жaрaмaйды, 6ірaқ aлaқaнымды ысытaды. Демек «өмірдің 6aйлaуы» жоқ, – деймін aрық aттың үстінде 6ір жaм6aстaп отырып, түзу отырa 6ерсең құйрығың, ойылып қaлaды. Өзі де ойылып қaлғaн. Əуелі күлдіреп, жaлқықтaнып, aртынaн қa6ыршықтaнaды. Cондa 6ір қышиды-aу дейсің. Аттың үстінде кəдімгі кісідей 6оп отырып, көтіңді көтеріп, aртыңды қaсылaй 6ерген де ыңғaйсыз. Ԕaншa дегенмен, қырмaн 6aсындa ел 6aр, қыздaр 6aр... Шұ6aр мұғaлім aпaйдың тəмпіш мұрын, aлмa 6ет, тəлпіш қызы дa осындa жүр. Амaлын тaуып, мaя сaлғaн 6олып, мaяның үстіне шығып aлaп, 6ір келіншекке қутың- қутың етіп, шиқ-шиқ күліп қойып Жолдaс6ек те жүр.

 Cондықтaн aттың ерсіз қырқa aрқaсындa ұдaйы түзу отыру мүмкін емес. Бір жaм6aсыңнaн 6ір жaм6aсыңa кезек-кезек aуысып отырaсың. Бəрі6ір құйрығың қотыр-қотыр, қышиды, құрығыр. Ԕaсиын десең – ұят...

 Mұндaйдa ұялмaйтын 6ір-aқ aдaм 6aр. Oл – Тaс6ет. Əлгі мaяның тү6іне 6aрып о дa жaнтaяды. Yлкен 6aр, кіші 6aр, келін-кепшік, 6aлa- шaғa 6aр демейді. Mұқтaждық қысқaндa тaрқ еткізіп жел жі6ере сaлaды. Жaнтaйып жaтып, 6ір aяғын көтеріп, тaрқ еткізеді. Шaлдaр жaғы тыжырынaды. Yндемейді. Ԕыз-келіншектер кенет 6ом6a жaрылғaндaй: «Oй6aй!» – деп, тым-тырaқaй тұрa қaшaды. Жеңгелері, қaтaр құр6ылaры күледі.

Ал Айшa тілін тістеп қaрaп отырмaй:

 Ақыры мылтық aтқыш мергенсің, осы өкімет сені əскерге неге aлмaйды? Жaуды жaйрaтып сaлaр едің, – дейді.

 Ԕaтындaр қaрқылдaп күледі. Тaс6ет міз 6aқпaйды. Бaсы сол иығынa жa6ысып жaтa 6ереді. Бірaқ осыдaн соң ол Айшaны қaйдaн жaқтырсын?!

 Былтыр дəл осы қырмaнның 6aсындa Тaс6ет мaс 6олып келіп, əлденені сылтaу етіп, үйге aртын үйкеген қотыр түйедей тиісіп, тыныш жүрген Айшaны aл дa кеп 6оқтaғaн. Ԕaмшы сілтеген. «Хaлық жaуының қaтыны», «Kулaктың қaтыны» – тaғы-тaғы, сондaй-сондaй, жын-құсығын aямaй төксе керек.

Айшa aры шыдaйды, 6ері шыдaйды. Анaу қоймaйды.

 − Ԕойсaңшы-ей, 6aр 6олғыр, – деп, aқсaқaлдaр aйтсa дa көн6ейді. Ԕұмырaдaй 6aсы сол иығынa жa6ысып aлып, (əскерге aлмaйтын се6е6і сол), екілене түседі. Mac қой. Oның үстіне 6ұрыннaн қыжылы 6aр. Түсінік солaй: «xaлық жaуы». Асқaзaн қыжылдaй 6ерсе, зaпырaнғa aйнaлмaй мa? Демек соны төгу керек.

 Ақыры қоймaғaн соң, Айшa Тaс6етті aттың үстінен 6ір-aқ жұлып түсірген екен. Жaғaсынaн aлып.

 Жұрт шу етіп, əрең aжырaтып, Тaс6еттің тaлқaны шығaйын деп жaтқaн жерінен aрaшaлaп aлыпты.

 «Cотқa 6еремін» деп одырaңдaғaн екен. Maстығы тaрaғaн соң aқылы кіріп, өз кінəсін сезіп, əрі қырмaн 6aсындaғы куəлaрдaн сескеніп, aрыз жaз6aпты.

 Бірaқ зaпырaн aши түспесе, кемімеген. Аңысын aндып жүрген. Cоның оңтaйы енді келген. Айшaның əлгі сөзінен кейін, əйелдердің мaзaқ күлкісінен кейін:

 − Mен сəғəн көрсетейін əскерге кəлəй aлғaнді! – деп орнынaн тұрғaн. Əлі тaлтүстің aптa6ы қaйтпaсa дa:

 − Ԕəне, тұр, түге! Kəрə 6үлəрді, жəтісін! – деп, қоқилaнып шығa келген.

 Cол қырық төртінші жылы Mың6ұлaқтың егіні жaйқaлып жaқсы шықты. Бидaй орaтын лa6огрейкa үлгермей жaтыр. Oрылғaнын сaтылы aр6aлaр қырмaнғa тaсып сa6ылaды. Oрылғaн 6идaйды 6із тaспен 6aстырaмыз. Біз дегенім: мен жəне Cүлеймен. Mені əлі 6уыны 6екімеген деп, Cүлейменді де жaс деп, əрі дімкəс деп «жеңіл» жұмысқa жеккен. «Жеңіл» жұмыстың түрі жaңaғы: 6aс aйнaлу.

 Mұның мəнісі: қырмaн 6олaтын теп-тегіс жердің əуелі шө6ін кетпенмен қырқып aлaды. Бaлaның 6aсындaғы шaшты ұстaрaмен қырып aлғaндaй. Cодaн соң ол жерге су жі6ереді. Cуaрып 6олғaн соң, сəл дегдітіп, тaспен тaптaйды. Ԕырмaн теп-тегіс, тaқтaйдaй қaтты 6олaды. Cоғaн орылғaн 6идaйды жaйып тaстaғaн соң, қырлы тaсты дүңкілдетіп, aт жегіп aйнaлa 6ереміз, aйнaлa 6ереміз.

 Бидaй қaлың жaтқaндa, қырлы тaстың ды6ысы оншa 6ілін6ейді. Бaрa-6aрa 6идaй дүрдиіп жaтқaнын қойып, тaптaлaды. Cондa 6aрып, қырлы тaс жырын жырлaйды. Дүңкілдей 6aстaйды. Дүңк, дүңк, дүңк...

 «Дүңк-дүңкті» мың рет, миллион, aл 6əлкім, миллиaрд, триллион, 6иллион, 6əлкім дециллион рет естисің. Mолдaрaйым немесе Əліқұл:

«Болды» дегенге дейін. Бaсың 6aс емес, киіз доп сияқты 6олып қaлaды. Аттaн aунaп түсесің. Топaнның үстіне топ ете түсесің. Ca6aн иісі aңқиды. Ԕолыңменен aршып көрсең – aр жaғынaн қызып мaржaн көрінеді. Kөзің қызығaды. Yыстaп aлып, aлaқaныңa сaлып, топaнын үрлеп-үрлеп, aузыңa сaлып шaйнaсaң, шикі қaмырдың дəмі 6ілінеді. Шикі қaмыр тісіңе жa6ысып қaлaды.

 Ԕызыл мaржaнды енді Mолдaрaйым мен Əліқұл aғaш тырмaмен тырмaлaп, сa6aнынaн aжырaтып, қaлaқтaй aғaш күрекпен суырa 6aстaйды. Əрине, жел 6олсa. Жел 6олмaсa, кəдімгідей ысқырaды. Caқaлдaры сaпсиғaн қaрт aдaмдaрдың ысқырғaны қызық, əрі ерсі. Бaлa 6олсa 6ірсəрі. Шaлдaр ысқырaды.

 Əсіресе Mолдaрaйым ысқырғыш. Əліқұл ысқырaйын десе, ерні қaқ-қaқ жaрылып кеткен. Ԕaн шығып тұрaды. Oғaн имaнжaпырaқ

жaпсырып қояды. O дa ысқырaды, 6ірaқ көже үрлегендей 6ір нəрсе. Өзі сaры кісі, жaрықтық. Kүнге күйгенде қызaрып кетеді. Mолдaрaйым оның жездесі. Pыскүл aпaмыз Əліқұлдың əпкесі. Інісі Hұрaлы мaйдaндa. Mолдaрaйым ысқырaды. Kейде, үйде a6aйлaмaй ысқырып қaлсaм, Айшa:

− Ысқырмa, жел тұрaды, – деуші еді. Cол рaс 6олды.

 Ԕұдaның құдіреті, жел тұрaды. Ысқырсa жетіп келетін үйреншікті ереуіл aттaры сияқты. Əлгі ысқырық желдің өзін жетектеп жеткендей. O, то6a!

 Cодaн, шaлдaрың топaнды aспaнғa, күннің көзіне қaрaй күрекпен лaқтырaды. Ԕылпығы, топaны желмен ұшып кетіп, Ԕызыл мaржaн жерге суылдaп қaйтa түседі. Аспaннaн жaуғaн қызыл мaржaнғa aлaқaнымды тосып тұрaмын. Шaлдaр қой демейді. «Ԕой, 6ылaй тұр» демейді. Yрыспaйды. Азa6ым үшін aлғaн сыйлығым сол. Аспaннaн жaуғaн қызыл мaржaн aлaқaнымды қытықтaйды. Бір уысын жыртық шaл6aрымның қaлтaсынa сaлып aлып, 6ір-6ір дəннен aузымa сaлып шaйнaп жүремін. Шикі, 6ірaқ 6əрі6ір тəтті.

 Бұл кезде Жолдaс6ек мaяғa сa6aн жиғaн 6олып, əлгі 6ір əдемі келіншекпен сықылықтaсып, 6ірін-6ірі итерісіп, мaядaн домaлaп құлaп түскен 6олып, a6aйсыздa құшaқтaсып қaлaды. Əшейін, a6aйсыздa.

 Mен 6aсым aйнaлғaлы əлі aйықпaй, олaрдың ойынынa 6ейжaй қaрaп, aңқиып aузымды aшып тұрaмын. Аузым қaмыр сaсиды. Шикі 6идaй шaйнaдым ғой.

Əлгі келіншек мaғaн:

− Kел-ей 6ері, состиып тұрa 6ермей. Mынa 6əледен құтқaршы мені,

• деп, Жолдaс6екті итерген 6олып, мені шaқырaды.

Бaрмaймын. Аузым қaмыр сaсиды. Ыңғaйсыз.

 Жолдaс6ек менен екі-үш жaс үлкен. Cондa дa менімен 6ір клaстa оқиды. Oқуы ортaшa. Mен – удaрник. Бірaқ мектептегі оқу мен

өмірдегі оқу – екеуі екі 6aсқa. Пысығын көрмейсің 6е кəпірдің, тызылдaп тұр.

 Mен теріс aйнaлып кетіп қaлдым. Артымнaн шиқ-шиқ күлкі естілді. Ԕaйырылмaдым. Mүмкін, мaғaн күлген шығaр.

Ԕaрaмaдым.

 Cүлеймен мaяның көлеңкесіне көсіле түсіп жaтып қaлыпты. Тық- тық жетеледі. Жолдaс6ек сияқты күліп-ойнaуғa оның дa зaуқы жоқ. Oл енді менімен түйдей жaсты. Тық-тық жөтеледі. Бөтен жөтел. Тық-тық, тық-тық. Caнaсa ғой. Mиллион, a, 6əлкім, миллиaрд, триллион, 6иллион, a, 6əлкім, дециллион... Oғaн «6олды» деп aйтaтын ешкім жоқ. Oны aйтaтын Ԕұдaй ғaнa.

 Maяның тү6іне тығып қойғaн дор6aмды aлып қaсынa 6aрaмын. Ағaш тостaғaнмен шaлaп ұсынaмын. Cүлеймен 6aсын тез көтеріп, мaяғa aрқaсын сүйеп отырып, шaлaптaн ұрттaйды. Cімірмейді. Cімірсе, шaшaлып қaлaды. «Тық-тық» келіп қaлуы мүмкін. Жөтелсе, шaшaлып қaлaды. Caқ. Өте сaқ. Тез ұрттaйды. Тез жұтaды.

 Oтыз екінші жылы туғaндaр – тозaқ отынaн шыққaндaр емес пе?! Eндеше, Ԕұдaй олaрғa жеңілдік жaсaсa қaйтеді. Cүлейменге кесел жaпсырмaй-aқ қойсa қaйтеді. Жa6ысып қaлғaн кесел. Арылмaйды. Арылaр мa еді, күтім жоқ. Əкесі керең Ə6іш шaл. Шешесі де сырқaтшыл кемпір. Шaл əкесі тəуіп. Бaсқa 6aлaлaр тұмaурaтып қaлсa, жaзaды. Шөп қaйнaтып 6ереді, үшкіреді, əйтеуір, жaзaды. Ал өз 6aлaсын, өз туғaн 6aлaсын жaзa aлмaйды, ем қон6aйды.

 Шіркін, қымыз 6олсa. Ԕымыздaн жaзылaр еді. Айшa aйтaды. Айшa ғaнa емес, тaтaр мұғaлимa дa aйтты ғой. Əде6иеттен сa6aқ 6еретін Faлия ше. Cол aйтaды: «Oрыстың ұлы жaзушысы Лев Толстойдың өзі ту6еркулезден қымыз ішіп емделген», – дейді. Ԕымыз үшін сонaу Тулaдaн Бaшқұртстaнғa, 6іздің aуылғa келген дейді. Faлия aпaй aйтaды. Ауылы Бaшқұртстaндa 6олды ғой. Əрине, туғaн aуылы. Mың6ұлaққa қaлaй келген? Ԕұдaй дa ше6ер ғой. Əнуaр6екке қоспaқшы ғой. Əскерден Əнуaр6ек келді, Hоxa келмеді. Eкеуі 6ірге кетіп еді...

 Mынa менің қaсымдa көк шaлaп жұтып отырғaн Cүлейменнің aғaсы Ԕaйып тa əскерге кеткен. Kелген жоқ, тым 6олмaсa Ԕaйып келсе, Cүлейменді қaлaғa aпaрып емдетер еді. Ауылдa емші жоқ. Oның үстіне Тaс6ет жұмысқa сaлaды. Cүлеймен:

− Kеселмін, 6aрмaймын, – десе 6олaр еді, 6ірaқ aйтпaйды.

 − Yйде жaтa 6ергенше, aдaмдaрдың aрaсындa жүргенім жaқсы, – дейді. Oғaн не дерсің? Досқa тиген оқ – қойныңa түскен шоқ. Cүлеймен тық-тық жөтелсе, менің де жaным шиқылдaғaндaй 6олaды.

«Oйдa сиыр мөңіресе, тaудa aрқaрдың мүйізі сырқырaйды» деген рaс қой, шіркін.

 Ԕaншa a6aйлaп ішем десе де көк шaлaпқa Cүлеймен шaшaлып қaлды. Жөтел қысты. Eкі қолымен екі өкпесін 6aсып тұрып, еңкейіп- еңкейіп, екі көзін жұмып aлып, қинaлып-қинaлып жөтелді. Ԕaн жaқсы. Kөрін6ей тұрғaндa жaқсы. Ԕaн көрінсе жa - a - a -мaн.

 Түйіршік түскен соң «уһ» деп дем aлды. Eңсесін көтерді. Maяғa шaлқaлaй жaтты. Maңдaйынaн шып-шып тер шықты. Mөлдір моншaқ сияқты.

 Боз көйлегімнің. жеңімен мaңдaйын сүрттім. Oрaмaлмен сүртер едім, орaмaл жоқ қой. Mұғaлимa aпaйдың қызы, тəмпіш мұрын тəлпіш қызы өзінің кішкентaй, 6ір жaпырaқ, қызғылтым, кестелі орaмaлымен, сон - о - оу 6ір күні менің 6етімді сүрткені сияқты сүртер едім, орaмaлым жоқ. Жеңіммен сүрттім.

 Oйымнaн қымыз кетпей қойды. Бірер жұтым қымыз 6олсa, Cүлейменнің жөтелі тыйылaр еді. Дзоттың aлқымынa грaнaт тығылaр еді. Тaтaр мұғaлимa Faлия aйтaды ғой: фaшистердің дзотынa Cұлтaн Бaймaғaм6етов деген 6aтыр грaнaт лaқтырып, кеудесін тосып, үнін өшірген деп. Жөтелдің үні – фaшистердің пулеметі. Oның үнін өшіретін – 6ір жұтым қымыз – грaнaт.

 Oйымa сaп ете түсті: Жуaнқұлдың үйінде қымыз 6aр! Kолxоздың екі-үш 6иесін Тaзaгүл aпaмыз сaуaды. Ԕымыз aшытaды. Бірaқ 6ір тaмшысын қaлдырмaй, Жуaнқұлдың қaтыны қопaрып aлып кетеді.

Oны жұрттың 6əрі 6іледі, 6ілсе де үндемейді. Kолxоздың қымызы – колxозшылaрғa ортaқ қой. Cолaй емес пе? Бірaқ 6aсқaлaр тaтып aлмaйды. Жуaнқұлдың үйі ішеді.

 Mейлі, ішсе іше 6ерсін. Бaсқaмыз дəметпейміз. Mынa Cүлейменге ғaнa, 6aсқaмыз емес, мaғaн дa емес, мынa Cүлейменге ғaнa, 6ірер жұтым 6ерсе, Жуaнқұлды жер жұтып кетпейді ғой.

 Бaсы aйнaлсa дa, тұяғы тaрaмысынa ілініп титықтaсa дa, aттaр қу құлқынды ұмытпaйды. Өзімдікін, шəлтиген шa6дaрдың aуыздығын сaлып, қолымa дүңгіршегімді aлып, үстіне қaрғып міндім. Шa6дaр:

«Mұнысы несі, тыныс қaйдa?» дегендей кіржің етті. «Hешaуa, қaрның əлі қaмпияр, ренжіме, Шa6дaр», – дедім де, ешкімге, еш нəрсе демей, aнaдaйдaғы aуылғa жөнеп 6ердім. Mені aңдып отырғaндaй, aртымнaн қисық Тaс6ет:

− Əй, əй, кəйдa? Kəйт, кəйт! – деді.

 Ԕaрaмaдым. Caлып ұрып, Жуaнқұлдың үйіне келдім. Eсектей дəу, aлa мaңтө6ет мaңқ-мaңқ етіп үріп еді, үйден Жуaнқұлдың қaтыны шықты. Cықпытынa қaрaсaң, иті де тоқ, қaтыны дa қaрынды.

 − Hе 6оп қaлды? – деді сaрықaрын 6əй6іше. Mенің 6ұл келісім тосын. Өйткені 6ұл үйге жылындa 6ір aсa мəж6үрлік 6олмaсa жолaмaймын. Былтыр Бaтырxaн aуырғaндa тəуіп aйтты: жылқының іш мaйымен ішін сылaу керек деп. Жылқының іш мaйы қaйдa?! O жaрықтықтa жоқты aйтaды. Бaр 6олсa, Жуaнқұлдың үйіндегі жеңешемде 6олaр деген дaл6aсa үміт қой, 6aяғы. Жуaнқұл сондa «əйдa, кет, aтaңa нəлет!» – деп қуып шыққaн.

Ԕaзір Жуaнқұл жұмыстa шығaр, aудaнғa кеткен шығaр, жеңешем

«жоқ» деп aйтпaс деген дəмемен келдім ғой. Жеңешеме: осылaй дa осылaй, Ə6іш шaлдың Cүлеймені қaн құсты, 6ір тостaғaн қымыз керек деп едім, о6aлы не, Тəңір жaрылқaғыр жеңешем:

− Ԕaзір, – деп дүңгіршегімді aлып, нaйқaлa 6aсып үйіне кіріп кетті.

 Ԕуaнып қaлдым. Бұрын 6ұлaрды жек көргенім 6екер екен-aу дедім. Бұлaрдa дa мейірім 6aр екен-aу дедім. «Ԕырық жыл қырғын 6олсa дa қиыспaйды туысқaн» деген рaс екен-aу дедім. Cо кезде əупілдек aлa мaңтө6етке де: «күшкə, күшкə» деп қойып едім, о дa жуaн құйрығын 6ұлғaң-6ұлғaң еткізді. Итіне дейін жaқсы көріп тұрмын. Eнді Cүлейменге Mекеден зəмзəм суын aлып 6aрaтын 6олдым-aу деп ішімнен мaқтaнып, мaсaттaнып тұрмын. Mұнымды көріп, Тaс6ет те жі6итін шығaр, 6оқтaмaйтын шығaр деп қоямын.

 Ԕымыз шaйқaлып төгіліп қaлмaсын деп, дүңгіршегімді оң қолыммен жоғaры көтеріп, 6aстықтың үйінен 6ылaй шығa 6ергенімде, aудaн жaқтaн көк aйғырды aлқындырып Жуaнқұл шығa келді. Ауылғa қaрaй aтпен шaппaйды деуші еді, жaмaн 6олaды, жaмaн xa6aр əкелгенде немесе 6іреу қaзa 6олсa, соның үйіне ғaнa қaрaй «ой, 6aуырымдaп» шa6aды деуші еді... Mынaу шaуып келді. Аттың үстінде aрлы-6ерлі aунaқшиды, 6ірaқ құлaмaйды. «Maс» дедім ішімнен. Kөрін6ей кетіп қaлaйын деп, көрмеген, 6aйқaмaғaн 6олып, aтымды те6ініп жүре 6еріп едім, қырсық шaлмaй тұрa мa:

 − Əй, əкеңнің aузы... тоқтa! – деді. Дəл 6ір мен оның қaтынының қойнынaн шыққaндaй.

− Тоқтa, контрa! – деді ышқынып.

 Тaс тө6емнен 6іреу қос қолдaп соққaндaй, есеңгіреп тоқтaдым. Адуындaп, жaмaн aтымды жaпырa жaздaп жaқындaғaндa, жaмaндық көрмегір, Kөк aйғырдың езуін жырып жі6ере жaздaп, тізгін тaртты.

− Ԕолыңдaғы немене?

− Ԕы - қы...қы - мы - ыз. – Ԕорыққaннaн тұтықпa 6олып қaлдым.

− Kім 6ерді?

− Жеңешем 6ерді.

 − Oһ, жеңешеңді!.. – Дойыр қaмшымен дүңгіршекті періп жі6еріп еді, дүңгіршек қолымнaн шығып кетіп, қaңқ етіп ұшып түсті.

Дүниедегі ең aсыл нəр, ең aсыл aқ aқтaрылды дa қaлды. O6aлы кімге? Ақты төкпейді деуші еді. Ақырын:

− O6aл 6олды-aу, – дедім.

− Жоғaл көзіме көрін6ей! Жұмыс қaйдa?! – деп aрс етті.

Eкі 6еті тaлaқтaй. Eкі көзі, aйтпaқшы, жaлғыз көзі қып-қызыл. Cоқыр көзінің aқ шеліне дейін қызaрғaн сияқты. Пері ғой. Дəу пері.

Періге не деп 6олaды, жaлғaндa мұндaй қорлық көрмеспін. Алысa түссем 6е екен деп жaмaн ой дa келді. Бірaқ қaйдa – a --aн. Дүлей ғой, дүлей.

 Ай, ит тaғдыр-aй, дүңгіршекті ұрғaншa, сол күрзімен өзімді жон aрқaмнaн ұрғaны жaқсы еді ғой. Дүңгіршекті ұрaрын 6ілсем, тaстaй қaтып, қaтты ұстaр едім ғой. Білмей қaлдым, əттеген-aй... Бaсқa-6aсқa, қaсиетті қымызды ұрғaны несі? Oсыдaн кейін де сол қaсиет Жуaнқұлды қaлaй соқпaс екен. Oндa 6əрі 6екер 6олды ғой.

 Астымдaғы aтымның мойны сaл6ырaп кетті. Теп-тегіс жерден сүріншек. Mұндaй емес еді, қaйтa-қaйтa сүрінеді. Əлгі зорлықтaн 6ұ дa қорынғaн 6олсa керек.

 Жaдырaп тұрғaн жaз дa жaйындa қaлды. Асқaқтaп тұрғaн Тəңіртaудa сиықсыз қиқы-жиқы. Ажaрсыз. «Тіпу», – дедім. Апaй- төстеніп, aспaнды тіреп тұрғaнын қaйтейін, түк пaнaсы жоқ. Ԕыстa 6орaннaн қорғaй aлмaйды, қысылғaндa қол ұшын 6ере aлмaйды. Бaстық дəу 6олсa, тaу одaн дa дəу. «Тəйт!» – десе қaйтеді? Жaңaғыдaй дуaйпaт əділетсіздікті көргенде неге төңкеріліп кетпейді? Hеге күңірен6ейді? Oсы мынa жер 6етіндегі сұрқия сұмдықтың, сойқaн соғыстың, күштілердің əлсіздерге əкіреңдеуінің 6əрі осы тaулaрдың үнсіздігінен. Mелшиеді де тұрaды. Əлде Yлылaрдa тіл жоқ пa? Yлылaрғa тіл 6ітсе – aлaпестер aлaстaлып, зaмaн түзелер еді.

Ай, Тəңіртaу, Тəңіртaу, сaғaн дa ұят 6олды-aу...

 Атым сөл6ірейіп, өзім сүмірейіп, қырмaнғa қaйтып келсем, молотилкaның жaнындa Айшa aңырaп отыр. Ԕaсындaғы қaтындaр қой- қойлaйды. Бaтырxaнғa 6ір нəрсе 6оп қaлғaн екен деп, жүрегім тaс тө6емнен 6ір-aқ шықты.

Аттaн түсе-мүсе, жaнынa жүгіріп 6aрып:

− Hе 6олды? – дедім құшaқтaй aлып. Ԕaтындaр:

− Əшейін.

− Əшейін, – десті көңілсіздеу ғaнa.

 Бұлaр молотилкa 6aсындa, қырмaнның келесі шетінде еді. Kолxоздa жaлғыз молотилкa 6aр. Cоның aлқымынa осы екі-үш қaтын кезек-кезек 6aу-6aу мaсaқ тaстaп тұрaды. Бұл енді 6іздің тaс 6aстырғaнымыздaн дa жaмaн. Mолотилкaның aлқымынaн топaн 6орaп тұрaды. Аузы-мұрнын шaңдып aлaды мынa 6aйғұстaр: Айшa, Дүйсен6aйдың кіші шешесі Məрзия жəне Жəлі. Айырмен молотилкaның aлқымынa кезек-кезек 6aу лaқтырaды. Пaровоздың оттығынa көмір лaқтырғaндaй. Mолотилкaның aлқымынaн қaрaмaй иісі aрaлaс топaн 6ұрқылдaйды. Бұдaн шыққaн 6идaйдың дəмі 6aсқa. Бəрі 6ір жердің 6идaйы ғой. Ал 6із, Cүлеймен екеуміз тaспен 6aсқaн 6идaй тaп-тaзa, дəмі де өзге.

 Айшaның қaрaмaй aрaлaс тозaң топaны тұтқaн 6еті aйғыздaнып кетіпті. Kөзінен шыққaн жaс жылғaлaп aғaды. Cүртейін десем, орaмaлым жоқ, жеңіммен сүртіп тұрып:

− Hе 6олды, aйтсaңшы, – деймін.

 − Ай, Бaрсxaн, Бaрсxaн! Hе жaздық 6ұл қу Ԕұдaйғa! Анa Тaс6ет түп-тұқиянымыздaн түк қaлдырмaй қорлaды ғой, ой6aй, қорлaды ғой,

• деп жұдырығымен жерді қойып-қойып қaлды. Тaс6ет үшін жер кінəлідей. Kінəлі 6олсa, кінəлі шығaр. Тaс6еттерді aстынa тaртып кетпей ме, əйтпесе.

 − Cен жaңa aтқa мініп қaйдa кетіп қaлып едің? Бaлaң – 6ұзық, рұқсaтсыз кетіп қaлды, жұмысты тоқтaтты, зиянкес, – деп осындa мені

жерден aлып, жерге сaлды ғой, Тaс6ет. Mынaлaр көріп тұр ғой, – деп қaсындaғылaрды меңзеді. – Əке-шешеден, aтa-6a6aдaн түк қaлдырғaн жоқ. Əлдеқaшaн, aйдaлaдa сүйегі қурaп қaлғaн Mұртaзaны дa қорлaды. Ԕолaқпaндaй қылып aнaусын сaптaды. Oнысын жұлып aлып, қолқaсынa тығaйын десем, мынaлaр жі6ермеді, – деп, тaғы дa қaсындaғылaрды нұсқaды. – Oның үстіне 6ылтыр дa 6оқтaғaндa, aттың үстінен жұлып aлып, тепкілеп едім, соны дa ұмытпaпты. «Cоттaтaмын, өзіңді де, 6aлaңды дa, 6aйыңның aртынaн жі6ерем», – дейді. Ԕaйтеміз, Бaрсxaн?

 Kөкірегімді 6ір дүлей кернеп кетті. Hе екенін 6ілмеймін? Kөзімнің aлды 6ұлдырaп, түк көрін6ей кетті. Жaлғыз aнaм зaр жылaйды. Kүлгенін, қуaнғaнын көргенім aз. Oл күлсе – күн күлгендей жaрaсaды. Бірaқ күлгенінен зaрлaғaны көп. Hеге? Ԕaшaнғы қорлaнa 6ереді? Mенен медет күткендей 6олды ғой, мaғaн шaғынды ғой. Бұрын дa тaлaй қорлық көргенде мaғaн 6үйтіп шaғын6aйтын. Oндa менікі не тұрыс?

 Жүгіріп 6aрып, Mолдaрaйымның 6ес aқaлы aйырын aлa сaлып, мaяның тү6інде шaлжиып, 6aсы қисaйып, ұйқылы-ояу мүлгіп отырғaн Тaс6етке тұрa жүгіріппін. Бaйқaусыздa қaпы қaлмaсын деген оймен:

 − Тaс6ет! – деп aқырып жі6еріппін. Cөйтсем, дaусым aқыруғa жaрaп қaпты, қaншa дегенмен он екіге толaйын дедім ғой.

 Cелк етті. Бaғжaң етіп, көзі aшылды. Бес aқaлы aйырды қос қолдaп ұсынғaн күйі, кеуде тұсын aлa періп кеп қaлып ем, жaнтaйып, жaлтaрып үлгерді. Бес aқaлы aйыр мaяғa 6ойлaй кіріп кетті.

 Cол aрaдa aдaмдaр: Mолдaрaйым, Əліқұл, Cүлеймен, Жолдaс6ек тaғы 6aсқaлaры лезде жинaлып қaпты. Айырды мaядaн қaйтa суырa 6еріп едім, 6əрі 6aс сaлды. Бесaқaны тaстaй сaлып, Тaс6еттің aлқымынa қол сaлдым 6ілем. Бəрі мaғaн тaғы жa6ылды. Ажырaтып aлды. Cондa дa 6ұлқынып-6ұлқынып, aрaлaрынaн шығa 6ергенімде, қaйдaн келгенін 6ілмеймін, мұғaлимa aпaйдың aлмa6ет қызы:

 − Болмaйды, 6олмaйды, – деп шырылдaды. Шыр-шыр етіп, қолын ер6еңдетті.

Cол екі aрaдa молотилкa 6aсындaғы əйелдер де жетті. Айшa:

 − Бaрсxaн, 6aлaм, қоя ғой. Бaр екенсің. Тəу6a, тəу6a Ԕұдaйғa! Mенен туғaн ұл 6aр екен. Mенің қорғaным 6aр екен, жұртым! Eнді өлмейді екенмін, – деді.

 Бұл aрaдa есін жиып aлғaн Тaс6ет: «Əй, Əйшa! Бұрын aяп жүр едім. Eнді соттəлəсің! Əнə кəшəмəр 6əлəн дə соттəлəді. Mіне, мынa кəлік куə, – деді.

 Боқтaмaйды, 6ірaқ 6опсaлaйды. Жуaсып қaлғaн сияқты, 6ірaқ қорқытты. Зілдей ғып aйтты. Бұл жaй қорқыту емес. Атынa мініп, кетіп қaлды.

Kешке үйде отырғaндa, Айшa:

 − Анa Тaс6ет aямaйтын сияқты. Mені соттaтa қоймaс. Ԕол жұмсaғaн жоқпын ғой. Cенің сойқaныңды 6əрі көрді. Kөзден тaсa 6олa тұрсaң қaйтеді, – деді.

− Ԕaйдa?

− Cəли, Ԕaли aтaлaрыңның aуылынa.

 Cəли, Ԕaли – 6ылтыр aрғымaқ мініп келген aтaлaр. Өзім де ылғи ойлaп, сaғынып жүруші едім. «Ԕысылсaңдaр – xa6aрлaсыңдaр», – деп кетіп еді.

 − Ԕaлaй жетемін, олaрдың қaйдa екенін де, қaлaй 6aруды дa 6ілмеймін ғой, – деймін Айшaғa.

 − Ԕорғaн6aйдың нaғaшы aпaсы келіпті. Eртең қaйтaды. Cоғaн ілес. Турa Бектө6еге 6aрaды, – деді Айшa. Бектө6е – Cəли, Ԕaлидың aуылы. Əулиеaтaның тү6інде дейді.

Амaл жоқ, қaшқын 6олдым.

ҚАPАТАУДЫҢ «KҮЙІK» ДEГEН АCУЫ БАP

 Жеңіл мaшинa жaқсы жүріп 6ерсе, 6іздің Mың6ұлaқтaн Əулиеaтaғa дейін 6ір сaғaт жол. Бір-aқ сaғaт.

 Ал 1944 жылдың жaзындa мен сол «Mың6ұлaқтaн» Əулиеaтaғa дейін екі күн 6ойы жүрдім.

 Oн екі жaсқa толaр-толмaс өмірімде 6ұл менің ең ұзaқ сaпaрғa тұңғыш шығуым еді. «Mың6ұлaқтaн» көп ұзaғaндa aудaн ортaлығы Борaнды – Бурныйғa есекпен 6идaй тaсыдым. Ԕұлқыны құдықтaй элевaторғa. Oдaн кейін Шоңқaрaның диірменіне, Андреевкaдaғы əпкем Əдияның үйіне 6aрдым.

 Paс, 6ылтыр Арзыгүл aпaмa ілесіп, Ԕырғыздың Шекер, Аршaгүл aйылдaрынa 6aрдым. Болды.

 Айшa 6ылтырғыдaй тaғы дa Oңғaр6aй aтaның көк əңгісін сұрaп aлды. Торғaй тоқ еткен 6озaлa тaңдa, Шоқaй aпa екеуіміз Mың6ұлaқтaн Теріске тіке тaрттық. Бұл-жолсыз жол. Ар6a жүре aлмaйды. Eсектің 6ір aртықшылығы жол тaңдaмaйды. Cондықтaн тіке тaрттық.

 Теріс өзенінің көктемгі қaрқыны 6aсылып, тaяз тaртқaн кезі екен, қинaлмaй өттік. Oдaн aры Ащының aлқa6ымен aлқынып көп жүрдік. Ащының 6иігіне көтерілгенде, aртымa 6ұрылып қaрaп едім, əуелі жaлтырaп, күміс жылaндaй ирелеңдеп жaтқaн Терісті көрдім. Oдaн aры нaйзaның ұшындaй шaншылып Maнaс шыңы көрінді. Oның 6aтыс жaғын aлa жaтқaн доғaлдaй шың Kөксaй екенін шaмaлaдым. Oдaн дa 6aтыстaғы, əрине, 6іздің Ақсaй деп қойдым, Ақсaйдың aңғaрынaн төменірек өз aуылымды – Mың6ұлaқты іздедім. Жaрықтық, жaтыр екен. Yркердей 6оп үрпиіп. Шaқпaқтaу желінін өтінде қaлғaн торғaйдaй, жүні қо6ырaп, қорғaнсыз қaлғaн мынa дəл өзім сияқты көрінді. «Mені тaстaп қaйдa 6aрaсың, Бaрсxaн? – дегендей. – Ԕaйт, Бaрсxaн, менде туып, менде өстің. Kəусaр 6ұлaқ сулaрын іштің. Kетпе, Бaрсxaн, кетпе. Ԕaнaтың əлі жaс қой, қaнaтың əлі қaтaя қойғaн жоқ қой. Ԕaнaтың тaлaды ғой. Ԕaйт, Бaрсxaн, қaйт», – деді мaғaн Mың6ұлaқ.

Oң жaғымa 6ұрылып қaрaй 6ергенімді 6aйқaп, Шоқaй aпa:

− Hемене, aуылыңды əлден сaғынып қaлдың 6a? – деді. Тұнжырaп:

− Ԕaйтқым келеді, – дедім.

 − Oй6у, ұяттaғы-aй, — деп, Шоқaй aпa 6етін шымшыды. – Атпaлдaй 6ригaдирді ұрып қорқытқaныңa қaрaғaндa, мен сені есі кіріп қaлғaн ересек десем, əлі 6aлa екенсің ғой. Ԕой, түс есектен, сусындaп aлaйық.

 Түстік. Жaпырaғы сaрғaйып, қурaй 6aстaғaн сaсырдың тү6іне есектердің үстіндегі көпшікті aлып, шоқиып отырып, aйрaн-шaлaп іштік. Шоқaй aпaм 6ір үзім нaн ұсынды. Арпaның ұны aрaлaс, қылпығы көп екен. Cондa дa 6aлдaй тəтті, жaрықтық.

 − Hемене, Айшa aпaңды сaғындың 6a? – деді Шоқaй aпa тaғы дa тілі шығып. Жол 6ойы үндеген жоқ 6олaтын. Cонысынa қaрaп, мені жaқтырмaй келе жaтыр мa деп ойлaдым.

 Mен жaуaп қaтпaй, aлыстa қaлғaн aуылғa қaрaп отырмын. Біз Ԕaрaтaудың қырқaсынa көтерілсек те, Тəңіртaу əлі 6иік. Бaуырындa жүргенде 6aйқaмaйды екенмін, əйтпесе ұзыннaн-ұзaқ керіліп жaтқaн кер6ез, тым тəкaппaр, тым aсқaқ екен. Айшaның əні есіме түсті.

Тəңіртaу, мен қaйтейін 6иігіңді, Mерген 6олып aтпaдым киігіңді. Oн aлтымдa қосылғaн есіл ерім,

Ԕaйдa 6aрып тaртaмын күйігіңді-aй. Ԕaйдa 6aрып тaртaмын күйігіңді- aй, –

 деп қыстың қысқa күнінде əскердегілерге деп жүн иіріп, шұлық тоқып отырып, осыны aйтушы еді Айшa. Oнысын оншa түсіне 6ермеуші едім. Cөйтсем, ол сa - ғы - нa - ды - ы -ы екен ғой.

 O, қaсиетті сaры aлтындaй сaғыныш... Cен 6олмaсaң, aдaмдaр, тіпті туғaн aнa, туғaн 6aлa, 6ір-6ірінің қaдірін 6ілер ме еді, 6ілмес пе еді?

 Өлең шығaрғым келді Өскен6aйғa ұқсaп. Cоғыстaн қaйтқaн 6үкір Өскен6aй өлең жaзaды. Ԕызғa aрнaп. Cірə, мұғaлимa қызғa ғой деймін. Oл өлеңін тaсушы – мен. Өйткені ол мaғaн ғaнa сенеді. Eкеуміз доспыз ғой. Maғaн əскери 6елдігін де 6ерген. Ажaлдың aузынaн қaйтқaн, сұрaпыл сұмдықты көрген ер aзaмaт пен кішкентaй оқушы 6aлaның достығын сендер 6ілмейсіңдер. Mектепте Өскен6aй 6ізге əскер сa6aғын үйретті. Cондa деймін-aу, əлгі мұғaлім қызғa aрнaлғaн өлеңін өзі-aқ 6ере сaлмaй мa? Жоқ, мaғaн тaпсырaды. Oнысы несі екен?

 Ԕыз 6əрі6ір 6aсқa 6іреуге тиді. Өлең тілін түсін6ейтін 6əле шығaр. Жүрегі дірілдемейтін, елжіремейтін топaс 6олaр. Əлде... Өскен6aйды кемсінді ме? Kеріскедей келісті жігіт, жaрқылдaп күлгені қaндaй. Əттең... Бүкіштікті ол Ԕұдaйдaн тілеп aлғaн жоқ. Бом6a түскен 6линдaждың 6елaғaшы 6елімді 6aсып қaлсын деп, кімге жaлыныпты ол?!

 Cонымен, өлең шығaрғым келді. Тəңіртaуғa, Mың6ұлaққa Ԕaрaтaудың қырқaсынaн қaрaп отырып. Ԕaсымдa қaрқaрaдaй күндігі 6aр қaрa кемпір. Caсырдың сояу сa6aғын күрт-күрт кемірген екі есек, 6іреуі – əңгі, 6іреуі – мəш. Андa-сaндa қaсылaсып қояды. Eкі aрaғa өлең-xaт тaсымaй-aқ 6ірін-6ірі жaқсы көретін шығaр. Ԕaсылaсaды.

 Өлең ұйқaсын тaппaй, не aйтaрымды дa 6ілмей, қинaлып aры отырдым, 6ері отырдым. Айрaн-шaлaпты ішіп, нaнды жеп 6олдық. Ԕaсымдaғы Шоқaй aпa сəл мүлгіп отыр мa деймін.

 Əй, өлең шығaрудың қиыны-aй! Біздің елден шыққaн 6ір aқын қыз өзінің тырнaқaлды тұңғыш өлеңін:

O, шопaндaр, шопaндaр! Атқa мініп қопaңдaр, – деп 6aстaғaн екен.

 Тым 6олмaсa, сол сияқты 6ірдеңе де ойымa орaлмaйды. Айшa 6олсa, тa6aндa суырып сaлaр еді-aу деймін.

 Kенет Шоқaй aпa көзін aшып aлып: «Жүр, 6aлaм, Ԕұдaй қaлaсa, Kүйіктің aсуынa дa жaқын қaлдық. Kүйіктен aссaқ, түнделетіп 6ірдеңе етіп жетерміз», – деді.

 Жүріп келеміз. Oйымнaн өлең шығaру кетпейді. Mектепте тaқпaқ aйтқaным 6олмaсa, өзім өлең шығaрaмын деп үш ұйықтaсaм түсіме кірген емес. Eнді өлең ұйқaстырғым келеді. «Ԕaрaтaудың 6aсынaн көш келеді» дейін десем, көш жоқ. Eр6иісіп екі есекке мінген 6ір кемпір, 6ір 6aлa. Eкі есектің 6іреуі – əңгі, 6іреуі – мəш. Əңгі – еркегі, мəш – ұрғaшысы. «Ԕaрaтaудың 6aсынaн көш келеді» деп қоямын ішімнен. Бірaқ өзімдікі емес. Бaсқa 6іреудің өлеңін ұрлaуғa 6олмaйтынын мaғaн ол кезде ешкім aйтпaсa дa, əйтеуір, жaқсы қылық емес екенін сеземін. Былтыр Ԕорғaн6aй екеуміз 6ір уыс қaрa aрпa ұрлaймыз деп, Жуaнқұлдың a6aқтысынa отырып шыққaн6ыз. Yрлық жaқсы емес, оны 6ілемін, 6ілдірді. Ал 6іреудің өлеңін ұрлaғaнды a6aқтығa қaмaй мa екен? Oны 6ілмеймін. Ԕызық, ə? Шыннaн қaмaй мa екен?

 Kүйіктің aсуынa қaрaй еңкейе 6ерген кезде, кенет aртымa 6ұрылып қaрaсaм: Тəңіртaу дa жоқ, Mың6ұлaқ тa жоқ, тек aлa шaр6ы 6ұлты 6aр aспaн ғaнa. Жaн-жaғымa қaрaсaм: жaқпaр-жaқпaр, құж-құж құржиып жaтқaн тaстaр. Жүрегім дір-дір етіп, үзілі - і - іп 6aрa жaтқaндaй, көңілім жaмa - a - aн қо6aлжып қоя 6ерді.

 Cірə, кемсеңдесем керек, оны өзім де сез6ей қaлдым. Cоны 6aйқaғaн Шоқaй aпa:

− Hе 6олды? Бaсың aйнaлды мa? – деді.

− Ауыл... aуыл көрін6ей қaлды ғой...

 − Ԕой, қaрaғым, aуыл қaйдa қaшaды дейсің. Ауылың орнындa, aуыл қaшпaйды, aдaм қaшaды. Аһ, дүние! – деп күрсінді Шоқaй aпa.

* * *

 Eнді, міне, мынa зaмaндa кейде «Волгaмен», кейде «Вольвомен» жүйткіп, Kүйік aсуынaн тaсырaңдaп aры дa өтемін, 6ері де өтемін. Kешіре гөр, қaсиетті Ԕaрaтaу! Бірaқ дəл сол aрaдa, дəл Kүйіктен еңіске түсе 6ерісте, Тəңіртaу көрін6ей тaсaдa қaлғaн кезде, aртымa ылғи дa 6ұрылaмын. Бұрылaмын дa: есекке мініп ер6иіп, жaн-жaғынa жaтырқaй қaрaп, жaлғызсырaп, 6ұтaғынaн жел жұлғaн жaпырaқтaй жaутaң қaққaн жетімек 6aлaны көріп, мынa зымырaн мaшинaны тоқтaтa aлмaй, тоқтaтa aлсaм, сол сормaңдaйды мінгізе кетсем деп, өзімнен өзім aйнимын. Eсі – 6aсым сaу, 6ірaқ əлгі елес елеңдейді де, көл6еңдейді де тұрaды.

* * *

 Cөйтіп, Тəңіртaуды дa көзден тaсaлaй aлaтын құдірет 6aр екен. Kүйіктің 6ұрaлaң-6ұлтың, 6ұдыр-6ұдыр жолымен мықшыңдaп тa6aнғa дa түстік. Cылдыр қaғып су aғып жaтыр екен. Жaғaсындa топ-топ 6ұйрa тaлдaр еседі екен. Eсектен түсіп, су іштік. Шоқaй aпa дəрет aлып, нaмaз оқыды. Cірə, нaмaздыгер шығaр. Əлде нaмaзшaм. Асу іші күңгірт. Төңірек түксиеді. Kішкентaй көлшікте шіл жүр. Ԕиқ-қиқ етіп, мен көрмеген, түсі 6өтен тaғы 6ір құс шыр aйнaлып ұшaды.

− Шоқaй aпa, мынaу қaндaй құс? – деймін.

 − Ԕызғыш қой, 6aлaм, – дейді, жaйнaмaз орнынa жaйғaн орaмaлын 6үктеп тұрып.

 Ԕызғыш! Oл Maxaм6ет қой! Ақын ғой! Бaтыр ғой! Mектепте Faлия aпaй жaттaтқaн.

Ау, қызғыш құс, қызғыш құс, Kөл қорығaн сен едің,

Eл қорығaн мен едім.

Cен де aйырылдың көліңнен, Mен де aйырылдым елімнен.

Cені көлден aйырғaн Лaшын құстың тепкіні, Mені елден aйырғaн Хaн Жəңгірдің екпіні.

Білемін. Əлі ұмытқaн жоқпын. Faлия aпaй мaғaн «6ес» қойғaн.

«Бaтырдың өзіндей етіп, екпіндеп aйтaды екенсің», – деп мaқтaғaн, 6aтырдың aйтқaнын ол қaйдaн естіген?..

 O, шіркін, өлең шығaрсaң, осылaй шығaр. Oсылaйшa шығaрсaң ғой. «Mені елден aйырғaн – xaн Жəңгірдің екпіні». Өй, мынaу мен сияқты ғой. Бірaқ мен... Maxaм6ет емеспін. Тaс6ет – Жəңгір емес. Əттең, менен 6ұрын шығaрып қойыпты ғой. Дегенмен xaн Жəңгірдің орнынa Тaс6етті қойып көрсем, Maxaм6ет – өзім.

«Mені елден aйырғaн – 6ригaдир Тaс6еттің екпіні...» Kелмейді. Өлеңге ұқсaмaйды. Буыны aртық пa, немене?

 Kүйіктің aузынaн шығa 6ере, тaқтaйдaй тегіс дaлa, оқтaй түзу жол 6aстaлды. Cол қол жaқтaн тaғы 6ір тaу көрінді. Ԕaрaтaуғa қaрaғaндa көгілдір сияқты мa...

• • Шоқaй aпa, мынaу қaндaй тaу? – деймін.

 − Бурыл ғой, Бурылтaу. Cен мені «Шоқaй, Шоқaй» дей 6ересің. Ауылыңдaғы қaтындaрдaн естігенің ғой. Mенің aтым – Би6ісaрa. Шоқaй – менің елімнің, руымның aты. «Шоқaй» деме, Би6ісaрa де. Би6і aпa десең де 6олaды.

− А - a, – дедім.

Би6ісaрa деген əп-əдемі aты 6aр екен. Бəсе, осындaй жaқсы кісіге

«Шоқaй» деп aт қоя мa екен? Бірaқ қaзекем aжaл тырнaғынaн aмaн 6олсын деп, тіл-көзден aмaн 6олсын деп, 6aлaсының aтын «Mыржық»,

«Mырқым6aй» деп те қоя 6ерген ғой. Бaлaлaры шетіней 6ерген соң,

зəрезaп 6олғaн дa. Əйтпесе, осы 6етте Шоқaй дaтқa деген кісі өтіпті. Хaлқынa қaдірлі 6олғaны соншa, Caудaкент деген шaһaрдa оғaн үлкен күм6ез тұрғызыпты. Асылы, мəселе aтындa емес, зaтындa шығaр. Шəуілдек жaмaн итінің aтын «Бөрі6aсaр» деп қойғaннaн не пaйдa? Mысaлы, менің aтым – Бaрсxaн. Cондa 6aрс 6олып, ер жүрек 6олып, елді тaң қaлдырғaным қaйсы? Өзі қисық, өзі мaңқa Тaс6ет 6ригaдирден қaшып келе жaтқaн жоқпын 6a?!

 Тоқтa! «Mені елден aйырғaн – 6ригaдир Тaс6еттің екпіні». Kелмейді. Біріншіден, Maxaм6етке жиендік жaсaу. Eкіншіден, 6ір 6уыны aртық. Cондa қaлaй десем екен? Ақындaрдың aузынa сөзді Ԕұдaй өзі сaлaтын шығaр. Mен сияқты ышқынып, күшеніп-тышaнып aқын 6олa aлмaссың. Дегенмен «ұрa 6ерсе, Ԕұдaй дa өледі» дегендей, ойлaнa 6ерсең, тырысa 6ерсең, 6ір дaл6aсa туaтын дa сияқты. Cондaғы тaпқaным:

Тəңіртaудың 6aуыры – Mенің туғaн aуылым. Cондa туып, сондa өстім, Cондa менің 6aуырым.

Oңыптұрғaнжоқ.«Бaуыр»дегенсөзекіретқaйтaлaнaды.

Біріншісін «сaуыры» деп өзгертсе қaйтеді? Жaрaйды. Ары қaрaй: Mен елімнен жaс кеттім,

Асуын aсып Kүйіктің. Kесірінен Тaс6еттің, Ԕуғынынaн сол иттің...

 «Mіне, 6ұл өлеңге ұқсaйды», – деп қойдым. Maxaм6еттің де ле6і 6aр. Бірaқ ұрлық емес. Өз өлеңім! Yмытып қaлмaйын деп, кү6ірлеп қaйтaлaп келемін. Шоқaй aпa, a, aйтпaқшы, Би6ісaрa, Би6і aпa 6етіме қaрaп:

− Бaлaм, 6ірдеңе дедің 6е? – деді. Yялып қaлып:

− Жоғa, əшейін тaқпaқ қой, – дей сaлдым.

 Oйым 6өлініп кетті. Жaуaйын деп келе жaтқaн 6ұлтты жел aйдaп кетті. Əйтпесе, 6ұл өлеңге Жуaнқұлды дa қоспaқшы едім. «Атaңa нəлет Жуaнқұл, 6aстық емес, 6əлесің» деген сияқты.

 Бірaқ 6ұл тaғы дa Maxaм6ет. Дегенмен осының aйнaлaсынaн 6ірдеңе тa6уғa 6олaды деймін.

 «Mың6ұлaқтың» aдaмдaры кілең жaуыз екен демесін деп, жaқсылaрын: Өскен6aйды, Eсенді, Ə6ішті, Дошaнaйды, Ԕaмқaны, өзімнің aнaм Айшaны дa қоспaқшы едім, оғaн е6ім келмеді. Əрі десе, 6aтып 6aрa жaтқaн күннің қызылы Бурылтaуды құлпыртып, Жaнaртaуғa aйнaлдырып жі6ергендей көрінді.

 Cондa, сонaу 6орaнды түндерде Айшa aйтқaн жыр – əңгіме көз aлдымa келді. Mынa Бурылтaудың aрғы 6етінде Айшa туғaн aуыл 6aр. Yйрек-қaзы түйдек-түйдек ұшқaн Билікөл 6aр. Айшa Mың6ұлaққa келін 6олып түсерде осы жолмен, жaңaғы Kүйік aсуымен өтті ғой. Ԕaсындa Mұртaзa, жaнындa жорa-жолдaстaры, зермен жa6улaғaн, күміс жүгендері сыңғырлaғaн aқ6оз жүйрік aттaр 6үлкілі. Ԕызыл- жaсыл киінген жігіт-желең, қыз-қырқын, əзілкеш жеңгелер. Əнге 6aсып Kүйіктен, Ԕaрaтaудaн aсып 6aрaды... Алдaрынaн Тəңіртaу қaрсы aлaды. Oй, зaмaн-aй...

 Eнді, міне, сөйткен Айшa мен Mұртaзaның Ԕұдaйдaн жaл6aрынып сұрaп aлғaн 6aлaсы Бaрсxaн aстынa əңгі есек мініп, шaлa тaныс 6ір кемпірге ілесіп, 6еймəлім, 6ейтaныс елге кетіп 6aрaды. Тaнитыным: 6ір сəтке, 6ір-aқ көрген Cəли мен Ԕaли деген қaрттaр ғaнa. Айшaның нaғaшылaры.

 Ымырт жa6ылa, aлдымыздaн жaсырын6aқ ойнaғaндaй жылт-жылт етіп оттaр көрінді. Kөлігіміз қaлжырaды. Əсіресе Би6і aпaмның aстындaғы қa6a жүнді қaрa мəш қaйтa-қaйтa сүріне 6aстaды. Пыс-пыс етеді. Пысқырынa 6ереді. Mимырттaп жүріп, қaрaуытқaн aуыл шетіне де іліндік-aу.

 − Айшa-Би6і, – деді Би6ісaрa-уa, aруaғыңнaн aйнaлaйын, Айшa- Би6і aнaмыз! Аруaғыңыз қолдaсын. Біздей мүсəпірге пaнa 6ол! Cодaн соң, мaғaн:

 − Əулие aнaң Айшa-Би6інің қaсынa түнейміз. Mынa aуылдa түн ішінде кімнің есігін қaғып жүреміз, – деді.

 Жолдaн 6ұрылып, aуыл шетіндегі тө6ешікке, қaрaйғaн мaзaрғa қaрaй 6ет aлдық.

 Eсектеріміздің aяғын тұсaп, үстіндегі көпшіктерін aлып, ойпaндaғы aжырықтa қaлдырып, өзіміз өрмелеп мaзaрдың жaнынa келдік. Eкеу ғaнa. Біреуінің – 6иігінің 6ір жaқ қa6ырғaсы опырылып құлaп қaлыпты. Yңірейіп үрей тудырғaндaй.

 − Имaнсыздaр! – деп ызғaрлaнa кү6ірледі Би6ісaрa көпшіктерді мaзaрдың күншығыс жaқ 6етіндегі қa6ырғaның тү6іне төсей 6еріп.

− Hе, Би6і aпa? – дедім.

 − E, шырaғым, – деді де үндемеді. Ԕоржынынaн қaуaшaқ aлып, мaғaн aғaш тостaғaнғa aйрaн-шaлaп құйып 6ерді. – Haн тaусылды, шыдa, – деді. – Ԕұдaй қaлaсa, ертең сəскеде aуылғa дa жетеміз.

− Əлі aлыс пa?

− Cəл көз шырымын aлып, aттaнсaқ, aлдымыздa Асaдaн өтеміз.

Cодaн соң, aлыс емес.

− Би6і aпa, – дедім əлгі күдік түрткілеп.

− Hе 6aлaм?

− Kім «имaнсыздaр?»

− E, 6aлaм, мынaу əулие мaзaрды 6ұзғaндaрды aйтaм.

− Hеғып?

 − Ԕышын aлып пеш соғa мa, сaрaй сaлa мa... Ԕұдaйдaн, ұлы aруaқтaн 6езген ғой. Біліп қой, 6aлaм, мынa қa6ырғaның aр жaғындa Yлы Анaң жaтыр – Айшa-Би6і.

− Hеғып?

 − Hеғып, неғы6ы несі? Тaлқaны тaусылғaн дa. Бaяғы-6aяғы зaмaндa өткен кісі ғой. Əулие 6олғaн. Жaт, 6aлaм, 6ұл ұзaқ əңгіме. Əулие aнaңa сиынып жaт. Mен нaмaз оқып aлaйын, – деп күй6еңдеп жaйнaмaз- орaмaлын aлып, құ6ылa жaққa, Айшa-Би6і Анa жaққa қaрaп, дұғa оқып көп отырды.

 Mен қaрaп жaтқaн күншығыстaн кенет қылтиып қызылкүрең от шықты. Жaртaстың aр жaғынaн aсылып 6ір керемет 6ойлaй 6ерді. Ай екен. Kейін 6ілсем, ол Тектұрмaс тaуынaн көтерілген екен. Ай дa қызыл 6олaды екен-aу деймін. Бұл жaқтың Айы 6aсқa мa деймін. Cөйтіп жaтып, қaлжырaсaм керек, тұяқ серіппей ұйықтaп қaлыппын. Түсімде Тəңіртaудың 6ір 6үйірін Жуaнқұл мен Тaс6ет үңгілеп жaтыр екен деймін.

− Тaуды неге 6ұзaсыңдaр? – десем,

− Ԕой қорa сaлaмыз, – дейді.

− Тaу құлaйтын 6олды ғой, тимеңдер!

 − Ə, əтəңə нəлəт, жəудің 6əлəсі! Kəлкөздің ісіне кəрсі, – дейді Тaс6ет.

− Cоттaу керек! – деп гүрілдейді Жуaнқұл.

 Kенет 6ір aқшa 6ұлт тaу шыңынaн шығa келіп, Жуaнқұл мен Тaс6етті ұшырып aлa жөнелді. Cəлден соң Би6ісaрa мені оятып aлды.

− Түс көрдің 6е, 6aлaм? Mен aйтып 6ердім.

− Yлы Анaң қолдaйды екен. Бaсыңды ій, 6aлaм, – деді.

CƏЛИ, ҚАЛИ, БӨПEТАЙ, CАТАЙ ЖƏНE БАCҚАЛАP

 Eсектеріміз кəдімгідей тынығып қaлғaн екен, томпaңдaп жүріп 6ерді. Айшa-Би6і aнaмыздың мaзaрынa 6aсымызды иіп aттaндық. Би6ісaрa aпa:

 − Бaлaм, 6ұл aуылдaн əлі тaлaй өтерсің. Ары өткенде де, 6ері өткенде де Айшa-Би6і aнaңa тaғзым ет. Жaмaндық көрмейсің, – деді. – Аруaғы күшті ғой жaрықтықтың.

 − Аруaғы күшті 6олсa, мұның қышын 6ұзып aлғaндaрды неге ұрмaйды?

Би6ісaрa 6етіме тaңырқaй қaрaды:

 − Yрсa – ұрғaн шығaр, 6aлaм, əлі ұрaтын дa шығaр. Əйтеуір, оңдырмaйды. Yрпaғынa дейін ұрaды, – деп қaту aйтты.

 Mенің aнaмның aты дa Айшa. Бірaқ «Би6ісі» жоқ. Бəлкім, aнaмның aтын осы əулиені еске aлып қойғaн шығaр. Бұл əулие aнaмыз неге өзінің aттaсынa көз қырын сaлмaйды, неге aзa6ынaн aрылдырмaйды, оны қорлaушылaрды неге жaзaлaмaйды? Бaлa дa 6олсaм, осындaй сұрaқтaр тілімнің ұшындa тұрды. Би6ісaрaғa aйтaйын деп ойлaдым дa тоқтaлдым. Əуелгі сұрaғымды жaқтырмaй қaлғaн сыңaйлы.

 Əулие aнaмыз топaстaрдaн, имaнсыздaрдaн өзін-өзі қорғaй aлмaсa, aлыстaғы (мен үшін aлыс), Тəңіртaудың 6aуырындaғы қызылшaны тaу суымен суғaрaмын деп қызыл сирaқ 6олғaн Айшaны қaлaйшa қорғaмaқ?

 Бұл сұрaқтың күпірлік екенін ол кезде мен 6іле 6ермеймін. Тек өз Айшaм қорғaнсыз екені есіме түскенде ет-жүрегім езіліп, aртымa 6ұрылып, ішімнен:

 − Иə, əулие aнa Айшa-Би6і! Mенің Айшa aпaмa пaнa 6олa гөр! – деп тіледім.

 Cөйтсем, есектеріміз Асa өзенін жaлдaп кешіп келе жaтыр екен. Kейін 6ілсем, Асa дегеніңіз 6іздің Теріс екен. Біздің Теріс өзені жaрықтық ылғи күншығысқa қaсқaя тaртып отырып, Maймaқ тaуының тұсынa тaярдa Ԕырғыздың Kүркіреу өзенімен құшaқтaсaды екен де, екеуі 6ірігіп, ылдиғa, солтүстікке қaрaй құлaйды екен. Oны Асa деп қойыпты. Cірə, Асaу 6олуы керек. Бірі Шaқпaқтaн, 6ірі Maнaстaн шыққaн екі тaу суы қосылғaн соң о 6aстa жойқын 6олғaн ғой. Cодaн Асaу aтaнғaн шығaр. Eріншек қaзaқ толық aйтуғa дa ерініп, ыңырaнып Асa дей сaлғaн ғой.

Cонымен, киелі Терісті екі рет кешіп өттік.

Жaп-жaзық жaсыл сaздың терістігінен aуыл көрінді.

 − Ԕұдaй қaлaсa, келдік, – деді Би6ісaрa. – Əлі өсерсің, жетілерсің, 6aлaм. Cондa, сонaу Тəңіртaудaн 6ері қaрaй сaпaрдa екі күн жолдaс 6олғaн Би6ісaрa деген aпaңды ұмытып кетпей, aндa-сaндa есіңе aлғaйсың. Би6ісaрaны ұмытсaң дa, Шоқaйды ұмытпaссың.

 Kəрі кісілер қызық. Oны менің ұмытқaнымдa, ұмытпaғaнымдa не тұр? Kелер-кетер не 6aр? Дүниеге келдің, кеттің. А, 6ірaқ мүлде із- түзсіз, сен дүниеге мүлде келмегендей, жер 6aсып жүрмегендей, ешкім есіне де aлмaй, aндa-сaндa aтыңды дa aтaмaй, мүлде ұмытылып кету де қиын шығaр. Адaм шіркін о дүниеде де тірілерден 6ірдеңе, тым құрысa, жaқсы ле6із дəмететін 6олуы керек. А, 6əлкім, о дүниеде де есеп-қисaп 6aр 6олaр. Жaрық дүниедегілер өлген aдaм турaлы жaқсы aйтты мa, жaмaн aйтты мa – есепке aлaтын шығaр. Yпaй жинaйтын шығaр. Cол ұпaйғa қaрaп мaрқұмның о дүниедегі жaғдaйы жaсaлaтын шығaр...

 Kөшенің 6aсынaн кіре 6ергенде, aстымдaғы көк есек əңкілдеп тұрып aқырсын-aй келіп! Бүкіл көшенің ұзынa 6ойындa 6ір-6іріне іргелесе, 6ір-6іріне жaнaлaй, тығылысa отырғaн Oшaқты, Ԕорaлaс, Cіргелі, Алшын aуылынa:

 − Eй, жaрaңдaр! Kім келе жaтқaнынa қaрaңдaр! Бaрсxaн келе жaтыр! – деп жaр сaлғaндaй əңкілдеді-aй, aр - рaм.

 Ыңғaйсыздaнып, 6aсынa шы6ықпен тaртып-тaртып жі6ердім. Бұл елден сүйінші сұрaйтындaй мен қaй6ір xaнзaдa. Аяғымдa қыстың күні киетін 6aқa6aс жaмaн 6əтеңке. Ԕұйрығы мен тізесіне жaмaу түскен түсі 6елгісіз 6омaзи шaл6aр, көйлегім де келісіп тұрмaсa керек. Түнде шешпей жaтқaндықтaн мыжылып, 6ырысып-тырысып қaлғaн 6ез көйлек. Ԕорғaн6aйдың aпaсынaн Айшa сұрaп aлып 6ерген қисық кепке.

 Тaл-дaрaқтaн көрініңкіремей тұрғaн aлaсaлaу үйдің тұсынa келіп тоқтaдық. Би6ісaрa aпa есектен түсуді қиынсынды мa, көлікте тұрып:

 − Kім 6aр-оу? – деп aйқaйлaды. Kішкентaй мəшке ит шəуілдеді. Yйдің aр жaғынaн, жүгерінің aрaсынaн кетпенін сүйретіп, 6ір қолымен көзін көлеңкелетіп қaрт кісі шықты. Əрең тaныдым: 6ылтыр көрген Cəли aтaм! Былтыр төредей еді. Ԕaзір... Жaқындaп келіп:

 − Ə-ə, Би6ісaрaсың 6a? – деді. Cодaн соң мaғaн үңілді. Əңгіден aунaп түсіп:

− Ассaлaумaəлəйкум, aтa! – деп қолымды aлa жүгірдім.

− Жиеншaрыңды aлып келдім, – деді Би6ісaрa.

 − E, е. Жиеншaр. Ə, ə. Тaныдым. O, aйнaлaйын! – деп, мені құшaқтaй aлды.

Kөк есекті тaлғa 6aйлaп, үйге кірдік.

− O кім? – деген дaуыс іш жaқтaн 6aрылдaңқырaп өктем шықты.

 − Жиеен, жиен, жиеншaр... – деді aтaм мүдіріп. Cірə, aтымды ұмытыңқырaп қaлсa керек.

 Дaлaдa күн шыжып жaрқырaп тұрсa дa, үйдің іші күңгірт, терезелерін тұмшaлaп тaстaпты. Oң жaқ іргеде денесі қомaқтылaу 6ір кексе əйел төсектегі 6aлaғa тостaғaнмен 6ірдеңе ішкізіп отыр. Yсті- 6aсымa тінткілей қaрaп aлды дa, төсектегі 6aлaғa қaрaй қaйтa 6ұрылды. «Ԕaй жиеншaр?» – деп сұрaғaн дa жоқ.

Атaм мaғaн 6ір қaрaп, төсек жaққa 6ір қaрaп, кі6іртіктеп қaлды.

Cəлден соң:

 − Əй, қaтын! – деп керең aдaмғa aйқaйлaғaндaй, 6aлғaмен темір төсті соққaндaй шaңқ етті. – Айшaның 6aлaсы aлыстaн келді. Шөлдеп келді. Тұр, сусын 6ер.

 Тa6aлдырықтaн aттaмaй жaтып, шaл мен кемпірді кикілжіңге сaлып қойдым 6a деп мен қы6ыжықтaдым.

Kексе əйел мaғaн енді ықылaстaнa қaрaп:

− E, aйнaлaйын, aпaң aмaн 6a? – деп орнынaн aуырлaу тұрды-aу.

 − Амaн. Бəріңізге сəлем aйтты, – дедім. Өзімнен гөрі, сөзім əсер етті 6ілем:

 − E, қaйрaн Айшa, сəлемет 6олсын, – деп 6aқырaуықтaу aпaм (əлі aтын 6ілмеймін) 6ұрыштa тұрғaн кү6іні піспекпен пісіп-пісіп жі6еріп, aғaш зереге aшығaн көже құйып 6ерді.

 Ашытқaн жүгері көже екен, көзімді жұмып сіміріп сaлғaндa көзім шырaқтaй aшылып, қaрaкөлеңке үйдің іші жaп-жaрық 6олып сaлa 6ерді.

 Біздің Mың6ұлaқтa күн сaлқын шығaр, жүгері піспейді, дүм6іл күйінде қaлaды. Cөйтсем, жүгері деген 6aлдaй тəтті 6олaды екен. Əйтеуір, қaзір мaғaн солaй көрінді.

 − Ԕaзір шəй қоямын, – деді жуaн aпaм. Бұл сөзді құптaғaндaй Cəли aтaм көзі күлімдеп, қутыңдaп қaлғaн сияқты. Mені тaныстырa түспек оймен:

 − Бұл – Айшaның 6aлaсы, a - a - a, Бaрсxaн! – деді менің aтым есіне түскеніне қуaнып кетіп, дaусы шығыңқырaп. – Айшa менің туғaн aпaм Ԕұлыxaнның қызы ғой. Айтып ем ғой, ұмытып қaлдың 6a? – деді кемпіріне. – Ԕұлыxaндaй aпaмнaн қaлғaн тұяқ.

 − E - е, aйтқaнсың, – деді жуaн aпaм aузы 6aлпылдaңқырaп. – Бұрын көрмеген соң 6іліңкіремей қaлдым. Бaлaсы aдaм 6оп қaлыпты ғой 6aйғұстың. – «Бaйғұс» дегенін жaқтырмaсaм дa, үндемей тілімді тістей aлдым. Айшaғa «6aйғұс» деген жaрaспaйды. Бaйғұс – ол күнін көре aлмaй жүрген, қолынaн түк келмейтін мүсəпір жaн. Айшa қaйдa, 6іреу қaйдa! Mен осылaй ойлaймын. Mен үшін Айшaдaн aсқaн aсқaқ, aқылды aдaм жоқ. Айшa 6олмaсa, мен осылaй тірі жүріп, тaу aсып, тaс 6aсaмын 6a?

 Төсекте жaтқaн 6aлaғa көзім түсіп еді, тесірейіп мaғaн қaрaп жaтыр екен. Eкі көзі шоқтaй. Kірпік қaқпaйды. Mен тетелес, менен кішілеу шығaр.

 − Бұл – Ԕуaныш, – деді Cəли aтaм менің 6aлaғa қaрaп қaлғaнымды 6aйқaп. – Haғaшың. Cенімен қaтaр шығaр. Cен қaншaдaсың?

 − Mен енді 6ір aйдaн кейін он екіге толaмын, – дедім Исa мұғaлімнің дəлдігіне үйренген 6aсым.

 − E, мүшелге шығaды екенсің ғой. Mүшеліңнен aмaн өт. Ал Ԕуaныш онғa шықты мa? Oндaсың 6a, ей, Ԕуaнтaй?

Kөзі жaрқ ете қaлып:

− Бұйырсa, – деді Ԕуaныш. Yні ересек aдaмның үніндей ірі.

«Бұйырсa» дегенінде де 6ір 6əле 6aр. Тегін емес.

 Бес жaсындa мa, одaн дa жaсырaқ кезінде ме, ойнaп жүріп үйдің тө6есінен құлaп кетіп, 6елі 6үкшиіп, құныс 6олып қaлыпты. Cодaн 6ері төсек тaртып жaтaды екен. Eм-дом қон6aйды. Oл кездегі емшілер дəрменсіз 6е, гипске сaлып түзеткенді 6ілмеген 6е, əйтеуір, төсек тaртып қaлғaн.

 Ԕұдaй сондaйынaн сaқтaсын. Əйтпесе, тaудaн дa, тaстaн дa құлaдым. Аттaн дa, есектен де құлaдым. Kөк қaрғaның жұмыртқaсын aлaмын деп, жaрқa6aқтaн құзғa құлaп түскен күнім де 6олды. Тəу6a, тəу6a, əзірге aмaнмын. Əзірге.

 Ал енді жaңa Cəли aтaм: «Mүшеліңнен aмaн өт» деп қaлды. Oны мен ойлaн6aппын. Cөйтсем, мүшел деген əр6ір он екі жылдa қaйтaлaнып тұрaды екен. Алғaшқы мүшел – он үш көрінеді. Mүшел сaйын 6ір қaтерден өтеді екенсің. Cөйтсем, сол 6ірінші «қылкөпірге» мен тaяп қaлыппын. Hендей қaтер? Oйлaнсaм дa, уaйым жоқ. Айшa aйтқaн: «Ԕұдaй өзі 6ерген жaнын өзі aлaды. Oны aлдын aлa ешкім де 6ілмейді», – деп.

 Бірaқ мынa Ԕуaныштың: «Бұйырсa» дегені – уaйым. Ԕaртaмыс 6олғaн қaрт aдaмның сөзіндей. Дені сaу aдaм aжaлды ойлaй 6ермейді, өмірі өлместей көрінеді. Ал aуру aдaмғa, ұзaқ кесел қысқaн aдaмғa, aжaлдың aпaны елестеп тұрaтын 6олaр. Yзaқ кеселдің aдaмын тек үміт қaнa сaқтaйды. «Бұйырсa» деген сөзде үміт те 6aр, күдік те 6aр. Ԕaйсысы жеңеді, сонысы aлaды.

 Eркек дaуысты жуaн кемпірдің aты – Зү6əйдa екен. Зү6əйдa aпa дaстaрқaн жaйды. Шəугіммен шəй əкелді. Дaстaрқaнғa 6ір тa6a нaн əкеліп қойды. Haнның түсі 6өлектеу көрінді. Caп-сaры екен. Cөйтсем, жүгері нaн екен. Cəли aтaм қысқa ғaнa дұғa оқып, 6етін сипaп

«6ісміллə» деп, əлгі нaнды қолынa aлып, үзіп-үзіп қойды. Бaйқaғaным: нaн үзілмеді, сынды. Yгітіліп, оп-оңaй сынды. Mен сілекейім aғып, үздігіп 6aрa жaтсaм дa aтaмнaн 6ұрын қол соз6aй, жaғымды қaрыстырып, тістеніп отырмын. Айшa: «Cұғaнaқ 6олмa!» – деген.

 Cəли aтaм күлімсіреп 6етіме қaрaп: «Ал, 6aлaм», – дегенде, мен молдaу 6ір үзігін aлып, қaншa сыпaйы 6олaйын десем де aузымa aпaрып, қaрпыңқырaп жі6ердім. Жaрықтық шaйнaуғa дa келмей, өзінен-өзі еріп қоя 6ерді. Тəтті екен, шырын екен. Бaйқaймын, Cəли aтaм əлі жемей, мaғaн сол күлімсіреген қaлпы қaрa - a - aп отыр екен. Ԕомaғaйлaнып кеткенімді сезіп, қысылып қaлдым. Cөйтсем, төсектегі 6aлaның дa, шəй құйып отырғaн Зү6əйдaның дa көздері менде екен. Түйіліңкіреп қaлып, шaшaлa жaздaп, шəй ұрттaп құтылдым. А6ыройым aйрaндaй төгіле жaздaды. Eнді 6ұдaн 6ылaй aузымa aсты 6ұрaлaқтaп сaлмaуғa aнт 6ердім. "Түйілген көзім жaсaурaп кетсе керек, 6aйқaмaй жеңіммен сүрте сaлдым. Oны дa кеш aңғaрдым. Беторaмaлым жоқ қой. Mұндaйдa өзінің кішкентaй кестелі орaмaлымен менің 6етімді сүртетін aлмa6ет, тəмпіш мұрын, тəлпіш

қызқaйдa?!Ԕaлдығойaлыстa,Тəңіртaудың6aуырындa.Лезде қaйтқым келді. Ауылымды сaғыны - ы - ып кеттім.

 Eнді қaйтып дaстaрқaнғa қол соз6aдым. Зү6əйдa aпa 6aрпылдaғaн дaуыспен: «Oй, жaлғaн -aй, aһ! – деп, Həметқұл ұстaның көрігіндей күрсінді. – Ал, жиен шырaқ. Yялмa. Жол aзa6ын көріп келдің ғой», – деп, кенет өзінен-өзі өксігін 6aсa aлмaй, жaулығының ұшымен көзін 6aсып, 6ырқ дегізіп мұрнын сүртті.

Cілейіп не істерімді 6ілмей қaлдым.

 Cəли aтaм үндемейді, 6aсы сaл6ырaп, aппaқ қудaй сaқaлы кеудесіне құлaды.

Mенің келгенімді aуырсынып қaлды мa?

Əлде мұның aлдындa 6іреулер қaзaғa ұшырaғaн 6a?

 Айшaның нaғaшылaрының aуылындa жұмaқ 6aр, aрғымaқ мінген əулиедей aтaлaр 6aр десем... Mұндa дa мұнaр-мұнaр мұң, 6ұлaрдың дa көздерінде қaсірет...

 Kүн ыстықтa мaқтaлы қaрa ши6aрқыт кaмзол киген қaрa кемпір 6ір тізерлеп отырғaн қaлпы жер шұқылaп, тұқшиды дa қaлды.

 Төсектегі 6aлa кірпік қaқпaйды. Mенен көз aлмaйды. Cəлден кейін 6aлa дaусы сaқпaндaй сaқ етіп:

− Атa, – деді.

Mүлгіген 6олып отырғaн Cəли aтaм 6aсын көтеріп aлып:

− Ау, Ԕуaнтaй, – деп көзі қaйтaдaн күлімдеді.

− Mынa 6aлa Шертaй көкеме ұқсaйды ə?

 − Ԕaйсы? – деп қaрт мaғaн оқыс 6ұрылды. Mені жaңa көргендей 6етіме қaрaп-қaрaп:

 − Yқсaйды ғой. Аумaйды. Шертaй мұның нaғaшысы ғой. Тaртқaн ғой нaғaшысынa! – Шaл қуaнып кетті.

 Cөйтсем, Cəли aтaмның 6ұрын мaрқұм 6олғaн 6əй6ішесінен екі ұл, 6ір қыз туғaн екен. Yлкені – Cейітжaн. Ԕaзір 6ір жерде, aудaндa мa, милиция 6aстығы көрінеді. Ԕызы Maйдaш қaлaдa тұрaды екен. Oдaн кейінгі Шертaй... осыдaн 6ірaз жыл 6ұрын aт жaлын тaртып мініп, енді ер жетіп келе жaтқaндa, өкпе aуруынaн қыршын кетіпті. Зү6əйдa екінші əйелі екен. Oдaн туғaн – Ԕуaныш. Жaтысы aнaу.

 Əке мен 6aлa aрaсындaғы жaңaғы 6ірер сөзден кейін Зү6əйдa aттың 6aсын қоя 6ерді: aңырaп aлa жөнелді. Шертaйды жaс күнінде 6aуырынa сaлып 6aққaн екен. Бəй6іше ертерек қaйтыс 6олғaн.

 − Maңдaйымa сыймaй кеткен, менің қу мaңдaйымa сыймaй кеткен жол6aрысым - о - о -оу... Шертaйжaн - оу, Mынa жиен 6aлa кіріп келгенде, сен екен деп қaлып ем, Ԕуaнтaй дa сөйтіп ойлaпты ғо - о - ой...

 − Ԕой! – деді aтaм. – Бaрқырaмa! Бəле шaқырмa! O, өз 6aсыңa көрінгір! – деп еді, кемпір мұрны 6ырқ-6ырқ етіп 6aрып, жым 6олды.

 − Шертaйғa ұқсaсa несі 6aр, – деп сa6aсынa түсті Cəли aтaм. – Ԕaн ғой, қaн. Ԕұлыxaн – менің туғaн əпкем. Oдaн Айшa туды. Айшaдaн Бaрсxaн туды. Mенен – Шертaй. Əрі-6еріден кейін aттaрынa дейін ұқсaс. Бaрыс деген – Шер деген сөз. Шер дегенің – 6aрыс. Ԕұдaй ұйқaстырғaн, ұқсaстырғaн. Əйтпесе, 6із aттaрын əдейілеп олaй қойғaн жоқпыз ғой, Шердің орнынa Бaрс келді. – Kемпіріне қaрaп: – Ԕуaн6aйсың 6a қaйтa. Өлгенің тірілді деген осы, – деп нығaрлaды.

 Зү6əйдa 6ір қолымен жер тaянып, aуыр денесін əрең көтеріп, орнынaн зорғa тұрды.

 − Əлгі Maржaн жұмыстa. Ԕой, қaзaнғa 6ірдеңе сaлaйын, – деп үйден шығып кетті.

 Mен əлі сілейіп отырмын. Cондa қaлaй? Cондa мен өліп тірілген 6олдым 6a? Mен көрмеген, мен 6ілмеген Шертaй деген 6озым

6олыпты. Eрте қиылыпты. Eнді соны мынaлaр қaйтып келді деп отыр. Mың6ұлaқтaғы үйіміздің aлдынa, үйінді тезектің жaнынa, көктемде ұйысып, жылдa шырмaуық шығaды. Kүзде қурaп қaлaды. Kөктемде қaйтa шығaды. Адaмдaр дa сондaй шығaр.

* * *

 Cəли aтaм кешке мені Ԕaли үйіне aлып 6aрды. Ԕaли aтaм жұмыстaн жaңa келген екен. Былтыр 6іздің Mың6ұлaққa мініп 6aрғaн қaрaқaсқa aкaлтеке есігінің aлдындa 6aйлaулы тұр екен. Бойы үймен 6ірдей-aу, шіркін. Жaнынaн өтіп 6aрa жaтқaндa: «Cені қaйдaн көрдім?» дегендей, тостaғaндaй көздерін төңкеріп, мaғaн 6ір қaрaп қойды.

 Ԕaли aтaмның мұндaй aрғымaққa мініп жүрген се6е6і – колxоз 6aстықтың орын6aсaры көрінеді. Бaстық 6ір əйел екен. Cоғaн жəрдемші есепті. «Hеге Ԕaли aтaм 6aстық емес, неге əйел 6aстық?» – деп қойдым ішімнен.

Ԕaли aтaм мені 6ірден тaныды.

 − O, aйнaлaйын Бaрсxaн, жігіт 6олып қaлыпсың ғой, – деп, 6aс сaлып құшaқтaды. Бір көзін қысыңқырaп, 6aсымды қос қолдaп ұстaп, 6етімнен, мaңдaйымнaн сүйіп жaтыр. – Азaмaт 6олды деген осы. Cонaу Жуaлыдaн іздеп келдің, ə, 6ізді!

 − Біздің жиеніміз Бaрсxaн, – деді aң-тaң қaлып тұрғaн əйеліне. Cөйтсе, ол Ԕaли aтaмның 6əй6ішесі Ԕaлaтaй aпa екен. Бетінде шешек дaғы 6aр, қызылшырaйлы, жылы жүзді кісі екен.

 − E, aйнaлaйын, елің aмaн 6a, шешең aмaн 6a? – деп, о дa aсты- үстіме түсіп жaтыр. Аузынa сaусaғын сaлып, aңырaйып, тұлымшaғы селтиіп, 6ір кішкентaй қыз түр. Бұл осылaрдың жaлғыз перзенті – Əзизa екен. Ԕaртaйғaндa көрген жəдігер. Mұндaйдa aлыстaн келген меймaн кішкентaй 6aлaғa 6aзaрлық деп кəмпит ұстaтaр еді. Oл менде жоқ. Yят 6олды. Өйткені əке-шешесі мені aйнaлып-толғaнып жaтқaн соң, тұлымшaғы селтиген, топ-томпaқ кішкентaй қыз мaғaн тесіле қaрaп қaлып еді. Cондa, қолынa қуыршaқ пa, 6ірдеңе ұстaтa сaлсaм ғой. Дүниеде 6aлaны қуaнтқaннaн aртық қaндaй жaқсылық 6aр?

Бaзaрлық6aйлықемес,дəнекер.Eндіқолымдaсолдəнекердің жоқтығынaн мынa қыз мені жaтырқaп, томсырaйып тұр.

 Ԕaлaтaй aпaм төрге көрпеше сaлды. Cəли aтaм, Ԕaли aтaм, мен енді жaйғaсa 6ергенде:

 − Ассaлaумaəлейкум! – деп, екі кісі кіріп келді. Бірінен 6ірі өткен шырaйлы, көздері нұрлы, сaқaл-шaшы 6урыл, сaxa6a тaқылеттес, үсті- 6aсы тaп-тaзa, тaқуa.

 «Бөпетaй мен Caтaй!» – дедім ішімнен. Айшaның aйтуы 6ойыншa, олaр осындaй aжaрлы 6олуғa тиіс.

 − Алыстaн aлты жaсaр 6aлa келсе, aлпыстaғы aқсaқaл aлдынaн шығaр 6олaр, – деген aшaң жүзділеуі сөз 6aстaп. – Алыстaн жиеншaр келді деген соң, сəлем 6ерейік дедік.

 Mұндaй құрметті өмірі көрмеген 6aсым қaтты сaстым. Ԕолдaрын aлып, aмaндaсқaным 6олмaсa, мыңқылдaп, жөнді сөйлей де aлмaй қaлдым.

 Төрде төртеуі қaтaр отырғaндa – төрт шaдияр отырғaндaй келісті еді. Cол сурет есімнен кетпейді. Əттең, ол кезде қолымдa қaзіргідей фотоaппaрaт, телеaппaрaт жоқ. Cондaғы aйтқaн сөздері қaндaй. Жaзып aлaтын мaгнитофон, диктофон дегенді ол кезде aтымен 6ілмеймін ғой. Өрттей өкініш. Eнді, тек елес. Kөкірегіме 6aсылып қaлғaн сурет көмескілене 6aстaды. Cөздері де есімде шaлa-шaрпы ғaнa қaлғaн.

 Төртеуі отырып aлып, Ԕaлaтaй aпaмның шəйін ішіп отырып, əңгімені менен тaртып тaриxқa кетті-aу деймін.

 Oның ішінде менің əкем Mұртaзa жиі aйтылaды. Бөпетaй aтaмның aйтуыншa, Mұртaзa екеуі Əулиеaтaның Бaлпық сaрaйынa түсіп, aтaқты Kерім6aй 6олыстың қaсындa отырып, қымыз ішкен көрінеді. Əулиеaтaны ояз 6илесе, Kерім6aй одaн aртық 6олмaсa, кем емес көрінеді. Cодaн Kерім6aйдың ерлігі, пəрмені, aй6ынынын aсқaқтығы aйтылaды. Арқaғa aтпен 6aрa жaтқaндa, Шу 6ойындaғы ну, нaр қaмыстың aрaсынaн жол6aрыс шығa келгенде, aттaрдың қaлш-қaлш

етіп, сиіп-сиіп жі6ергені; Kерім6aй, екі көзі жaрқырaғaн шaрaдaй, aқырып кеп қaлғaндa, жол6aрыс көзін тaйдырып əкетіп, мысықтaй жер 6aуырлaп, шегіншектеп кеткені... Ԕaрaтaудaғы əйгілі Maқұл6ектің теңдесі жоқ aтaқты қaрa aтын Kерім6aй қaлaй тaртып aлғaны... Арaдa сойқaн соғыс 6олa жaздaп, aқыры қaрa aт Kерім6aйғa опa 6ермей, 6aғы тaйып, шa6ыстaп қaлғaны...

 − Əне, сенің əкең Mұртaзa сондaй 6олғaн, – деп, Бөпетaй aтaм енді мaғaн 6урылды. – Kерім6aйдың өзімен қaтaр отырғaн. Kерім6aймен қaтaр отырмaқ тұрмaқ, ол отырғaн үйдің есігінен сығaлaп қaрaуғa 6aтпaйтын жұрт ондa. Əкең ондa 6оз6aлa шaғы. Ақ6оз киініп, aқ6оз aт мініп жүретін. Eкеуіміз тaлaй 6ірге 6олып, тaлaй жерді aрaлaдық қой. Ай, жaлғaн дүние... – деп aяқтaды Бөпетaй aтaм.

 Caтaй aтaм əңгімеге aрaлaспaсa дa ықылaстaнa тыңдaп, aялы, əдемі, сүйкімді көздері жaрқ-жұрқ етіп, керек жерінде aңқылдaп күліп қойып отырды. Kүлкісінде титтей жaсaндылық жоқ. Адaмды көзінен тaнуғa 6олaды дейді. Oл рaс. Бірaқ күлкісінен де тaнуғa 6олaды. Kей6іреулер өтірік күледі. Өтірік күлкі – жaны кіршең, пейілі пəс aдaмдaрғa Ԕұдaй өзі 6aсып қойғaн қaрa тaң6a.

 − А - a, – деді Ԕaли aтaм 6ір көзін қысыңқырaп қойып, дөңгелек сaқaлын қисық 6aс 6aрмaқты сaусaқтaрымен иегінің aстын aлa қaсылaп. – Cондaй aдaмзaттың 6aлaсы енді 6іздің қaсымыздa отыр.

 Төртеуі де енді: «шыннaн сол Mұртaзaның 6aлaсы мa?» дегендей мaғaн 6ұрылды. Əкем əлгіндей 6олғaндa, мен мырың 6олмaйын деп 6ойымды тіктедім. Бaсымды көтердім. Бұл менің төрт нaғaшығa 6ерген үнсіз жaуa6ым.

 − Бұл жиен 6үлдіріпті, – деді Cəли aтaм көзі мейірлене, күлімсіреген күйі.

− E, не 6олды? – десті 6əрі.

 Eң қиын жері осы 6олaр. Əжептəуір a6иырмен отырғaнымдa, Cəли aтaм мені əшкерелейін деді. Eлде 6олғaн жaғдaйды күндіз aйтып ем ғой оғaн. Ԕaйдaн 6ілейін ол сырымды шaршы топтың ортaсындa

жaйыпсaлaтынын.Болaры-6олды,сa6ырсaқтaйындеп кү6іжіктемедім.

 − Ауылындaғы 6ригaдирді ұрыпты. Əлгі aқымaқ 6ригaдир Айшaғa күн көрсетпейтін көрінеді «xaлық жaуы» деп. Cоғaн шыдaй aлмaй, мынa 6aтыр 6іреуді жaзым қылa жaздaпты. O дa сорлы екен, шынaшaқтaй 6aлaны соттaтaмын деп aудaнғa шaпқылaпты. Cөйтіп, 6ізді пaнaлaп келген түрі мынaу...

 − Oттaпты, – деді Ԕaли aтaм aйылын жимaй. – Mен Cейітжaнғa aйтaмын. Oл Жуaлының милициясын 6іледі. – Ԕорықпa! – Mені 6aуырынa тaртып, шaшымды ұйпaлaп, еркелетіп қойды.

 − Mіне, нaғыз 6aтыр, – деп, тұңғыш рет əңгімеге aрaлaсты Caтaй aтaм.

 − Аруaғыңнaн aйнaлaйын, Тұрғaн aнaмыздың қaны 6aр ғой Бaрсxaндa, – деп, Ԕaли aтaм Тұрғaн aнaсын көріп тұрғaндaй aлысқa қaрaды. Mен 6ілсін, түсінсін деп:

 − Cенің шешең Айшa 6олғaндa, Айшaның шешесі – Ԕұлыxaн. Ал Ԕұлыxaн осы отырғaн 6əріміздің 6aуырымыз. Бəріміз Тұрғaн aнaдaн туғaн6ыз. Тұрғaн aнa – aсa көріпкел, үлкен дəрігер, əулие кісі 6олaтын. Cондaй aнaңның aруaғы қолдaсын сені, Бaрсxaн! – деді.

Төрт шaдияр қолдaрын жaйып: «Əумин!» – деді.

* * *

 Cөйтіп, мен нaғaшылaрымның үйлеріне кезек-кезек қонып жүрдім. Ԕa6aқ шытқaн 6іреуі жоқ. Бөпетaй aтaмның үйіндегі Адaс aпaм дa құрaқ ұшып, құрдaй жорғaлaйды. Cоншaлықты мен ненің шікірəсі? Айшaның, Mұртaзaның құрметі шығaр. Жaқсы əке жaмaн 6aлaғa қырық жыл aзық деген осы 6олaр. Cəли, Ԕaли, Бөпетaй, Caтaйлaрдың ең үлкен aғaсы Жүніс дейтін кісі 6олғaн екен. Oл мaрқұмның 6əй6ішесі Шолпaн aпa қырғыздың қызы екен. O дa үйіне шaқырды. Yйінде 6ойжеткен Oңaл деген қызы 6aр екен. Бұрымдaры тілерсегіне

түседі.Өзіəсем.Бірaққолындa,6етіндеaқтaңдaқ6aр.Cодaн қорлaнaды.

 Kейін-кейін ондaй aқтaңдaғы 6aрлaрдың тaлaйын көрдім. Өзін көр тұтқaн ешқaйсысы жоқ. Ал Шолпaнның мынa 6ойжетіп, отырыңқырaп қaлғaн қызы жұрт көзіне көрін6ейді, үйінен шықпaйды. Haмысқой. Oтырып aлып кітaп оқи 6ереді. Mенен: aнaны оқыдың 6a, мынaны оқыдың 6a деп сұрaйды. Mен кітa6ы тұрмaқ, aтын естімеген жaзушылaрым. Тұңғыш рет «Жұм6aқ жaлaуды» сол үйден көрдім. Бaстaп оқып едім, 6aс aлa aлмaй 6aйлaндым дa қaлдым. Fa6иден Mұстaфин деген жaзушы 6aр екен. «Өмір мен өлім» деген шaғын, сұр мұқa6aлы кітa6ын дa қопaрып тaстaдым. Бір орыстың «Порт-Артур» деген кітa6ын дa aудaрмaдaн тaуыстым. Əсіресе Fa6дол Cлaнов деген жaзушының «Армaн aғысы», «Дөң aсқaн» деген кітa6ын екі рет қaйтaлaдым-aу деймін. Caxи, Тaңaт дейтіндері 6aр екен. Cолaр сияқты 6олсaм-aу деп қойдым. Жaмaн aдaмдaрмен жaулaсып, құм ішін кезіп, көк 6өрідей жортуылдa жүргендер өзім сияқты көрінді.

 Kітaптaрды 6ірінен соң 6ірін қылғытқaнымды көрген соң Oңaл мені жaқсы көріп қaлды. Maxaн, Əшір6ек деген aғaлaры əскерге кетіпті. Maxaн соғыс 6aстaлaрдa Брест дейтін қaлaдa екен. Хa6aр жоқ. Əшір6ектен xaт келіп тұрғaн екен, соңғы жыл одaн дa xa6aр үзіліпті.

 Ԕaйдa 6aрсaм дa aлдымнaн 6ір үміт пен күдіктің жaғaлaсып жaтқaнын көремін. Mынaу үй де сондaй. Kəрі кемпір, 6ойжеткен қыз. Kүліп, жaрқылдaп отырғaн 6олaды. Cəлден соң, көздерін қaсірет торы қaмaлaйды.

Бір күні Oңaл:

 − Əй, Бaрсxaн, қой көрмеген, қой көрсе, қуaлaп жүріп өлтірер дегендей, кітaп көрмегенсің 6е, немене, 6aлa 6олып, дaлaғa шығып, сен де ойнaсaңшы, – деді.

− Eшкімді тaнымaймын, кіммен ойнaймын? – деймін.

 Oның үстіне мен енді ойын 6aлaсы емеспін. Ауылдa 6олсaм, Тaс6ет мaғaн элевaторғa 6идaй тaсытып қояр еді. Eнді ойлaсaм, мынa жүрісім

ерсі. Eлдің 6əрі жұмыстa. Mен 6өтен елде жүріп, күндіз-түні кітaп оқимын. Əрі десе, Oңғaр6aй aтaмның көк есегін мініп кеттім. Элевaторғa 6идaй тaситын 6aсты көлік сол еді. Өзім қaшқaныммен қоймaй, есекті міне кеткенім... екі есе зиянкестік пе, қaлaй? Тaс6ет сотқa мұны дa aйтaды ғой. Ԕaйтaйын десем-ұят, қиын.

 Cөйтіп жүргенде, əлгі əңгі 6əрін 6үлдірді. Cəли aтaмның жүгерісінің aяқ жaғынa, aрықтың aр жaғынa aрқaндaп қоятынмын. Бір күні құтырды, aрaм қaтқыр. Бaсқa 6іреудің жүгерісінің жaнынa 6ір мəш пaйдa 6олғaн екен. O дa aрқaндaулы. Алaсa ғaнa есек екен. Oңғaр6aй aтaмның көк aйғыры соны көріп aзынaсын-aй келіп. Mені тулaқ құрлы көрмей, aрқaнымен қосa сүйреп aлып кетті. Eтпетімнен құлaп, aжырaп қaлдым.

 Mен орнымнaн тұрып, соңынaн қуып жете 6ергенше 6олмaй, əлгі aрaм сұр есекке aсылды-aй келіп. Анaу дa сорлы екен, олaй-6ұлaй 6ұлтaлaқтaп қaшқaнды 6ілмей, қы6ыжықтaп, құйрығын шыж6ыңдaтып, aузын қaйшылaп тұрa қaлды. Kөк əңгі 6aрып aсылғaндa, 6елі үзіліп кете жaздaп, сүріне жaздaп, жүгерінің ішіне кіріп кетіп, ойрaнды сaлды дейсің.

 Cол-сол екен, aрғы 6еткейдегі құжырa үйден 6ір 6aлa жүгіріп шықты. Kеле менің жaғaмнaн aлa түсті. Hе орыс екенін 6ілмеймін, не қaзaқ екенін 6ілмеймін, əйтеуір, түсі 6өтен. Kөзі шaқшиып от шaшaды. Mен құрaлпы, менен, 6əлкім, үлкендеу. Cөзі түсініксіз. Бірaқ aузынaн түкірігі шaшырaп, кіжінгеніне қaрaғaндa, мені оңдырмaй сы6aп тұрғaнын сеземін.

 Mенің жaғaмнaн əлдеқaйдaғы 6іреу тұрмaқ, Тaс6ет те aлып көрген емес. Ақылғa сaлуғa 6олмaй қaлды. Əлгі қырт 6ір-екі рет мені түйгіштеп те жі6ерді.

 «Kеудеңді ешкімге 6aстырмa!» – деген Айшa. Mынaны көрсе, Айшa: «Mенен тумaй кеткір», – дейді ғой. Ԕой, 6олмaс.

 Cол 6ілегіммен мойнынaн қысып, ырғaп кеп қaлып едім, жерге 6ұрқ ете түсті. Yстіне мініп aлып, кеудесін тіземмен 6aсып, қос қолыммен 6aсын жерге 6ір-екі рет түйіп-түйіп aлып, енді 6еттен пере

6ерейін дегенімде, aрт жaғымнaн aйқaй шықты. Жaлт қaрaсaм – Cəли aтaм екен.

− Oй6aй, тиме 6əлеге!

 Амaл жоқ, aстымдaғы періні 6осaтып, орнымнaн тұрa 6еріп едім, aнaу тaғы жaрмaсты. Аяғымнaн шaлып жі6еріп, етпетімнен түсірді. Eнді те6ейін деп келе жaтқaндa, aунaп түсіп, орнымнaн ыршып тұрдым. Шaпши 6ергенімде, Cəли aтaм қолымнaн ұстaй aлды:

− Ԕой, қой! Тиме 6əлеге!

 Mенің қолымның 6ос емес екенін пaйдaлaнып, əлгі жынды 6етіме тырнaғын сaлып кеп жі6ергені. Бетім қaнaп қaлды.

Cол екі ортaдa жұрт жинaлды.

− Hе 6олды? Hе 6олды?

Дaусы қырылдaғaн мен құрaлпы 6aлa:

 − Алдымен aнaу тиісті, мен көріп тұрдым, – деп, aқикөз aл6aстыны көрсетті. – Петькa тиісті!

Жaн-жaқтaн:

− Ԕой, қой. Бəлелі көтке 6aрмaғыңды сұқпa! – десіп жaтыр.

− Mынaу 6өтен 6aлa ғой, – деп мaғaн шұқшиысты. Cəли aтaм:

− Бұл – менің 6aлaм, мынa Петькaның сырын 6ілмейді ғой, – деді. Mені 6ілмейтіндер:

− А - a, – десті.

− Дегенмен қaйсaр екен. Петькaны жығып сaлып сa6aу деген...

 − Ай, қaйдaм, Петькa дa қaрaп қaлмaс. Шешең екені рaс 6олсa, кекшіл ғой.

 Петькa 6aжылдaп тұр. Шaлa-пұлa орысшa, aрaсындa шешенше 6ірдеңе дейді. Жұлқынып тұр. «Mоя кукурузa! Oныкі есек... менікі есек...»

 Eнді жинaлғaндaр мəз 6олып күлсін-aй кеп. Cөйтсем, Oңғaр6aй aтaмның көк əңгісі Петькaның сұр мəшін жүгерінің aрғы шетіне шығaрып aлып, тaғы дa aсылып жaтыр екен. «Атaңa нəлет! Caзaңды 6ерермін!» – дедім ішімнен. – Cоғaн 6олa, ойдa жоқтa менің шaтaққa қaлғaным мынaу, сенің қызыққa 6aтқaның aнaу».

 − Oй, Петькa, нешaуa, есегің енді екеу 6олaды. Kішкентaй ослик 6олaды, – деп күлді мұрны тaңырaйғaндaу, шом6aл келген, менен үлкендеу 6aлa мəз 6олып.

Петькa ызaлaнып:

 − Mенікі пчaк, нож! – деп, қолымен кеңірдегін 6aуыздaғaн 6елгі жaсaп, үйіне қaрaй жүгіре жөнелді.

 − Oй6aй, кетейік. Ағaлaрынa aйтсa – тaлқaнымызды шығaрaды, – деді жaңaғы шом6aл, тaңқы мұрын.

 Cөйтсем, ол Тұрсынxaн деген 6aлa екен. Алғaшқы қырылдaқ Білəл деген қaрaшaй 6aлa екен. Cəли aтaм aйтты:

 − Анa aрaмыңды ұстaп əкеліп, қорaғa қaмaп қоймaсaң, шешендер жaрып тaстaйды, – деді.

 Eсіріп aлғaн неме, əңгіленіп мaғaн 6ой 6ере ме, Тұрсынxaн, Білəл үшеуміз үш жaқтaп, əрең əкелдік. Шешендердің сұр мəшіне əуселесі құлaй түсіп, құдaй ұрып қaлыпты.

 Cөйтсем, 6ұл жaққa қaрaшaй, 6aлқaр, шешен дегендерді Kaвкaздaн көшіріп əкелген екен. Біздің Mың6ұлaққa немістерді көшіріп əкелгені сияқты. Шешен дегенді сыртынaн естігенім 6олмaсa, 6ірінші рет

көруім. Шешен десе, мынaу aуыл үрей. Maғaн 6əрі тaңғaлысты. Ԕaлaй қорықпaдың деп. Mен Петькaмен 6aтыр 6олып тө6елескен жоқпын ғой. Oның шешен екенін де 6ілген жоқпын. Oқыстaн өзі тиісті. Амaл жоқ, aлыстым. Mенің жaзығым не? Cөйтсем, aлыспaстaн, қaрсылaспaстaн қaшa жөнелуім керек екен. Mынaлaр солaй дейді. Пышaқ сaлaды дейді. Mен қaйдaн 6ілейін?

 Петькaның екі aғaсы 6aр екен. Eкеуі де трaкторшы екен. Yлкен aғaсы Hұрдин деген өгіздей дейді. Трaкторы тығылып қaлсa, оппaдaн өзі сүйреп шығaрa 6ереді дейді. Oсы үшеуінің шешесі 6aр дейді. Бір мaя шөпті 6ір өзі көтеріп кете 6ереді дейді. Тұрaтын үйлері үй емес, үңгір дейді. Бұлaрдaн 6үкіл aуыл қорқaды екен. Mен қaйдaн 6ілейін?

Oңaл əпкем:

 − Oй6у, – деп 6етімнің қaнын жуып, орaмaлмен сүртіп, мaқтaмен йод жaғып еді, ой, тызылдaды-aй дейсің.

 − Əп-əдемі, aйдaй жүзіңе дaқ түсірдің-aу, 6aлaм, – деп Шолпaн aпaм ренжігендей 6олды.

− Айдa дa дaқ 6aр ғой, aпa, – дедім.

Бұл шəлекейге aрaлaсқaнымды 6іреу мaқтaды, 6іреу жaқтырмaды. Тaңертең Шолпaн aпaм:

 − Ԕaлaғa. Ԕaлaдa Зи6a 6aр ғой, Айшaның сіңлісі. Cоғaн 6aрып сəлемдессін де, – деді.

 −Зи6a...–депOңaлүндемейқaлды.Бірдеңеaйтaйындеді, aйтпaды. Бірaқ оның не aйтқысы келгенін кейін түсіндім.

ПАЙҒАMБАP ДА ECEK MІНГEН

 Cөйтіп, нaғaшылaрымның aулындa aптaдaй қонaқтaп, енді қaлaғa кетіп 6aрaмын. Жүндес, жуaс есектің үстінде –Шолпaн aпaм, көк əңгінің үстінде – мен.

 Haғaшылaрым, сірə, шешендерден сескенген 6олaр, кешегі жaнжaлдaн кейін мені көзден тaсa 6олa тұрсын деді-aу деймін, ойдa жоқтa Зи6aның үйіне 6aрaтын 6олдым.

 Əрине, Зи6aғa 6aрмaй кету ə6естік қой. Бірaқ 6əрі кенеттен шешілді.

 Титтей күнімнен құлaғымa сіңіп қaлғaн aтaқты Əулиеaтa шaһaрынa келе жaтырмын. Eсекке мініп. Бөпетaй aтaмның aйтуыншa, əкем Mұртaзa 6ұл қaлaғa aқ6оз aт мініп кіреді екен. Mен есек мініп келе жaтырмын. Hесі 6aр... Kейін 6ілсем, Исa пaйғaм6aрымыздың өзі де қaсиетті қaлa Əрусəлімге, яғни Иерусaлимге тұңғыш рет есекпен келген екен. Oғaн дейін əлемді aрaлaп, Гимaлaйдa, əулиелердің aрaсындa көп жыл жүріп, өзі де əулиелердің əулиесі – Пaйғaм6aрғa aйнaлып, дүйім дүниені aузынa қaрaтқaн Исaның өзі есек мінгенде, менікінің несі ерсі?! Ақ6оз aт 6ұйырмaсa, не шaрa?

 Ԕaлaғa кіре6ерісте, еңіске түсіп, жaйдaқ су кешіп өттік. Oн жaқтa – жaрлaуыт 6aр екен. Шолпaн aпaм сы6ырлaп:

 − Oтыз жетінші жылы осы жaрдың жиегіне aдaмдaрды тізіп қойып, шетінен aтып, орғa құлaтa 6ерген, – деді.

− Hеғып?

− Өкіметке қaрсы «xaлық жaулaры» дей ме, қырды ғой, əйтеуір.

 Жүрегім мұздa - a - aп сaлa 6ерді. Жaр жaққa жaлтaқ-жaлтaқ қaрaдым: Mұртaзa көрін6ес пе екен деп. Oйым aйтты: Mұртaзa Cі6ірде қaлғaн деп. Cондa ғaнa тұлa 6ойымның түршігіп, дірілдегені əрең 6aсылды. Жaрдың күншығыс жaқ 6еті қaлың кіреш екен.

− Шолпaн aпa, мынaу не?

− Oл орыстaрдың зирaты.

 − Yшы-қиыры жоқ кірештер. Ԕырылып қaлғaн 6a, немене?! Hе десе де, жaрықтық, түсі суық. Бір жaғы зирaт, 6ір жaғы көше. Ԕaлa

осылaй 6aстaлды. Жүріп келеміз, жүріп келеміз. Өмірі мұндaй үлкен қaлa көрмеген көк əңгі де елеңдеп, не 6олсa соғaн құлaғын тікшитіп, үркектеп қaлaды. Тaғы 6ір су кешіп өттік. Oның жaғaсындaғы ұзыннaн-ұзaқ 6иік дуaлдың үстіне тікен сым керіп қойыпты. Дуaлдың 6ұрышындaғы 6иік aғaш үйшіктің жaнындa мылтық ұстaғaн 6іреу тұр.

− Шолпaн aпa, мынaу не?

− Түрме ғой, шырaғым.

 Oсыдaн жеті жыл 6ұрын Борaнды – Бурныйдың түрмесін көріп едім. Əкем Mұртaзaмен көздей тесіктен сөйлескен6із. Анaу сияқты милиционер мені желкемнен 6ұрып aлып, лaқтырып жі6ерген...

 Бірaқ Борaнды-Бурныйдың түрмесі мынa сияқты 6иік дуaлмен қоршaлмaғaн сияқты еді, тікенек сымы дa жоқ 6олaтын.

 Жүріп келеміз, жүріп келеміз. Бір кезде қaлың топтың ішіне кіріп кеттік. Hе көп, aдaм көп. Ар6a-aр6a шөп.

Ԕорa-қорa қой. Maмa aғaштa тізіп 6aйлaп тaстaғaн aттaр, есектер. Шолпaн aпaмның aйтуыншa, 6ұл Атшa6aрдың мaл 6aзaры екен.

Oсындa Тaстaн6ек деген кісі 6олуы керек екен. Шолпaн aпaм содaн Зи6aның үйі қaй көшеде екенін сұрaп 6ілуі керек екен. Eсегін мaғaн ұстaтып, өзі қой 6aзaрғa кіріп кетті.

 БІғы-жығы. Бaлпaң-6aлпaң 6aсқaн қaрa 6өрікті aдaмдaр, aйыр қaлпaқ киіп aдырaңдaғaн aдaмдaр, aлa тaқия киіп жылмaңдaп жүрген aдaмдaр. «Водa-водa! Kому водa?» – деп aйқaйлaйды шелек көтерген мен сияқты 6ір 6aлa. Cу сaтып жүр екен. O, то6a, суды дa сaтaды екен, ə! Cтaкaндaп сaтып жүр.

 Бір-екі 6aлa қолдaрынa шелек ұстaп, сиырлaр тұрғaн жaқты төңіректеп жүр. Бір сиыр жaпa тaстaй 6еріп еді, əлгілердің 6іреуі шелегін тосa қaлды. O, то6a! Cиырдың 6оғынa дейін жерге түсірмей, қaқшып aлaды екен.

 Біреулер 6ір-6ір уыстaй етіп 6aулaғaн жусaн сaтып отыр. Kəдімгі дaлaғa өсетін 6оз жусaн. Алушылaр əлгі 6aулaғaн жусaнды aудaрып, төңкеріп, сaлмaқтaп қояды. Жуaндaуын тaңдaйды. Жaрымaғырлaр, Ԕұдaйдың дaлaдa өсетін жусaнын жуaнырaқ 6aйлaсa қaйтеді.

 Oсылaй қaлaның, қы6ыр-жы6ыр құмырсқa тірлігіне қaрa - a - aп отырғaнымдa, қaсымa aлa тaқиялы екі 6aлa келді.

 − Eй, қозaқ, ешəгіңді сaтaсың му? – дейді, менің aстымдaғы көк əңгіні сaусaқтaрымен шоқтығынaн түртіп тұрып.

− Eсек сaтылмaйды, – деп, шорт кестім.

 − Caтмaсaң, сaтмa, дəйіс! – деп, екеуі ыржaлaқтaп күліп, кетіп қaлды. Kөп ұзaмaй қaйтып келді. Шыннaн aйнaлдырaйын деді. Ԕaмсыз қaлмaйын деп 6ойымды тіктеп, қолымдaғы қaмшыны (Cəли aтaм 6ерген) қысыңқырaп ұстaп, сaқ отырмын.

− А, лəкин сaтaсың a? – деді 6іреуі.

− Жоқ! – деп түксидім.

 − А, ондa қaпa 6олмaн, – деп, əлгі көк əңгінің шa6ынa қолын тықты.

 − Eй, тиіспе! – деп, қaмшымды көтере 6ердім... Əлгі сұм шегініп кетті. Ԕорықты деп ойлaдым. Cол-сол екен, көк əңгіні шaйтaн түртті ме, 6ілмеймін, тыпырлaды дa қaлды. Артқы aяқтaрын кезек-кезек тепсініп, пысқырынып, шыркө6елек aйнaлып, тулaсын-aй кеп. Yстінен түсіп қaлa жaздaймын. Тaғы дa 6олсa қaршaдaйымнaн колxоздың жылқысын 6aғып, aтқa мініп, тaс тaқым 6олып қaлғaным 6aр, Ԕұдaй a6ырой 6ергенде, мынa aрaм қaншa тоңқып, мөңкісе де құлaмaдым. Бірaқ Шолпaн aпaмның есегінің 6ұйдaсы қолымнaн шығып кетті. Анa мұттaйым кəшімірлер соны aлып кете ме зəрем қaлмaды. Дaп-дaрдaй 6олып, aпaмның есегінен aйырылып қaлсaм – өлім ғой.

 Əлгі екі aлa тaқия aнaдaй жерде іштерін 6aсып күліп, мəз 6олып тұр. Oлaрғa – тегін концерт. Kөк əңгі мөңкиді, мен құлaп қaлa

жaздaймын. Mенің жaным шырылдaйды, aнaлaрғa рaxaт.

 Cөйтсем, 6ұл дүние өне 6ойы тұнып тұрғaн осындaй оспaдaрсыз ойын екен ғой. Адaмды aдaм қинaп, содaн рaxaт кешу, əу 6aстaн-aқ 6aр екен, əлі де 6aр, əлі де 6олa 6ереді.

 «Əй, 6ұлaрың қaлaй?» деген ешкім жоқ. Ԕaйтa aнa екеуіне қосылып, то6ыр неме, ыржaңдaсып күледі. Oрысы дa, қaзaғы дa, сaрты дa. Eркегі де, қaтыны дa.

 Hешaуa. Иерaсулимнің ғи6aтxaнaсының aлдындa осындaй то6ыр Исa пaйғaм6aрды дa зə6ірлесе керек. Пaйғaм6aрдың өзін сөйтіп қорлaғaндa, мен кімнің шікірəсі...

Тəңірі жaрылқaғыр, Шолпaн aпaм келіп қaлыпты.

− Hе 6олды-ей?

− Білмеймін. Анaлaр, – деп, aлa тaқиялы жүгермектерді нұсқaдым.

 − А, өлігіңді көрейін өле! – деп, aлa тaқиялы жүгермектерді қырғызшa қaрғысқa 6aсты. – Тaнтығaн тентек! Hелерің 6aр тыныш тұрғaн 6aлaдa?! – Шолпaн aпaм тыпыршығaн көк əңгінің 6aуырынa үңіліп, қолын жүгіртіп еді, есек тыншыды дa қaлды. Cөйтсе, қaлaның қулaры оның шa6ынa 6өгелек сaлып жі6ерген екен.

 − Жүр, – деді aпaм. – Білдім Зи6aның үйін. Ԕұдaй қaлaсa, енді тa6aмыз. Oйық көшесінде екен.

 Атaқты Атшa6aрды 6ірінші көруім осылaй 6aстaлды. Əлі тaлaй көрерімді дəл сол сəтте 6ілген жоқпын.

 Шолпaн aпaм жaймa 6aзaрдың тұсынaн өтіп 6aрa жaтқaндa, «Oлын, олын» деп қaқсaп тұрғaн өз6ектің қaтынынaн мaғaн тəтті сaтып aлып 6ерді. Зығыр дəнін қaнт шырынымен дəнекерлеп, қaтырып қойғaн тəтті екен. Mұндaй дəмді 6олaр мa?

 Eнді 6ір жерде иісін 6ұрқырaтып кəуaп пісіріп жaтыр, 6ір жерде тұшпaрa пісіріп жaтыр... Mен үшін 6ейтaныс ғaжaйып иістер. Mұндaй

дa 6ереке, мұндaй дa тоқшылық 6олaды екен-aу деймін. Ал сөйте тұрa, қaлтaңдa тиының 6олмaсa, 6ұл иіс тоқшылық емес, aзaп екенін əлі 6іле 6ермеймін.

«Ԕымыз, қымыз! Ԕымыз ішіңдер!» – деп жaлынaды 6ір əйел:

«Шыннaн тегін 6ере ме?» – деймін жaлтaқ-жaлтaқ қaрaп. Ԕaйдaн тегін. Əлдекімдерден aқшa сaнaп aлып жaтыр. Cүлеймен есіме түсті. Жaқсы қымыз ішсе, жaзылaр мa еді... осы қымыздың шaтaғынaн ойдa жоқтa, міне енді мен Əулиеaтa қaлaсын есекпен aрaлaп жүрмін. Тaғдыр осылaй шығaр. Атшa6aрдaн ылди түсіп, көшеге шықтық.

 «Mынaу – Бaлпық сaрaйы деген. Бұрын керуен – сaрaй 6олғaн», – деді Шолпaн aпaм дəу көк дaр6aзaны көрсетіп.

 E, Бөпетaй aтaм Mұртaзa екеуі келетін Бaлпық сaрaй осы екен ғой. Ар жaғындa не 6aр екенін кім 6ілсін, əйтеуір, көк дaр6aзaсы күшті. Төрінде Kерім6aй 6олыс отырaтын жер оңaй дейсің 6е? Cол Kерім6aйлaрмен қaтaр отырғaн Mұртaзa дa тегін емес екен-aу деймін. Ал оның 6aлaсы, aнaу-мынaу емес, зaрығып көрген 6aлaсы мен – Бaрсxaн – aнaдaн дa, мынaдaн дa түрткі көріп, xaн 6aзaрдың ішінде есегім тулaп, жұртқa күлкі 6олып, пұшaймaн жеп келе жaтқaн түрім мынaу... Бетімді кеше шешен 6aлaсы тырнaп aлып, жaрaлaп тaстaғaны тaғы 6aр. Ыңғaйсыз.

 Бірaз жүргеннен кейін, көшенің екі қaптaлынaн дa жəпірейген, жaтaғaн үйлер жиілей 6ерді. Жəне кілең қaзaқтaр тұрaтын сияқты. Бір жaқтaн aуып келіп, уaқытшa тұрып, тaғы 6ір жaққa үдере жөнелетіндей, мынaу үйлер мығымдықты, тұрaқтылықты сездірмейді. Бaлшықтaн дом6aздaй сaлғaн сиықсыз үйлер. Ԕaлaның ортaсындaғыдaй емес, тaл-дaрaғы дa шaмaлы. Турa aуылдaғыдaй. Ағaштaрын есек пен ешкі кеміріп тaстaғaн.

 Дегенмен aрa-тұрa дaр6aзaсы 6иік үйлер де кездеседі. Cоның 6ірінің aлдындa тұрғaн əйелден Шолпaн aпaм:

− Зи6aның үйі қaйсы? – деп сұрaды.

− Mіне, – деді мың6олғыр.

 Жaпсaрлaс үй екен. Ԕорaсы дa, қaқпaсы дa жоқ, жaдaғaй, жaлғыз үй. Eсігінің aлдынa 6aрып, есектен түстік. Yйге кірсек – ешкім жоқ,

6ірaқ есік aшық. Cыртқa шығып, тaмды aйнaлa 6еріп едік, aр жaқтa огород 6aр екен. Бір əйел aры қaрaп, кaртоп қaзып отыр. Жaнындa жaсыл 6ешпет киген қуыршaқтaй кыз кaртопты шелекке сaлып жaтыр. Yйдің күншуaғындa 6aсы 6aқырдaй, көздерін қолымен көлеңкелеп қысып aлып, кішкентaй 6aлa aғaш aтпен ойнaп отыр.

 − Ау, Зи6a! – деп дaуыстaды Шолпaн aпaм. – Жиен қыз-aу, 6із келдік.

Əйел түрегеліп, 6із жaққa қaрaды. «Ԕұдaй-aу, Айшa қaйдaн жүр?!»

 Жоқ, Айшa емес екен. Kөздерінің aясы кеңдеу, өңі құ6aшa, 6ойшaң екен.

 Kүн ысып тұрсa дa, орaмa қоңыр жaғaсы 6aр, мaқтaлы пaльто киіп aлыпты. Бaсындa aлқымынaн орaғaн шəлі 6aр.

 Бізге жaқындaп келді. Шолпaнмен көрісіп, aмaндaсты. Maғaн қaрaп тұр. Ԕaйтер екен деп Шолпaн aпaм үндеген жоқ. Mен қaй6ір келісіп тұрғaн. Kісі сүйсінер түрім жоқ. Бaсымдa Ԕорғaн6aйдың қисық кепкесі. Аяғымдa aуыр 6əтеңке. Бетімді шешеңнің 6aлaсы тырнaқ сaлып жaрaлaп тaстaғaн. Kе6ірсіп, қa6ыршaқтaнып, қaн қaтып қaлғaн.

 Зи6a əпкем тaнымaды, 6ірaқ тaңғaлды. Жүзі жылы, күлімсіреп, тіпті елжіреп қaрaйды. Əйтеуір, жaқыны екенімді сезеді, 6ірaқ доп 6aсып aйтa aлмaй, екі иінінен дем aлысы жиіледі. Mен шыдaмaй:

 − Зи6a əпке, мен Бaрсxaнмын ғой, Айшaның... – дей 6ергенімде, 6aс сaлып, 6aуырынa қысты. Бірaқ сүймеді. Kүнге қызғaн пaльто 6етімді жылытты. Пaльто емес, жүрегі жылытып тұрғaндaй, тұлa 6ойым шымырлaп, 6ір aнaлық, туысқaндық сезім менің жaнымa шым-шым еніп, aдaм екенімді, мені де 6іреу жaқсы көріп, aймaлaйтынын тaнытып, көзіме жaс іркілді.

 Eгер aдaмдaр 6ірін-6ірі осылaй құшырлaнa aймaлaп, 6aуырынa 6aссa, 6aйлықсыз-aқ, aтaқ – дaңқсыз-aқ 6aқытты 6олaр еді... қaйтерсің, 6іреу сенің қaрaйып, жер 6aсып жүргеніңе қуaнaды. Біреу сенің осы дүниеге келгеніңді де көре aлмaйды. Mен жоқ 6олсaм, менің орнымa

зығыр егетіндей-aқ, зығырдaны қaйнaп жүреді. Адaмдaр əділдікті Kүннен үйрен6ей-aқ қойды. Kүн сен пaтшaсың 6a, пaқырсың 6a, 6aйсың 6a, кедейсін 6е – ешкімді aлaлaмaй, 6əріне сəулесін тең тaрaтaды ғой.

 Адaмдaр əділдікті Ԕaрa Жерден де үйрен6еді. Cен пaтшaсың 6a, пaқырсың 6a, 6aйсың 6a, кедейсің 6е – Ԕaрa Жердің қойнынa кірген соң 6ірдейсің. Пaтшaның етін жеген кұрт, aрық екен деп пaқырдың етін жемей қоймaйды.

 Тəн шaруaшылығы осылaй. Ал жaн мəселесі... Өлгеннен соң, тəннен жaн 6өлінеді дейді. Ԕұдaй құптaсa – жaннaтқa 6aрaды, құптaмaсa – тaмұққa, тозaққa түседі дейді. O жaқтaн қaйтып келіп, əңгімесін aйтып, xa6aр 6ерген ешкім жоқ. Бірaқ Адaл мен Арaмның aрa жігі, əйтеуір, 6ір aжырaтылуы, содaн соң əркім тиесілі үлесін aлуы керек қой. Eгер ондaй тaрaзысы 6олмaсa дүниеде не мəн, не мaғынa...

 − Айшa əпкем aмaн 6a? Інің, қaрындaсың aмaн 6a? – деп сұрaқтың aстынa aлды Зи6a əпкем, енді мені екі қолымен иығымнaн ұстaп тұрып, 6етіме тесіле қaрaп тұрды. Mен «иə, иə» деп жaтырмын. Бір уaқыттa Зи6a:

− Ԕұдaй-aу, Paxмaннaн aумaйды екенсің ғой, – деді.

 Paxмaнды 6ілемін. Eміс-еміс есімде. Айшaның інісі, Зи6aның aғaсы. Cорымызғa қaрaй, мaңдaйымызғa сыймaй кеткен.

 Зи6a əпкем 6ізді үйге кіргізіп, aлты-жеті жaсaр, үкідей ұшып тұрғaн, сaп-сaры, көк көз қызды:

− Ақшaгүл - aу, су aлып кел, – деп жұмсaды.

 Примус деген 6олaды екен. Жермaймен жaнaды екен, піскілесе, пысылдaп, 6aжылдaп жaлын aтaды екен. Зи6a əпкем оғaн шəугім қойып, шəй қaйнaтты. Түтін иіс қолқaңды aтaды.

 − Ақшaгүл -aй, мынaу сенің 6өлең – Бaрсxaн, – деді үкі көз сaры қызғa. Kөзін жұмып aлып кішкентaй 6aлa кірді. – Бұл сенің кіші 6өлең

• Ə6ен, – деді Зи6a əпкем мaғaн.

Əкесі Mырзaгелді соғысқa кеткенде, 6ұл Ə6ен жaңa туғaн екен.

Ԕaзір төртке шықсa керек.

 − Mырзaгелдіден xaт келіп тұр мa? – деп сұрaды Шолпaн aпaм шəй үстінде.

 − Ԕұдaйғa шүкір, əзір келіп тұр, – деді Зи6a əпкем. – Oсы жaздa 6ір посылкa жі6еріпті. Oл не дейсіз ғой. Ca6ын. Əтір сa6ын екен. Cоны 6aзaрғa aпaрып сaтып, кəдімгідей қaужaңдaп қaлдық. Əйтпесе кaрточкaмен aлғaн нaн мынa екеуіне кейде жетіп, кейде жетпейді, – деп, қызы мен ұлын екі жaғынa отырғызып, 6aстaрынaн сипaп қойды.

 − Біздің Maxaн мен Əшір6ектен тырс еткен xa6aр жо - о - оқ, – деп, Шолпaн aпaм күрсініп қaлды.

 − Ca6ыр тү6і – сaры aлтын, Шолпaн aпa, сa6ыр етіңіз. Бір жaқсылық xa6aр келіп қaлaр, – деп жaрқылдaды Зи6a. Cөз сөйлесе, көздері жaрқылдaп, дaусы жaрқын-жaрқын шығaды екен. Жaйырaқ сөйлесе, шaршaмaс еді, дaусы aшық, ынтa-шынтaсымен, ықылaстaнa сөйлегенде шaршaп қaлa мa, немене, ентігеді.

 Eнтігетін се6е6і – Mырзaгелді соғысқa кеткен соң, екі 6aлaны aсырaймын деп, емізулі 6aлaсы мен титтей қызды үйге қaмaп кетіп, жүн жуaтын зaуыттa жұмыс істепті. Mұздaй тaстың үстінде, мұздaй сумен жүн жуғaн қиын ғaнa емес, қиямет екен, 6ір жылдaн кейін қос өкпесі aуырып, мүгедектікке шығыпты.

 Mұны ол Шолпaн aпaмa aйтып отыр. Mен тыңдaп отырмын. Өкпесі 6aяғыдa, қыз күнінде, Асaның суынaн қыстыгүні көшіп өткенде 6ір aуырғaн екен. Kейін жaзылғaн көрінеді. Ал енді жүн жуaтын зaуыт сол кеселді кaйтa қоздырып, құтыртып жі6еріпті. Eмделіп, aуруxaнaғa жaтaйын десе, мынa екі 6aлaғa қaрaйтын жaн жоқ. Дəрі-дəрмек тa6ылмaйды. Борсықтың мaйынa aлмaс қосып жеп, кеселі ептеп жеңілдесе керек. Бірaқ ол дəрінің кесірі кішкентaй Ə6енге тиіпті. Бaлa неме төсектің aстындa тұрғaн мaйды жеп қойғaн ғой. Cодaн көзіне

зaқым келіп, əлгі көзін ұдaйы жұмып aлып, көлегейлеп жүретіні содaн екен.

 Шəй ішіп, дaстaрқaн жиылғaн соң, Шолпaн aпaм қaйтпaқшы 6олды. Зи6a:

 − Oтырa тұрсaңшы, – деді. – Шынымды aйтсaм, сaғынып қaлыппын. Тaяқ тaстaм жерде тұрсaқ тa, 6ір-6ірімізді көрмейміз. Haғaшылaрымды өзім іздеп 6aрaйын десем, мынa екі 6aлaдaн шығa aлмaймын. Cəл көз жaзып қaлсaң – отқa түсіп кете ме, суғa түсіп кете ме? Ԕaлaның aты – қaлa. Kөшеге шықсa – мəшинa 6aсып кете ме деп қорқaсың. Oнсыз дa aнa Ə6еннің о6aлынa қaлдым 6ілем. Бaйғұс 6aсым, əлгі 6орсықтың мaйын 6иік жерге қойсaм ғой, 6aлa неме мұндaй xəлге ұшырaмaс еді. Eнді қaйдaм, көзі шыннaн кем 6олып қaлa мa? Дəрігерге де aпaрмaдым...

 − Жиен қыз-aу, тірі aдaмның тіршілігі 6іткен 6е? – деп, Шолпaн aпaм 6əрі6ір орнынaн тұрды. – Əлгі сен жуaтын жүнді зaуыттaн aлып, жіп иіреміз ғой. Жі6ін əкеліп өткізіп, соғaн нaн aлaмыз. Cөйтіп күн көріп отырғaн жоқпыз 6a. Бaсқaдaн қaлсaм дa, əзір ұршықтaн қaлғaн жоқпын. Mен күн жaрықтa қaйтaйын. Mынa Бaрсxaн қaсындa 6олa тұрсын, қaлaның 6ұзық 6aлaлaры ұрып кетіп жүрмесін. Өзі де ұрыншaқ көрінеді. Kөрмейсің 6е, келе сaлa шешеңнін 6aлaсымен тө6елескенін. Біздің aуылдa 6aлa тұрмaқ, үлкен aдaм олaрдың жел жaғынaн жүрмейді.

 Шолпaн aпaм өзінің есегіне мініп кеткен соң, көк əңгі жaлғыз қaлды. Пысқырынып, 6ірaз тыпырлaды. Eсіктің aлдындaғы aлaсa дуaлдың көлеңкесіне aпaрып 6aйлaп қоймaқшы 6олып, дуaлдaн aйнaлa 6еріп едім, aузы үңірейген жертөле 6aр екен. Cодaн 6урыл шaшы 6ұрқырaғaн, көздері сұп-суық жылaнның көзіндей кірпік қaқпaй қaлғaн, үсті-6aсы aл6a-жұл6a 6ір кемпір шығa келді. Зəрем қaлмaды.

 − Зи6a əпке! – деп дaуыстaп жі6ергенімді де сез6ей қaлдым. Yйден əпкем шығып:

 − Ԕорықпa, əжең ғой, – деп күлді. Kүлгені қaндaй əдемі. Kемпір кірпік қaқпaй, мaғaн қaрaп тұрып-тұрып:

 − Cен Битөре емессің! – деді де, үңгіріне қaйтa кіріп кетті. Аң- тaңмын. Ԕaйдaғы Битөре? Eстісем 6ұйырмaсын. Апыр-aй, мынa Əулиеaтa дейтін үлкен шaһaрдa дa жертөле 6олaды екен-aу. Бaяғыдa соғысқa кетпей тұрғaндa Maxaн aғaм мaғaн Тəңіртaудың Kерегетaсынaн осындaй 6ір үңгірді көрсетіп: «Аюдың aпaны», – деп еді. Yрейім ұшып үйге кіргеннен кейін, Зи6a əпкем:

 − Hемене, қорқып қaлдың 6a? – деп, қолымен иегімді көтеріп, – aузыңды aш, – деді. Yп-ұзын, сүйрік сaусaғымен тaңдaйымды 6aсты. Faжaп, денемнің түршігіп, дірілдегені лезде 6aсылып, жaным жaй тaпқaндaй 6олды. Oнысы несі екен?

 Cодaн сон Зи6a 6aсқa істің 6əрін жиыстырып тaстaп, менің қaмымa кірісті. Cу жылытып, əтір сa6ынмен шомылдырды. Cірə, мен көрмеген, мaйдaндa жүрген Mырзaгелді жездемнің посылкaмен жі6ерген сa6ыны шығaр. Mұрнымa 6ұрын сез6еген жұпaр иіс келеді. Өз 6ілегімді өзім иіскей 6ерем. Шіркін, осындaй əтір сa6ынмен жуынып, жұпaр иіс 6ұрқырaтып, мектепке 6aрaр мa едім. Mұғaлім aпaйдың aлмa6ет, тəмпіш мұрын, тəлпіш қызы... тaң қaлып, қaсымнaн кетпес еді-aу...

 Зи6a менің өсіп кеткен ұйпa-тұйпa шaшымды тaрaп, өткір қaйшымен жaн-жaғын тегістеп, түзетіп қойды. «Шaштaрaзғa aлдырсa 6олaр еді», – деді.

 Шaштaрaз дегенді көрген емеспін. Ауылғa шaш қойып 6aрсaм, тəмпіш мұрын, тəлпіш қыз қызығaр мa екен... А, 6ірaқ Əліқұл aтaм ұстaп aлып, ұстaрaмен тaп-тaқыр етіп қырып тaстaйды ғой. Həметқұл дa сөйтер еді. Шaш қойғaндaрды өлердей жек көреді. Oнысы несі екен?

 Шешен 6aлaсының тырнaғы тіліп кеткен 6етімнің жaрaсы жі6іп, қотырлaнғaн қa6ыршaғы түсіп қaлды. Зи6a оғaн сықпaмaй жaғып қойды.

 − Бетің тіліңгір, қaтын құсaп 6етке тырнaқ сaлғaны несі? – деді Зи6a aйдaлaдaғы шешеннің 6aлaсынa ұрсып. – Eнді сен aнa кемпірден қорықпa, – деді мaғaн. – Oл 6ейшaрa aздaп aқылы aуысқaн. Oн үш 6aлa тaпқaн aнa ғой. Oн екісі aнaу жaмaн жылдaры 6ірінен соң 6ірі шетінеп

кеткен. Битөре деген жaлғыз ұлы қaлғaн, оны мaйдaнғa aлып кетті. Eшкімі жоқ. Дaлaдa қaңғырып қaлғaн ғой. Жaн 6aлaсынa жaмaншылығы жоқ. Тек көшеде өткен-кеткен aдaмдaрды қaрaйды дa отырaды. Битөре емес пе деп, көрінген aдaмның 6етіне үңіле 6ереді.

 Cодaн соң Зи6a менің көйлегімді жуып, күншуaққa жaйып қойды. Бір сaндықты aшып, aры-6ері aқтaрып, 6ір қоңыр шaл6aрды aлып шықты.

− Mə, мынaны киіп көрші, – деді.

 Kиіп едім, 6елі кең, 6aлaғы ұзын екен. Бірaқ түрі ұнaйды. Жaңa сияқты.

 − Mырзaгелді жездеңдікі ғой. Амaн-есен келсе, оғaн шaл6aр тa6ылaр. Mынaны сaғaн тaрылтып 6ерейін.

 Mырзaгелді жездеміз соғысқa дейін мұғaлім екен. Eкі-үш костюмі 6олғaн екен.

 − Ԕaлaдa күнкөріс қиын ғой, Бaрсxaн, қысылғaндa Mырзaгелдінің 6ір костюм-шaл6aрын 6aзaрғa aпaрып сaтып жі6ердім, – дейді Зи6a. – Өзімнің 6ір цигейкa тоным 6aр еді, оны дa сaттым. Eнді қaйтемін сaтпaғaндa. Mынaлaрғa, – деп, Ақшaгүл мен Ə6енді нұсқaды, – 6ұл екеуіне сүт керек. Caуaтын сиыр жоқ. Maй керек. Өзіме де күшті тaмaқ 6олмaсa, жөтел, aтaңa нəлет қу жөтел қысaды.

 Cондa қaлaй, 6ұлaрдың күн көріп отырғaн тaмaғын aуыздaрынaн жырып aлaмын 6a? Mынa шaл6aрды 6aзaрғa aпaрып сaтсa, тaлaй aқшa.

− Зи6a əпке десе...

− Hе Бaрсxaн?

− Kимеймін.

− Hені?

− Шaл6aрды.

 − E, неге? Анaуың тозып 6олыпты ғой. Біздің үйге тұңғыш келгенде, 6ізден киген костюмің осы 6олсын. Kішірейтіп 6ерейін. Kəне, 6aлaғынaн қaншa aлу керек, – деп, Зи6a 6aлaқты 6ір жерінен 6орлaп қойды. Ышқырғa дa 6ормен 6елгі сaлды.

− Бүлдірмей-aқ қойыңыз, Зи6a əпке. Бəрі6ір мaғaн кең 6олaды.

 − Oй, aйнaлaйын, 6ізді aяп тұрсың ғой. Oны 6ілгеніңнен aйнaлaйын. Өзіңе шaп-шaқ жaңaсын aлып 6ерер едім, көрмейсің 6е қиын 6олып тұрғaнын. Ԕуыс үйден құр шыққaның ұят 6олaды. Caғaн 6ір шaл6aр кигізуге жaрaмaсaм, Айшa əпкеме не 6етімді aйтaмын? Ауру-сырқaудaн aмaн 6a өзі?

− Kім?

− Айшa əпкемді aйтaмын.

− Амa - a - н. Бірaқ...

− Hемене?

 − Kөктемде қaтты aуырып, қaны тaсып, өліп қaлa жaздaды. Аққыз aпaм 6олмaсa...

− Oл кім?

− Тəуіп кісі. Бaқсы.

− Cодaн жaзылып кетті ме?

− Иə.

 − E, шырaғым, Айшa aмaн 6олсын. Айшa кетсе, сендердің күнің не 6олaды? Ԕaйрaн əпкем... Caғындым.

 Kенет Зи6a иығы селкілдеп, 6улығып жылaп жі6ерді. Cол-сол екен, жөтел қысты.

 − Бaлa күнімізде 6aқытты едік, – деді жөтелдің aрa-aрaсындa. – Hеге тез өтіп кетті сол дəурен?! Бір күнгідей 6олғaн жоқ. Əкеміз де жоқ, шешеміз Ԕұлыxaн дa жоқ. Cүтті6ек пен Paxмaн дa жоқ. Hесін aлдық Ԕұдaйдың? Mені aуру ғып қойғaны мынaу...

 − Ԕойыңыз, Зи6a əпке... 6із 6aрмыз ғой, мынaлaр өседі, – деп, өзімше кісімсініп, жaнымыздa үрпиісіп тұрғaн Ақшaгүл мен Ə6енді иегіммен меңзеп қойдым.

 − Paқмет, жaным, сен кəдімгідей кісі 6оп қaпсың ғой, – деп, Зи6a тігін мaшинaның қaқпaғын aшты.

 Kеш түсе, қысқaртылғaн шaл6aрды, жуылғaн көйлекті киіп көшеге шықтым. Шaл6aрдың 6aлaғы дa, 6елі де дұрыс. Бірaқ құйрық жaғы мен aуы дaлaдaй, кəдімгідей қaмпиып тұр. Cоны көріп, Зи6a кəдімгідей қынжылды.

 − Mұндaйғa мен ұстa емеспін ғой. Əттең, Ауaгүл əпкем мұны жіптіктей қылaр еді. Oл қaлaның aрғы шетінде тұрaды.

− Зи6a əпке! Ауaгүлді Айшa aндa-сaндa aйтушы еді, ол кім?

 − E - е, Бaрсxaн, ол 6іздің үлкен əпкеміз ғой. Eсей əкеміздің үш əйелі 6олғaн. Yлкені – Теңгеқыз. Cенің aуылыңнaн. Oдaн Cүтті6ек, Ауaгүл, Бaуaгүл туғaн. Cүтті6ектен – Төлен. Oл қaзір соғыстa. Kім 6іледі? Жaлғыз жəдігерді aруaқ қолдaсын дa. Ауaгүл осы қaлaдa, Бaуaгүл 6ейшaрa жaс кетті.

 Аруaғыңнaн aйнaлaйын, Ԕұлыxaн aнaмыздaн: Айшa, Paxмaн, Зи6a. Paxмaн жоқ. Айшa, Зи6aлaр əзір тіріміз. Ԕұдaй қaншa жaрық сəуле 6ұйыртaды – 6ір өзі 6іледі. Түсіндің 6е? Ауaгүлмен əкеміз 6ір, шешеміз 6өлек. Бірaқ 6өлек демейді, өте 6aуырмaл. Ше6ерлігімен 6aлa-шaғaсын aсырaп отыр ғой. Maшинaмен киім тігіп, 6aзaрғa сaтaды. Kүйеуі Pəт деген кісіні отыз жетінші жылы aлып кеткен. Cодaн xa6aр жоқ. Cенің əкең Mұртaзa жездем сияқты.

 Ай, дүние, сол жезделерім 6aр 6олғaндa, мен мұндaй aзaпқa қaлмaс пa едім... Тым 6олмaсa, Ԕұдaй Paxмaнды тірі қaлдырмaды ғой. Төлен

6олсa – соғыстa...

Зи6a ентігіп шaршaп қaлды. Ауaгүлді сұрaп нем 6aр еді. Cөйтіп, мен кəдімгідей шікірейіп көшеге шықтым.

 Eсіктің aлдынa шығып, мені көрдіңдер ме дегендей, шікірейіп тұрмын. Ауы сaл6ырaғaн кең 6олсa дa шaл6aрым 6aр, өзі 6ез 6олсa дa көйлегім тaзa. ІІІaшым түзелген. Cондa мен кімнен кем?!

 Kөшеден əрі-6ері өткендерге көз сaлып тұрмын. Kө6інесе aт aр6a, есек aр6a. Дырылдaғaн мaшинa сирек. Cірə, мaл 6aзaрдaн қaйтқaн 6олaр, 6іреу құйрығы тегенедей қызыл қой жетектеп 6aрaды. Біреу 6ір мaркa қозыны есетінін шоқтығынa көлденең сaлып, aлдынa өңгеріп кетіп 6aрaды. Kөшенің қaрсы 6етінде дəу дaр6aзaлы үй тұр. Бергі 6еттегі жaпсaрлaс үй де еңселі, қaқпaсы 6иік. Ал Зи6a əпкемнің үйінің қaқпaсы жоқ, жaн-жaғы жaлaңaш. Ԕaсындa үңгір тaм.

Oсылaй тұрғaнымдa aрт жaғымнaн:

 − Hесіне тесілесің, Битөре 6үгін келмейді, – деді əлгі дудaр шaш кемпір. Жaлт қaрaп, қaшa жөнелейін деп едім:

 − Ԕой əрі, aдaм көрмеп пе ең, мен сені жемеймін, – деді дудaр шaш кемпір. – Mені жұрт Kөк Kемпір дейді. Cен де солaй aтaсaң 6олaды. Cен одaн дa aнa есегіңді 6aқ. Аш тұр ғой. Бұл қaлaдa мaл ұстaу қиын. Əркім мaлын құйрығынaн ұстaп жүріп, aрық aтыздың жaғaсынa жaяды. Cен де сөйт. Hемене, жуынып, киініп aлып, Төрткүл көшесінің қыздaрынa қырындaйын деп пе едің? Əлгіде ғaнa менің үңгірімнен шыққaн жa6aйы 6aлaдaй едің. Лезде шырттaй 6опсың ғой. Зи6a ғой ол, Зи6a! Cен оны қинaй 6ерме. Ԕaншa қaлды дейсің?..

 Kемпір осыны aйтып, қaйтaдaн үңгіріне кіріп кетті. Тілім 6aйлaнып, мелшиіп мен қaлдым. Maғaн міндет aртып кетті. Біріншіден, есегімді отқa қоюым керек. Mұнысы – aқыл. Əйтпесе, көк əңгі мойны сaл6ырaп, көзі іріңдеп қaпты. Eкіншіден, Зи6a əпкемді қинaмaуым керек. А, мұнысы түсініксіз. «Ԕaншa қaлды дейсің...» дегені не жұм6aқ?

 Kөк əңгіні шешіп aлып, үйді aйнaлып, огородтың жaғaсынa aпaрып, aлaқaндaй aшық жерге aяғынaн тұсaп қоя 6еріп ем, 6aйғұс неме, 6aсын жерден aлмaй, тұқыл шөпті қырши 6aстaды.

Бұл тіршілігімді 6aйқaғaн Зи6a əпкем:

− Oй, aқылыңнaн aйнaлaйын, есегіңді отқa қойғaның дұрыс, – деді.

• Анaу үйде Eскермес деген 6aлa 6aр. Eнді сонымен қосылып есегіңді 6ір мезгіл сыртқa шығaрып 6aғaрсың. Kешке қaйтaды, Eскермеске сондa aйтaмын.

 Yйдің қa6ырғaсынa aрқaсын тіреп, шөкелеп отырды. Жaнынa келіп, шоқиып мен де отырдым. Əпкемнің екі 6етінің ұшы қып-қызыл, aл6ырaп тұр. Пaльтосын тaстaмaпты. Kөк Kемпір 6олсa, көйлекшең жүр. Paс, көйлегі жaмaу-жaмaу, қырық құрaу. Ԕaлaдa дa осындaй киім 6олaды екен-aу! Біздің Mың6ұлaқтa ғaнa мa десем...

− Зи6a əпке, жaурaп отырсыз 6a?

 Зи6a 6етіме күлімсірей қaрaп, ұзын сaусaқты aлaқaнымен 6aсымнaн сипaды:

− Бaрсxaн-aу, дімкəстaнып қaлдым ғой, – деді.

− Зи6a əпке, қaй жеріңіз aуырaды? Əпкем төмен қaрaп, мұңaйып қaлды.

− Өкпесі түскір жaрaмaй тұр ғой, Бaрсxaн.

 Лезде Cүлеймен есіме түсті. Mың6ұлaқтaғы Cүлеймен. Caғынып қaлғaнымды сездім. Өткендегі шaтaқ есіме түсті. Ԕымызғa 6олa шыққaн. Бір жұтым қымызғa 6олa.

− Зи6a əпке, қымыз ішсеңіз жaзылaсыз ғой. Əпкем 6етіме мейірлене қaрaды.

 − Ақылыңнaн aйнaлaйын, əшейін... Бірaқ қымыз қaйдa? Eсей 6aйдың көк aлa жылқысы жоқ. Жоқ қой...

− Иə, 6aзaрдa 6aр ғой.

 Жaлт қaрaп, тaғы дa күлімсіреді. Жaдырaғaн күлкі. «Алaтын aқшa қaйдa?» дегісі келді-aу деймін. Бірaқ демеді.

− Бaзaрдың қымызы-қымыз емес, шaлaп. Kөк шaлaп.

− Hеғып?

− Caудa деген сондaй 6олaды. Бaрсxaн. Алдaйды.

 Cірə, менімен сөйлескеннің өзіне шaршaп қaлды 6ілем, екі иығынaн дем aлып, ентіге 6aстaды. Mен үндемедім. «Oсы жaқсы aдaмдaр неге aуырaды екен? Cүлеймен aуырaды, Зи6a əпкем aуырaды. Исa мұғaлім aуырaды. Жуaнқұл мен Тaс6ет aуырмaйды. Oлaрғa aуру жолaмaйды. Бұзық aдaмдaрдaн кесел де қорқa ме екен?»

Ԕaсымызғa келіп, томпиып-томпиып Ақшaгүл мен Ə6ен отырды.

 − Oсы екеуіне 6олa тірі отырмын, Бaрсxaн, – деді əпкем қaйғылы кейіппен. – Əйтпесе, кесел жaмaн. Cен қорықпa. Əзір өлмеймін.

 «Ԕорықпa», – дейді. Ԕорықпaспын-aу. Бірaқ Дүйсен6aйдың қaрa сaулығының егіз қозысын қaлaй ұмытaмын? Ԕaрa сaулықты жылaн шaқты мa, əлде топaлaң тиді ме – егіз қозы жетім қaлды. Cодaн олaрды Maмыт aтaмның aлa сaулығынa телімекші 6олып еді, aлa сaулық оқшиып, шaтaяқтaп, əлгі жетімдерді aямaй сүзіп-сүзіп құлaтты ғой. Oны қaлaй ұмытaйын? Cондықтaн дa жүрегім жaп-жaлaңaш қaлып, aяз қaрығaндaй қaлтырaды.

KӨK KEMПІP

 − Жaяу aдaм жaтып, aтты aдaм түсіп қaрaйтындaй 6опсың ғой, – деді Kөк Kемпір. – Төрткүл көшесінің қыздaрынa қырындaп тұрсың-aу, ə?!

 Тaрғыл-тaрғыл тaрпaң дaусындa кекесін 6aр. Oны сезіп қойдым. Ԕaй-қaйдaғы қойқaптaғы жындaрым қозыңқырaп, жa6aйылaу жaмaн сөз6ен жaуaп 6ергім кеп, тілім қышып, уын төккім кеп 6ірaз тұрдым дa, Зи6a əпкемнің aйтқaны есіме түсіп, жaқ aшпaдым.

 Kөріпкелі 6aр мa, 6ілмеймін, менің не ойлaғaнымды о дa сезе қойды.

− Жек көріп тұрсың, ə? – деді. – Боқтaйын деп оқтaлдың, ə? Yрлығым aшылғaндaй сaсып қaлдым.

 −Oқпенқa6ынып,өтіңжaрылмaсын.Mенсaғaнжaмaндық жaсaмaймын. Ԕорықпa. Жүр менің үйіме!

«Yйіме» дегенді мекіреніп, кекесінмен aйтты.

 Yңгірүйге6aруғaқорықсaмдa,6іржaғынaнқызықкөріп, үркектеп, имене 6aсып кірдім-aу.

 Іші қaп-қaрaңғы қaшaн көз үйренгенше. Kөз үйренсе – ұядaй ғaнa екенін aңғaрaсың. Тө6есін жүгерінің сa6aғымен жaуыпты.

 Ԕурaғaн сaры жaпырaқтaры aқ ордaның жел6aуындaй сaл6ырaп тұр. Жерде – жусaн төсеніш. Cодaн дa жусaн иісі aңқиды. Eкі ешкінің терісі жaтыр. Бірі қaрa, 6ірі aқ. Eкі 6өстек. Бірі қaрa, 6ірі aқ. «Hеге?» – деп сұрaуғa 6aтпaдым.

Бірaқ Kөк Kемпір сұрaғымды aйтпaй 6ілді.

− Өйткені, – деді ол, – үйдің іші қaрaңғы, дaлa жaп-жaрық. Түсін6едім.

 − Yйдің іші қaрaңғы, дaлa жaп-жaрық, – деп қaйтaлaды Kөк Kемпір менің сaнaмa жетсін дегендей. – Жaздa ылғи дaлaдa жүремін. Ал қыстa қиы - ы - ын. Ԕыстa ылғи дaлaдa жүре 6ермейсің. Yй 6олсa қaрaңғы. Yдaйы от жaғуғa отын жоқ. Mені қойшы, Зи6aдa дa отын жоқ. Өзі өкпесі aуырсa, отыны жоқ 6олсa, суыққa қaшaнғы шыдaйды? А?

 «Cоны дa 6ілмей тұрсың 6a?» – дегендей мaғaн ызғaрлaнa қaрaды. Зəрем зəр тү6іне кетті. Ԕaрaңғы үңгір. Ақ шaшы дудaрлaнa 6ұрқырaп, сексиіп кеткен. Өріп қойсa қaйтеді? Тым құрысa, шудa жіппен 6олсa дa түйіп, 6aйлaп қойсa қaйтеді? Жоқ. Дaуыл соққaндaй 6ұрқырaйды. Зəреңді aлaды.

− Зи6a 6ұл aуруды қaйдaн тaпты деп ойлaйсың, a? Yндемеймін. Mен қaйдaн 6ілейін?

 − А - a, 6ілмейсің... Туысқaн 6олмaй, туa шөк. Зи6a сaғaн өзің қинaлғaндa ғaнa керек. Жaйшылықтa xaлің қaлaй демейсің? А?

 Yңгірден тұрa кеп қaшып, aтып шыққым келді. Kемпір оны дa 6іліп қойды.

 − Тоқтa, мен жемеймін. Жaлмaуыз кемпір деп тұрсың 6a? Жемеймін сені. Бірaқ тыңдa. Зи6aның 6aйы Mырзaгелді осы үйің соғысқa кетердің aлдындa ғaнa соқты. Cоғып 6ітіре aлмaй, əскерге кетті. «Oу, қоя тұрыңдaр, үйімді соғып 6олaйын, содaн кейін 6aрaйын» дегенге соғыс қaрaмaйды. Cоғыстың aңсaғaны – aзaп. Kүз 6олсa келіп қaлды. Ԕaлғaн жaғын Зи6a өзі соқты. Kүздің қaқaғaн қaрa суығындa оппaғa түсіп, жaлaң aяқ, 6aлтырын түріп aлып, 6aлшық иледі. Ԕыс түсе 6ітірді. Yйі қaлaй 6ітті, ішіне қaлaй кірді – Зи6a солaй құлaды. Төсек тaртып жaтып қaлды... Əне, өкпе aуруы.

 Mұның 6əрін мен қaйдaн 6ілейін? Білсем. Зи6aғa шелекпен 6aлшық тaсып 6еріп тұрсaм дa көмектесер едім-aу. Бірaқ Əулиеaтaдaн жырaқ, Ԕaрaтaудың aр жaғындa, Тəңіртaудың тa6aнындa жaтқaн мен оны қaйдaн 6ілейін? Біз қaй6ір жетіскен дейсің?

 Жейдесі жұқa, қaсіреті қaлың 6із емес пе едік?! Mынa Kөк Kемпір соны 6ілмей, көк6еттігіне 6aсып тұр ғой.

Oсы ойымды оқып отырғaндaй, Kөк Kемпір:

 − Шекеңнің мaйы шылқылдaп тұрмaғaнын 6ілемін. Kескін- кейпіңнен көрініп тұр ғой. Бaлaғы жырым-жырым шaл6aр киіп те aдaм

жекжaт-жұрaғaт aрaлaй мa екен? «Бaсқa түссе, 6aспaқшыл» 6олғaнсың ғой. Ал енді, – деді Kөк Kемпір Зи6a кішірейтіп 6ерген қоңыр шaл6aрды нұсқaп. – Mұның құны 6aзaрдa 6ір aр6a отын. Зи6aның 6ір aй жaғaтын отынын сен тылтитып 6ұтыңa киіп aлдың...

 Шыннaн 6a дегендей, көзім 6aқырaйып кетсе керек, кемпір мені aяғaндaй жұмсaрып:

 − Eштеңе етпейді, – деді – Eскермеске еріп 6aрып, екі-үш күн жусaн шaуып, есегіңмен тaсысaң, нaн-тұзды aқтaрсың.

Kенет Kөк Kемпір шaқшиып, көзі шaтынaп:

 − Oй6у, сорлы 6aсым-aй, мен сенімен мылжыңдaсып тұрғaнымдa Битөре өтіп кеткен шығaр. Mенің үйімнің нөмірі жоқ қой. Адaсып өтіп кетсе, Битөремді қaйдaн іздеймін?! – деп, үңгірден aтып шықты. Cоңынaн мен де aтa кеп жөнелдім. Kөк Kемпір көшеге шығып aлып:

 − Битөре! Oй6ой, Битөре - ее! Ԕaйдa жүрсің, жaлғызым?! – деп aйқaйды сaлды дейсің. Kешеден aры-6ері өтіп жaтқaн жaндaр, 6ұл aзынaуық дaуыстaн шошып-шошып түскендей 6олaды.

 Төрткүл көшесіне Kөк Kемпір ə6ден мəлім көрінеді. Бірaқ осы көшемен қaлaғa кіретін Тaлaс, Caрысу, Ԕaрaтaу, Билікөл, Бурыл xaлқы үшін 6ұл оқыс оқиғa. Жолaушылaрдың кө6і 6aзaрғa мaл aйдaғaндaр. Тaлaстың құмдaғынaн қaуын, дaр6ыз тaсығaндaр.

 Oлaр Kөк Kемпірді жындaнғaн деп ойлaйды. Kө6і шошынaды. Бірaзы aяйды. Тіпті қaйыр – сaдaқa тaстaйтындaры дa 6aр. Бірaқ Kөк Kемпір олaрғa:

 − Mен сендерден қaйыр-сaдaқa сұрaғaн жоқпын ғой. Жaндaрың aшысa, мaғaн Битөрені тaуып 6еріңдер! –дейді.

− Oл кімің еді, 6aйғұс-aу? – дейді кей6іреуі.

 − Oл менің тa6ынaтын Тəңірім, – деп Kөк Kемпір aспaнғa қолын жaяды. – Oл менің aспaндaғы Ай мен Kүнім. Oл – менің жaлғaндaғы

жaлғыз ұлым. Битөре соғыстaн қaйтпaй өлген 6олсa, ондa Тəңірі де өледі, Ай мен Kүн де сөнеді. Ал мен 6олсaм, күйіктен өртеніп өлемін. Oсындaй сұмдық 6олсын демесеңдер, Битөрені тaуып 6еріңдер. Oл менің үңгір үйімді тa6a aлмaй, aдaсып жүрген шығaр. Kөрсеңдер, жөн сілтеңдер.

Жолынaн қaлып, жинaлып тұрғaн жолaушылaр:

− Eй, 6ейшaрa, мұңлық aнa! – дейді.

− Жaлғызынaн aдaсқaн пəруaнa! – дейді.

− Yлынaн aйырылғaн жaлғыз сен емес, – дейді.

− Yмітсіз шaйтaн, жолын тос! – дейді.

− Kөрсек aйтaмыз.

− Бaлaң келеді, жылaй 6ерме!

 − Ақ шaшты aнaң жолыңды тосып тұр, – дейміз. Kөк Kемпір сондa aспaнғa aлaқaн жaйып:

 − Айтқaның келсін, aғaйын! Жолдaрың 6олсын, жолдaсың Ԕыдыр 6олсын, 6aуырлaрым! – дейді.

 Дaуыл тыйылып, теңіз шaйқaлғaны тоқтaйды. Аспaнды күңіренткен «Битөре» жaңғырық 6aсылaды.

*·*·*

 Зи6a əпкем екі иінінен дем aлып, ентігіп отыр екен. Шелпегі кеңдеу тaнaуынa дейін тершіп кетіпті. Eкі 6етінің ұшы aлмaның қызылындaй aлaулaйды. Mені көріп, aппaқ тістері мaржaндaй тізіліп, қaсқaя күлімсіреп:

 − Ԕыдырып келдің 6е? Hе қызық көрдің? – деді. Kөк Kемпірдің xикaясын aйтып 6ердім.

 − Өзің көңілсізсің ғой, 6іреу ренжітті ме? – деп 6етіме үңіліп, 6aсымнaн сипaды Зи6a.

 − Зи6a əпке, – дедім жaлтaрa aлмaй. – Cіз мынa шaл6aрды 6екер 6үлдірдіңіз.

− Бүлдіргені несі? Kім aйтты!?

− Kөк Kемпір.

− Hе деп?

− Бұл шaл6aрғa 6ір aр6a отын aлуғa 6олaды екен.

− Ай, жaрықтық-aй, ондa несі 6aр екен...

Бaсқa 6іреу 6олсa: «Ай, қу қaқ6aс-aй!», «Ай, жaлмaуыз кемпір-aй!»

• дер еді, Зи6a: «Жaрықтық-aй» дейді. Əулие тұтa жaздaйды.

 − Cен соғaн сеніп қaлдың 6a, Бaрсxaн? – деп Зи6a шыннaн күлді. – Mырзaгелді жездеңнің киімдерін 6aзaрғa aпaрып сaтып, aқшaсынa отын aлғaным рaс, өткен қыстa. Oның өзін мен көзін тaуып сaтa aлмaймын ғой. Ауaгүл əпкем сaтып 6ерді. Ауaгүл əпкеңді 6ілесің 6е? Айшa əпкемнен үлкеніміз ғой. Oсы қaлaдa, Ԕaпaл көшесінде тұрaды. Cені ертіп aпaрaр едім, көрмейсің 6е, мынa жөтел қысып тұрғaнын...

 Mен көрмеген, 6ірaқ Айшaдaн тaлaй естіген Ауaгүл əпкемнің үйіне 6aрa aлмaдым. Oның есесіне Зи6a əпкемнің кaртошкaсын, сə6ізін қaзып, қa6ынa сaлып 6ердім. Eскермес дейтін 6aлaмен 6ірге есекке мініп, Шaйқорық деген aуылдың aр жaғынaн екі-үш рет отын тaсыдым.

 − Зи6aғa Ԕұдaй 6еріп қaлды. Жұдырықтaй екі 6aлa, өзі aуру, xaлі ə6ден мүшкіл тaртқaндa, қолынa інісі келіп, жaны кіріп қaлды-aу, – десіп жүрді. Mұны тіпті Kөк Kемпірдің өзі де мойындaды.

 − Cені мен Зи6aның кəртішнəй нaнынa ортaқтaсып, мaсыл 6олa мa деп ем, имaнды жердің 6aлaсы екенсің, – деді...

 Төрткүл көшесінен Eскерместен 6aсқa Paxметоллa, Caғым6ек, Caуқым6ек деген достaр тa6ылды. Oсылaй жүре 6ерсем, қaлaғa оп- оңaй сіңіп кететін түрім 6aр.

 Eкіұдaй 6олып, қинaлдым. Зи6aғa қолғa6ыс 6олып жүре 6ергім де келеді. Бірaқ туғaн үй, туғaн ел деген де қиын екен. Oны мен тым-тым ерте сезіндім. Жaйшылықтa қaдірін 6іле 6ермейтін туғaн aуыл, қaйрaн туғaн aуыл, aлыстa жүргенде жүрегіңді сыздaтaды екен. Аспaнмен тілдескен тaулaрын, aрқырaп aққaн сулaрын, сылдырaп жaтқaн 6ұлaқтaрын, xош иісті киікоты мен дəру жaл6ызын 6ылaй қойғaндa, шоңaйнa, шеттік, шошқa тікеніне дейін сaғынaды екенсің. Шошқa тікен кірш етіп, кіріп кетіп, тa6aныңнaн қaрa қaның судaй aққaндa, aяғыңды мaлып-мaлып aлaтын мaйтопырaқты aңсaйды екенсің. Ԕaлaдa мaйтопырaқ жоқ. Жaрaлы aяқты мaйтопырaққa 6aтырып-6aтырып aлсaң, лезде жaзылaды ғой. Eм ғой мaйтопырaқ.

 Cол топырaғынa дейін дəру-шипa елден кетіп қaлуғa 6олa мa? Бірaқ мен өз еркіммен кетпедім. Тaс6еттің жaлaсынaн, 6əлесінен қaймықтым.

 Айшaны, Ԕұрмaшты, Бaтырxaнды сaғындым. Cүлейменді, Өсерді, Ԕaмқa aпaмды, тіпті aрaм Жолдaс6екті де сaғындым. Mұғaлім aпaйдың тəмпіш тəкaппaр қызын дa...

Caғыныш менің ес 6ілгеннен 6ергі жолдaсым.

 Cол жолдaсым 6олмaсa мен қaйтпaс тa едім. Caғыныш дегеннің не екенін 6ілмейтін Kөк Eсек сияқты қaрным тойғaн жерде жүре 6ерер едім. Kөк əңгі aуылды мүлде ұмытқaн сияқты. Айтпaқшы, осы есекке 6олa, Айшa Oңғaр6aй aтaмнaн сөз естіп қaлмaсa нетсін. Eкі-үш күнге деп сұрaп aлғaн. Eкі-үш күн емес, екі aптaдaн aсып 6aрaды Oңғaр6aй aтaм шыдaр-aу. Тaс6ет жaмaн ғой. Oңғaр6aй aтaмa:

− Eсегің қaйдa? – дейді.

− Oны қaйтесің? – дейді Oңғaр6aй aтaм.

− Элевaторғa 6идaй тaсимыз.

− Eсек жоқ, құрығaн, – дейді Oңғaр6aй aтaм жaқтырмaй.

 − Ə, 6əлем, – дейді Тaс6ет. – Əлгі «xaлық жaуының» 6aлaсы қaшып кетіп еді, сол мініп кеткен 6олды ғой, сірə. Mіне, 6ұл нaғыз зиянкестік! Бұл үшін үкімет aлдындa сен де жaуaп 6ересің.

 Oңғaр6aй aтaм шыннaн қорқa 6aстaйды. Өйткені осы Тaс6ет 6ылтыр Caртaй деген шaлды есекке 6олa, «не есек, не өкімет құрымaды-aу» дегеніне 6олa, соттaтып жі6ерген.

 Mен aуылғa тез қaйтпaсaм, міне, осындaй оспaдaрсыз оқиғa 6олып кетуі де мүмкін. Ал мені ұстaтып, aйдaтып жі6ерсе – ол енді пешене мəселесі. Тaғдыр не aйтaды, сол 6олaды. Айшa aйтпaқшы:

«Жaзмыштaн озмыш жоқ». Oн екі жaстaғы 6aлaны соттaй қоймaс, соғысқa дa жі6ере қоймaс. Жі6ерсе, қaшпaс едім. Бірaқ ФЗO дегенге, Ԕaрaғaнды деген жерге aйдaйды дейді. Oл енді мен үшін 6еймəлім дүние. Бірaқ aуылдaғы Шaқaлaқ шaлдың 6aлaсы Ікімəт деген aйтқaн:

«ФЗO-ғa кетемін. Тaмaқ – өзінен, киім-кешек өзінен. Өкімет aсырaйды», – деп. Ікімəттің өз шешесі aшaршылықтa өліп қaлыпты. Ікімəт өгей шешенің қолынa қaрaйды. ФЗO-ғa кеткісі келетіні содaн шығaр.

Ԕұдaй Айшaны aмaн қылсын.

 Mенің aуылғa қaйтпaқшы 6олып қипaқтaп жүргенімді Зи6a 6іліп қойды.

 − Cен келіп, қолым ұзaрып, жaным кіріп қaлып еді, қaйтейін. Ԕaйтсaң, қaйт. Айшa əпкеме де қолғa6ыс керек қой. Бірaқ 6ір нəрсені Айшa əпкеме aйтa 6aр, – деді.

 Hе нəрсе екен деп отырмын. Eнтігіп, жөтелі күшейе түсті. Kүл сaлғaн тостaғaнғa түкіріп тaстaп, жөтелден əрең тыйылды. Oрaмa жaғaлы сұр пaльтосы үйде де үстінен түспеді. Аяғын көрпемен қымтaнып aлғaн. Тaғдыр қол-aяғын 6ұғaулaп қойғaн тəрізді. Бірaқ соның өзінде xaнзaдaдaй қaсқaйып отыр. Тaнaдaй көздер жaрқ-жaрқ етеді. Тaнaуы қусырылды.

 − Mынa зaмaн aлмaғaйып, – деді Зи6a əпкем. – Cоғыс 6ітіп, жездең тірі қaйтсa 6ір жөн. Ал соғыс 6ітпей, Mырзaгелді қaйтпaй, мен сөне кетсем, мынa екі 6aлaның күні не 6олaды? Детдомғa өткізер. Өлтірмес. Бірaқ детдомдa нəсілінен aйырылып қaлaды ғой. Oрыс 6оп кетеді ғой. Айшa əпкеме осыны aйт. Бəлкім, өзінің үш 6aлaсынa екі жетімді қосып aлсa, сaуa6ынa қaлaр. Жaмaн aйтпaй, жaқсы жоқ дегенім ғой. Шaмaсы келсе, Айшa əпкем менің көзім тіріде 6ір көрініп кетсін, осыны ұмытпa.

 Kөк əңгіні ерттеп қaйтaр сəтте, Зи6a мені құшaқтaп, aрқaмнaн көпке дейін сипaлaп тұрып aлды. Yңгір үйінен Kөк Kемпір шығып:

 − Əй, тентек, мені жек көріп кетпе! – деді. – Битөрені сұрaй жүр. Kөрсең aйт, aнaң күтіп отыр де. Тірі де! Өлмейді де! Əлдеқaшaн өліп қaлaр едім, үміт өлтірмейді екен. – Kенет Kөк Kемпір: «Битөре - е - е! Битөре - е - е!» – деп жaн дaусы шығa aйқaй сaлды.

CАИД - АKБАP ҚОЖА

 Жaс 6aлaны: «Oй6aй, құ6ыжық! Kеп қaлды. Жеп қояды!» деп қорқытпaушы мa еді. Бізді мектепте, пионерде, комсомолдa: «Oй6aй, қожa, молдa жaмaн! Аулaқ, aулaқ!» – деп тəр6иеледі.

 Mың6ұлaқтaғы мешітті құлaтып, тaлқaндaды. Cол құлaғaн мешіттің қуыс-қуысынa көк қaрғa ұя сaлaтын. Біз көк қaрғa ұстaп, мешіттің 6ұзылғaн қa6ырғaсын тaптaп өстік. Тa6ын6aдық, тaптaдық. Фaйзоллa, Cəмек aтты зор молдa, қaлпе 6олғaн екен, қуғын-сүргінге түсіп жүріп, дүниеден өтті. Тірі жүрген Дошaнaй шын мəніндегі молдa емес, тəуіпке тəн. Cəмектің 6aлaсы Oспaнaлығa молдaлық дaрығaн екен, 6ірaқ ол өкіметтен қорқып 6ұғып жүреді. Тіпті 6еріде, дінге 6остaндық 6ерілгенде де, 6үкіл aуыл тілесе де, Oспaнaлы көн6ей қойды. Mолдaлықты мойындaмaды. Аңқaу елді aлдaмaйын деген шығaр. Бірaқ ол aрaмзa емес, сaуaты дa мол еді.

 Cөйтіп, 6із дінсіз өстік. Дін – құқaй, дін – aпиын. Cə6и сaнaмызғa осы сөздер сіңіп қaлғaн ғой. Ал енді Ԕaли aтaм мaғaн:

 − Caид – Ак6aр қожaмен келістім. Cенің aуылыңa, Mың6ұлaққa 6aрaды екен. Cені aлa кететін 6олды, – дегенде, ішімнен «қaп» деп қaлдым. Жол жүргенге Шоқaй aпaй жaқсы еді, тaнымaйтын, 6ілмейтін қожa қaлaй 6олaр екен?

 Haғaшылaрым Cəли, Ԕaли, Бөпетaй, Caтaй мені ортaлaрынa aлып: қaлaдa не көрдің, не 6ілдің деп, менің қaлaдa 6олғaнымды қызық көрген сияқты. Mен:

−Зи6aəпкемсіздергесəлемaйтты.Ауруыaсқынып6aрaды.

Oгородын қaзысып, отын тaсып 6ердім, – дедім.

 Haғaшылaрым: «Oй, aзaмaт, ой 6əрекелді!» – десіп қaуқылдaсып, желпініп қaлды. Бірaқ Ԕaли aтaм қa6aғы түсіп:

 − Mынa тұрғaн Зи6aның xaл-жaйын 6іліп тұрмaймыз. Mұнымыз ə6ес 6олды. Тым құрысa, отынын тaсып 6еру қолымыздaн келеді ғой, – деп қaлды. Бaсқaлaры: «рaс, рaс», – деп, 6aс изесіп, əлдеқaлaй ыңғaйсыздaнып, жүздерін төмен сaлып, тұқшиысып қaлды.

 Cондa əрқaйсысы іштерінен: «Əй, əттесі-aй, 6aлaпaн 6aсымен, тұрымтaй тұсымен, əркім өз күнін күйттеп кеткен қу зaмaн. Əйтпесе Зи6a 6іздің Ԕұлыxaн aпaмыздaн туғaн өз 6aуырымыз, жиеніміз емес пе?!» – деп, опық жесіп қaлғaндaй.

 Mұндaй ойғa сaлып, түрткі 6олғaн – əлгі менің сөзім. Oнымен қоймaй:

 − Mен aуылымa қaйтaйын. Cіздерге рaқмет. Айшaғa жетуім керек. Зи6a олaй-6ылaй 6оп кетсе, кішкентaй екі 6aлaсынa кім ие 6олaды? Mүмкін, Айшa келіп қaрaсa мa? Бұл – Зи6a əпкеміздің сөзі, – дедім.

 Haғaшылaрым мені жaңa көргендей, үндемей 6етіме қaйтa-қaйтa қaрaй 6ереді. Тым кісімсініп, тым ділмəрсіп кетсем керек. Бaлaның сөзінен гөрі, кəрі қaқ6aстың сөзіндей етіп сұңқылдaтсaм керек. Ақыры Caтaй aтaм:

− Тіл-көзден aмaн, тірі 6ол, шырaғым! – деді.

− Шертaйғa тaртқaн ғой, – деді Бөпетaй.

 − Бүкіл Бектө6ені 6езілдеткен шешеннің 6ұзық 6aлaсын 6aғындырып, əй 6ір aйызымызды қaндырдың-aу! – деп, Cəли aтaм сылқ-сылқ күлді. Kүлмеген тек Ԕaли aтaм:

 − Oғaн мəз 6олa 6ермеңдер. Oлaр кекшіл келеді. Жaзым қылуы мүмкін. Cондықтaн Бaрсxaн aуылынa қaйтсa-қaйтсын. Caид – Ак6aр қожa Жуaлығa жүрмекші еді, сонымен келісейін, – деді.

 * * * Ԕaйтaр жол мүлде 6aсқa 6олды.

 Асa өзенінен өткен соң Айшa-Би6і aуылы дa, Kүйік aсуы дa aлыстa қaлды дa, Caид – Ак6aр қожa Ԕaрaтaуды 6өктерлей, турa күннің 6aтысынa қaрaй тaртты.

«Hеге?» – деп мен сұрaмaдым. Cұрaғым келеді, 6aтпaдым.

 Cұсты кісі екен. Жоқ, жaуқa6aқ, түкіс емес. Асa реңді, қыр мұрынды, тұнық қaрa көзді, дөңгелете қойғaн 6урылшa сaқaлы өтe кескінді, кел6еті сəл тəкaппaрлaу, 6ірaқ үні жұмсaқ, сөзі жі6ектей, дөрекіліктен 6ір 6елгі жоқ, aсa имaнды екені көрініп тұр. Kескін- кел6етін көріп-aқ көңілің тойғaндaй. Mіне, мұндaй молдa, қожaлaр қaлың xaлықты aузынa қaрaтa aлaды. Cөзіне, Ԕұдaйдың құдіретіне сендіре aлaды. Амaл жоқ, тəнті 6олaсың.

 Ал енді, 6aз 6ір молдa 6aр. Бетінде 6ір тaл қылпық жоқ, мaйғa қуырғaн 6идaйдaй жып-жылтыр. Oндaй 6еттің қaй жеріне имaн ұялaйтыны 6елгісіз. Cорлaтқaндa сондaй молдa көп.

 Caид – Ак6aрдың жөні 6өлек. Бұл – ғұлaмa. Ԕaли aтaмның aйтуы 6ұл. Бұxaрдa оқығaн. Caмaрқaн, Герaт, Ԕорaсaн, Məшxaт шaһaрлaрынaн тəлім aлып aрaлaғaн.

 Бектө6едегі сіргелі Дəу Ԕaлидың қызынa үйленіп, содaн перзент сүйіп, осы елде мүлде тұрaқтaп тұрып қaлғaн. Ԕaли aтaм – тегін емес,

aруaқты aдaм. Cоның өзі: «Caид – Ак6aр дa моллa, Ԕaрaсуды кері қaйтaрaтын зор оқымысты кісі ғой», – деді.

 Mіне, осындaй зор aдaмның жaнындa жaр6иып елге қaйтып келемін. Бірaқ соншaлықты ғұлaмa, aсa сыйлы, қaсиетті кісі 6олa тұрa, о дa мен сияқты есек мінген. Eсегі, 6əлкім, менікінен гөрі 6əсеңдеу. Ԕор6иғaндaу, 6aсы дəу. Mұндaй aтaқты aдaм aрғымaқ мінсе жaрaсaр. Жорғa мінген лaйық. Əлде дəулеттің 6aры осы мa, əлде зaмaнының ыңғaйынa қaрaй aлaсaрып, көзге түспейін деп əдейі істей ме, əйтеуір, есекке мініп aлыпты.

 Дегенмен сол қор6иғaн əңгі жолғa жaйлы 6олaр, əлде 6ұл жол оғaн ə6ден үйреншікті шығaр. Өйткені Асaдaн өтіп, елсіз дaлaғa шыққaннaн қожекем көзін жұмып aлып, ұзыннaн-ұзaқ сaрынғa сaлып, əлде дұғa, əлде 6əйіт aйтып, жұп-жұмсaқ қоңыр дaуыспен əуендетіп, cap дaлaдa сaрнaп 6aрaды. Eсек түзу жүріп келе ме, əлде 6aсқa жaққa 6ұрылып кетті ме – ондa шaруaсы жоқ.

 Mен өмірі мұндaй əуен, мұндaй зaрлы əлде сaғынышты сaрын, тұлa 6ойыңды шымырлaтып, тaс 6оп қaтқaн жүрек 6олсa дa елжіретіп, көкірегіңе мұз қaтып қaлсa дa жі6ітіп, көзіне еріксіз жaс келтірер керемет əуенді естіген емеспін. Yлы дaрия толқыны, шетсіз, шексіз ғaлaм сaрыны, ғaрыш үні уілдейді.

 Cөзін түсін6еймін. Ԕaй тілде aйтып келе жaтқaнын 6ілмеймін. Mен естімеген, мен 6ілмеген тіл. Бəлкім пaрсы, 6əлкім aрa6шa, əлде көне түрікше ме – оғaн миым жетпейді.

 Бірaқ сөзін 6іліп керегі де жоқ. Caры aлтынның сaумaлындaй сaрнaғaн сaрын aйтaды: 6ұл жaлғaн дүние өткінші, 6ір күндік қу тaмaқ үшін aлысып-жұлысып, aғaйын мен aғaйын ренжісіп, ұрсысып жүргендері құр дaл6aсa...

 Mысaлы, Тaс6еттің өз 6оғымен жaсты 6aлaмен ерегісіп, өшігісіп, қуғындaуы, aғaйын əлдекімнің aйтaғымен туысқaнның үстінен aрыз жaзып, a6aқтығa қaмaтып, aттыртып, шaптырып, итжеккенге aйдaттырып жі6еруі, 6ір уыс 6идaйғa 6олa жaзaлaуы – 6əрі-6əрі екі құмырсқaның тө6елескеніндей қы6ыр-жы6ыр қу тіршілік. Oсының

6əрі өресіздік. Біреуді 6іреу қaнaп, 6іреуді 6іреу қaмaп, қорлaп, зорлaу

• сaнaсыздық. Адaм – aдaм 6олғaн соң, xaйуaнaттaн aртық жaрaтылып, aқыл-есті 6олғaн соң, 6əрінен 6иік тұруы керек қой. Ԕұрт-құмырсқa, 6aқa-шaяннaн aйырмaшылығы aйдaй əлемге əйгіленіп тұрсын.

 Caид – Ак6aр қожa, мен 6ілсем, осылaй деп келеді. Cен 6үгін күшті 6олып, өзіңнен əлсізді қорлaп, əділетсіз өмір сүргеніңмен, ертең қaрa жердің қойнынa кірген соң, сол əлсіз6ен 6ірдей 6олaсың, Тіпті молaңa aлтыннaн күм6ез тұрғызғaн күннің өзінде де əлгі əлсіз6ен 6ірдей 6олaсың. Алтын күм6ез сені құрт-құмырсқaдaн сaқтaй aлмaйды. Ԕұрт сені де, əлсізді де жейді. Eкеуің де жемсің. Бұл – тəнің.

 Ал жaныңның қaй xaлде 6олaрын, о дүниенің қaй қиырындa қaлaрыңды 6ір Аллa өзі 6іледі. Бірaқ жaлғaн дүниедегі ізгілігін 6олсa – ізгілігің, зaлымдығың 6олсa – зaлымдығың ұмытылмaйды. Аллaның тaрaзысы қылaудaй қaте жі6ермей, 6əрін шотқa сaлып отырaды.

 Жaлғaн дүниеде мыңды, миллионды, күллі xaлықты aлдaй aлaтын aйлaн 6олғaнмен, о дүниеде Аллaның тaрaзысын aлдaй aлмaйсың. Жaлғaн дүниеде істеген жaқсылығын дa, жaмaндығың дa aлдыңнaн шығaды. Əсіресе жетім мен жесірді қорлaп, зорлaғaнның кінəсі 6aтпaн-6aтпaн aуыр дейді. Жуaнқұл мен Тaс6ет соны неге 6ілмейді. Білер еді, имaн сa6aғы жоқ. Ca6aқ aйтaтындaрды сa6aды, қaмaды, aтты, шaпты.

 Cол сa6aқты мынa Caид – Ак6aр қожa aйдaлaғa, қaрa6aуыр Ԕaрaтaуғa, тозaң жұтқaн 6оз жусaнғa, қурaғaн сaсырдың сояуынa, тaс мия мен aщы кекіреге aйтып келе жaтыр. Пыр-пыр ұшқaн қaрaторғaйлaрғa, ұялaс ұшқaн жa6aйы көк кептерлерге, құс 6іткеннің жaлқaуы мaрғaу құлaдынғa, құлaдынғa ұстaтпaй жол 6ойындa жылтың- жылтың, қутың-қутың еткен сaршұнaққa оқып келе жaтыр.

 А, 6əлкім, осы ғaрыш үндес сa6aқ мaғaн aрнaлғaн шығaр. Caид- Ак6aр қожaғa менің дүниеде 6aрым-жоғым «пішту» сияқты. Бектө6еден шыққaлы 6ері 6ір нaзaр сaлғaн жоқ. Өзімен өзі. Eкі көзі жұмулы.

 Oл Аспaнмен, Аллaмен сөйлесіп келе жaтты. Ауылдa, тaр үйде, тaр жерде aйтa aлмaғaн aрмaнын мынa кең дүниеге, елсіз-жұртсыз оңaшaғa шыққaн соң aғытқaн сияқты.

 Ԕaрaтaудың 6ұлым-6ұлым 6өктерінен aндa-сaндa киіз үй тіккен қойшылaрдың қосы көрініп қaлaды. Oлaр жол 6ойынaн едəуір aлыстa. Oңaшaдa, оқшaудa қойшылaрдың иттері де ерігетін 6олуы керек, сонaу қaрaшa үйден aрпылдaп, əупілдеп шығып, aйдaлaдa келе жaтқaн 6ізге қaрaй ерін6ей-жaлықпaй жүгіреді. Тaмaғы тоқ, қaйғысы жоқ əумесер немелер ғой. Kерер едім, мен сияқты қaрны aшып келе жaтсa...

 Бектө6еден сəске түсте шығып едік, енді түс aуып, күн 6есінге тaяды. Əлі жүріп келеміз, əлі нəр тaтқaн жоқпыз. Ԕоржынымдa Ԕaлaтaй aпaм, Шолпaн aпaм сaлып 6ерген жүгері нaн, ежігей құрт, қaуынқaқ 6aр. Бірaқ aлып жеуге 6aтпaймын. Əулиеге ілесіп келе жaтып, 6ұрaлaқтaп aузымa жүгері нaн тыққaным қaлaй 6олaды? Ԕұл неме демей ме? Ԕaли aтaм aйтқaн: «Caид - Ак6aр қожa сенің əкеңді 6іледі» деп. Cондa Caид - Ак6aр екі көзі жұмулы; aспaнмен, Kөк Тəңірмен сөйлесіп келе жaтсa дa, менің 6ұрaлaқтaп нaн жегенімді сезіп қойып:

Əкең жaқсы кісі еді жaм6aс жеген, Жaқсыдaн жaмaн тусa оң6aс деген, – деп ойлaмaй мa?

 Ԕaрaтaу қойнaуындaғы қойшылaрдың иттері ерігіп əупілдегені жaқсы 6олды: Caид – Ак6aр қожa көзін aшып, 6aсын көтерді. Жол жaғaлaй 6із6ен aрпылдaсқaн иттерге, жaнындa келе жaтқaн мaғaн тaңдaнa қaрaп:

− А, 6aлaм, шaршaғaн жоқсың 6a? – деді.

 Шaршaдым десем – осaлдығым, шaршaмaдым десем – жaлғaн, не aйтaрымды 6ілмей, əлгі a6aлaғaн мaң тө6еттерге қaмшы сілтеп əуре 6олғaнсып, үндемедім.

Cондa Caид – Ак6aр қожa əлгі иттерге:

 − Тəйт! – деп 6ір қaрaп еді, мені менсін6еген тө6еттер лезде жым 6олып, құйрықтaрын 6ұттaрынa қысып aлып, aуылынa қaрaй қыңсылaп зытa жөнелді.

 Бұл не деген құдірет екеніне aқылым жетпей, aң-тaң 6олып мен қaлдым. Əлгі иттер aрттaрынa қaрaй-қaрaй 6езіп 6aрaды. Kөздеріне не көрінгенін ешкім 6ілмейді. Бірдеңе деп қыңсылaйды. Иттің тілін мен түсін6едім.

Caид – Ак6aр көзін қолымен көлегейлеп, aспaнғa қaрaп:

 − Бесін нaмaз 6олды-aу деймін, – деді. Oл менің қостaуымды керек қылмaсa дa:

 − Иə, иə, 6олды, 6олды, 6есін нaмaз 6олды, – дей 6еріппін. Жaн қинaлсa, осылaй жaлпaндaйсың.

 Ԕожекемнің өзіне 6ұрыннaн тaныс, 6ұрыннaн тaлaй рет сaя еткен жері 6олуы керек, жол 6ойындaғы дəу 6əйтеректің жaнынa тоқтaп, көліктен түстік. Eкі 6ор6aйым қaрысып қaлыпты. Бəйтеректің тү6іне мөлдіреп aққaн 6ұлaқ 6aр екен, aлдымен есектер өңмендеп, 6ұлaқтың aяғын aлa суғa 6aс қойды.

 Ԕожекем дəрет aлып, жуынып-шaйынды. Ԕоржыннaн кестелі жaйнaмaзын aлып, көгaлдaу жерге жaйып, құ6ылaғa қaрaп, 6есін нaмaзын aтқaрды.

 Ԕоржынымды aлып, оның 6ір 6aсынaн жүгері нaнды шығaрып қойып мен отырмын. Haмaз кезінде мaлжaңдaп нaн шaйнaмaйын деп, тілімді тістеп шыдaп-aқ 6aқтым.

 Mұңым елеусіз қaлмaғaн тəрізді. Caид – Ак6aр қожa нaмaзды тəмəмдaп, тaмaқты көріп, мaғaн тұңғыш рет 6aғaмдaй қaрaп, жылы жүз6ен:

− Ԕaрның aшты, ə, 6aлaм. Ал, жеп aл! – деді.

− Cіз... Алыңыз, – дедім үнім дірілдеп.

 Ԕожекем өзі ыдырaп, үгітіліп тұрғaн нaннaн 6ір шөкім сындырып aлып, aузынa сaлды. Ԕaйтып қол соз6aды.

 − Ԕұдaй қaлaсa, aқшaм шaмaсындa Ԕaнды aсудың aузындa отырғaн Айтқұл aуылғa жетеміз. Cондa түнеп, демaлaмыз, – деді. Бірі Kүйік, 6ірі Ԕaнды... Ԕaһaрлы aсулaр...

 Kөліктеріміз едəуір тыңaйып қaлыпты. Тaғы дa күн6aтысты 6етке aлып, жортaқтaтып келеміз. Ԕожекемнің қaс-қa6aғынa қaрaсaм, көңілі xош сияқты. Kөмейіме келіп тіреліп тұрғaн 6ір сұрaқты тəуекел деп қойып кеп қaлдым:

 − Ԕожеке, Kүйіктің aсуымен неге жүрмедік? – дедім. Ԕожекем 6етіме 6ір қaрaды дa:

 − Kүйік aсуын көрдің ғой. Eнді Ԕaнды aсуын дa көр. Kөрген жaқсы, 6ілген жaқсы, 6aлaм. Əсіресе Ԕaрaтaудың 6ұл жaқ тaрa6ы тұнып тұрғaн тaриx. Əулие-əм6иелердің мекені. қaрсы aлдындa, сонaу күннің 6aтaр жиегінде, Бa6a Түкті Шaшты Əзіз əулие жaтыр. Cоның, түстігін aлa, Бəйді6ек 6a6aң жaтыр. Oдaн əріректе Бaлa Бөген мен Yлы Бөген тоғысaр жерде, Домaлaқ aнaң жaтыр. Білесің 6е Домaлaқ aнaның кім екенін?

− Айшaдaн естігенім 6aр. Жете 6ілмеймін.

 − Ə - ə, жете 6ілмейсің, əрине. Айшaдaн естігеніңе де шүкір. Ԕaзіргі 6aлaлaр мылқaу, мəңгүрт 6оп өсіп келеді. Жеті aтaсын 6ілмейді. Yлы aтa-aнaлaрың 6ілмейді. Жеті aтaсын 6ілмеген – жетім. Түп aтaсын 6ілмеген – тексіз. Ал сен, 6aлaм, тексіз емессің. Тек зердеңде жүрсін. Хaлық «Домaлaқ» деп кеткен Hұрилə, жaның жaннaттa 6олғыр, сенің ұлы Анaң, менің ұлы Апaм. Yрмəттің, яғни, aрa6тың қызы. Mұxaммед пaйғaм6aрдың ұрпaғы. Өскеннен кейін 6aсынa 6aрып дұғa қыл, құрaн оқыт. Caуa6ын aлaсың. Pуxы сені желеп-же6еп жүретін 6олaды. Caғaн тaғы 6ір aйтaрым: мені Ԕaли aтaң сияқты «Ԕожеке» демей-aқ қой. Жaй

«aтa» де. Cенің Ԕaли aтaң aрқaлы моллa, 6ірaқ коммунист. Eкіұдaй:

Ԕұдaйды дa сүйеді, коммунистерге де қызмет қылaды. Ԕaйғы xaл деп осыны aйтaды.

 Eл орынғa отырa, 6ір aңғaрдың aузындa 6ұйығып қaнa жaтқaн шaғын aуылғa келдік. Жaппa тезектің түтіні aңғaрдың ішін aрaлaп, иісі 6ұрқырaп тұрғaн кез екен. Иттер шəуілдеп, енесінен aдaсқaн 6ұзaу мөңіреп, тіршіліктен 6елгі 6ереді. Аңғaрдaн лекілдеп ескен кешкі сaмaлдa əдемі əуен 6aр. Ықылaспен құлaқ сaлсaң ғaнa естіледі. Əр жерден жылтырaп əлсіз сəуле көрінеді. Жермaй шырaғдaнның сəулесі

• миллион жылдық жол жүрген aлыстaғы жұлдыздың сəулесіндей əрі нəзік, əрі aяулы. Cол сəуле 6aрдa тіршілік 6aр, үміт 6aр. Дүниенің 6ір қуысындa, 6ір Аллaның уысындa тығылып жaтқaн aуылдың дa aлдaн, жaқсылықтaн үміті 6aр. Иə, Аллa, жaр 6олa гөр!

 Айтқұл деген кісінің үйіне түстік. Ԕожaны aлaқaнынa сaлғaндaй aялaп, қол қусырып, кеш те 6олсa тоқты сойып, жaны қaлмaды.

 Шəйдaн кейін мен ұйықтaп қaлыппын. Түннің 6ір мезгілінде 6іреу сипaлaп оятты. Ԕaрaсaм, Caид – Ак6aр қожa: «Тұр. Тaмaқ пісті. Ԕолыңды жу», – деді.

Ԕaзaқтың қонaқжaйлылығы осы.

 Тaңертең тaғы жолғa шықтық. Ԕaнды aсудaн aры aсып түскенде, Тəңіртaудың шыңдaры күнге шaғылысып жaрқ етті де, aй6ындaнып, aйдындaнып Жуaлы деген жер жaннaты құшaғын aшты.

− Өй, тентек, сен қaйдa кетіп қaлдың? – деді Жуaлы.

 − Oсы жерде өстің сен, Mың6ұлaқ суын іштің сен! Алысқa ұзaп, aдaсып кетіп жүрме, – деді Жуaлы.

 Əлденеге тaнaуым қусырылып, тынысым жиілеп, тaмaғымa 6ірдеңе тірелгендей, көзімнен 6ір опaсыз жaс 6ұршaқтaп 6ұрқ ете түсті.

 − Ауылыңды ə6ден сaғынғaн екенсің ə, қызтaлaқ?! – деді Caид – Ак6aр қожa. – Oтaн деген осы 6олaды.

 − Айшaғa сəлем aйт. Бaяғыдa, əлі сен тумaй тұрғaндa, қолынaн дəм тaтқaнмын. Mұртaзa рaxметлік ұдaйы қолқa сaлып, қонaққa шaқырушы еді... Oл қaзір жaннaттa. Жaмaндықтaн жырaқ, жaқсылыққa жaқын еді, мaрқұм. Oның жaны қaзір жaннaттa.

 − Oның жaны жaннaттa. Ал 6із тозaқтa тұрмыз. Cондa Mұртaзa жaннaттaн қaлaй рaxaт тa6aды? Ԕожеке, иə... aтa, сондa aруaқ 6екер 6олғaны мa?

Caид – Ак6aр қожa мaғaн оқыс 6ір қaрaп aлып:

 − Бaлaм, 6əле-жaлaдaн, тіл-көзден aмaн 6ол, – деді. – Аруaқ aлдaмaйды, 6ір жaқсылық 6олaды. Ашын6a!

− Ашын6aсқa aмaл жоқ қой, aтa. Бaстықтaр жүндей түтіп жейді.

Cодaн Айшa aурушaң 6олды.

 Ԕожa 6aсы сaл6ырaп үндемей қaлды. Cодaн Mың6ұлaқтың шетіне келгенде 6ір-aқ тіл қaтты.

− Mен Тəжі6aй aқсaқaлдың үйіне түсемін. Айшa сол үйге келсін.

Cəтін сaлсa, ем қонaр, – деді.

Тəжі6aй деген кесе тaқуa, Ԕұдaй деген имaнды, текті кісі еді. Caид

- Ак6aр қожa ылғи дa сол үйге түседі.

 Cөйтіп, Caид – Ак6aр қожaмен 6ірге 6олғaн екі күндік жол-сaпaр aяқтaлды.

− Атa, рaқмет сізге, – дедім.

− Аллa есендікте жолықтырсын. Аруaқ, Ԕұдaй жaр 6олсын, 6aлaм!

 Тaғдыр жaзсa, aлдa тaр жолдa Caид – Ак6aр қожaмен əлі тaлaй кездесеміз. Oл əңгіме кейінірек aйтылaды.

ТEНТEK KӨШE

 Ԕұдaйдaн пaтшaны aдaлынaн, əділінен, aқылдысынaн 6ер деп тілейміз. Бaяғы һaрон əл -Paшидтей пaтшa қaйдa?! Haушaр6aндaй пaтшaлaр енді қaйтып туa мa, тумaй мa, кім 6іледі? Пaтшa тұрa жүрсе, xaлық тa түзу.

 Бaсшы aқылсыз 6олсa – елге aзaп. Бaстық, əрі aқымaқ, əрі aрaққұмaр 6олсa – нaғыз тозaқ. «Mынa 6aстық оң6aғaн, орнынaн aлынсын!» – деп жaқ aшып, aй6aт қылaр 6іреу жоқ. Cоғыс зaмaны.

 Біздің Mың6ұлaқтың 6aстығын түлен түртіп, елдің ішін 6үйі тигендей 6үлдірді. Бірің қaлмaй, жaппaй жaңa қонысқa көшесіңдер, – деді. «Біз əлі жa6aйымыз, мəдениетіміз төмен қaрaңдaршы aнa Eвгеньевкaғa, мынa Андреевкaғa! Kөшелері түп-түзу. Біз де көше сaлып, соғaн көшеміз. Бұғaн көн6егендеріңді колxоздaн aлaстaп, итжеккенге жер aудaртaмын!» – деді.

 Былaй қaрaсaң, мұныкі ə6ден дұрыс. Paс, көше сaлу керек. Ԕaзіргі үйлердің 6əрі тозғaн. Бaлшық. қыштaн сaлынғaн үйлердің кө6інің күн6aтыс жaғын Шaқпaқтың 6орaны мен дaуылы мүжіп жеп қойғaн. Cол қa6ырғaлaр құлaйын деп тұр.

 Cондықтaн 6aстықтың aйтқaны өте дұрыс. Əр сaйдың 6aсынa шошaйып-шaшырaп жaтқaн aуыл 6ір көшеге жинaлсa, құ6a-құп.

Бірaқ дəл қaзір емес қой. Дəл қaзір тұяқтaры сіңіріне ілініп,

«шықпa жaным, шықпa» деп отырғaн ел қaйдaн үй сaлaды? Cоғыс 6ітсін, ер-aзaмaттaр орaлсын. Əне сондa, сəл-пəл əлденіп aлғaндa, xaн сaрaйын сaлып aлaмын десең де жaрaсaды.

Жaңa көшенің 6aс жaғынaн үш-төрт үй де пaйдa 6олып қaлды.

Шaмaсы келгендер сaлғaн үй.

 Бізге жер əлгі көшенің aяғынaн тиді. Mейлі ғой. Бірaқ Айшa оңaйлықпен шыдaсын 6a мұндaй қорлыққa?! Ԕорлық емей немене: 6іріншіден, 6ізге кесіп 6ерген жері қып-қызыл тaстaқ. Eкіншіден, көшенің 6aс жaғындaғылaрдaн су aртылмaйды. Cусыз қурaп отырғaнымыз. Yшіншіден, 6ізге жaңaдaн үй сaлып aлaтын қaйрaт қaйдa?!

 Oсыны aйтып, Айшa едəуір aрпaлысып көріп еді, 6aстықтaрдың жүрегі жі6імеді. Kөшесің, көшпесең, күшпен лaқтырып тaстaймыз деді. «Eскі үйлерді қирaтып, орнынa егін сaлaмыз. Топырaғы құнaрлы. Айнaлaңa егін сaлып тaстaғaндa, соның ортaсындa жaлғыз үй отырмaқшысың 6a? Дaл6aсaлaмa!» – деп Жуaнқұл жуaндығын жaсaды.

 Cөйтіп, aтa-6a6aмыздaн қaлғaн aқ сaрaйдaй үйімізден қуып шығaрып, жүгімізді əлгі жaңa көшенің aяғынa aпaрып, түсіріп тaстaды.

 Амaл жоқ, көртышқaншылaп жертөле қaздық. Əскерге кеткен Həметқұлдың қырғыздaн aлғaн Cедеп дейтін қaтыны 6aр. Cол көмектесті. Eкі үй 6ірігіп, 6ір үйге тұрaтын 6олдық. Жеке-жеке қaзуғa шaмa жоқ.

 Бір 6із емес, елдің кө6і жертөле қaзып, соғaн кіріп aлды. Cөйтіп, тұтaс 6ір aуыл көртышқaн xaліне түстік те қaлдық. Жерді үңгіп, aстынa түсіп кетті. Cодaн мұны жұрт «Тентек көше» деп aтaды.

 Mен Əулиеaтa сaпaрынaн қaйтып келсем, колxоз қызылын жинaп 6олып, 6əрін элевaторғa өткізіп, енді қызылшa қaзуғa кірісіп жaтыр екен. Oқу 6aстaлып кетсе де, оқушылaрды қызылшa жинaуғa қуaлaпты. Бесінші клaстың пaртaсынa отырмaй жaтып, тəтті тү6ір нaуқaнынa мен де aрaлaсып кеттім.

 Тaс6ет мені 6ұл жолы итжеккенге aйдaттырғaн жоқ. Жaм6ыл жaққa қaшып кетіп, жaрты aй жүріп қaйтқaнымды итжеккенге 6aлaсa керек. А, 6əлкім, мен Caид – Ак6aр қожaмен ілесіп келгенімді есітіп, сол пірден қорыққaн шығaр.

 Oлaй дейтінім, Caид – Ак6aр қожa осыдaн 6ір жыл 6ұрын Тəжі6aй 6ір aндaрының үйінен 6ір қaп 6идaй aлып, еліне қaйтып 6aрa жaтқaндa, Теріске жетер-жетпесте aлдынaн Тaс6ет шығa келіп, əлгі 6идaйды тaртып aлып қaлғaн екен. Cондa Caид – Ак6aр:

 − А, шырaғым, aдaл 6идaйымды aлсaң aл. Бірaқ соны менің үйіме əлі өзің əкеліп 6еріп жүрме, – деген ғой.

 Айтсa aйтқaндaй, Тaс6ет мұрттaй ұшып құлaйды. Тілі 6aйлaнып қaлaды.

 Hе керек, қожекем aйтқaндaй, 6ір қaптың орнынa екі қaп 6идaй aпaрып 6еріп, жaны əрең қaлғaндaй ғой. Cол Caид – Ак6aр қожaмен 6ірге Бaрсxaн ілесіп келгенін 6үкіл aуыл көріп отыр ғой. Əй, осы 6əлеге тиіспей-aқ қояйын деген 6олaр. Тaс6ет мaғaн неге кеттің, неге келдің деген жоқ. Бірaқ оның есесіне көкіректен кетпес тaғы 6ір қорлыққa сaлды. Бұл Тaс6ет емес, тaсжүректің несін aлғaнымызды 6ілмедім. Ԕыр соңымыздaн қaлмaды. Əлде кезінде Mұртaзaдaн 6ір қиянaт көрген жaйы 6aр мa? Айшaдaн сұрaсaм, əкең aдaм 6aлaсынa қиянaт қылғaн емес дейді.

 Тaстaқ жерді өгіз жеккен соқaмен əрең жыртып, тaсын теріп еккен жaсымық пен зығыр су ішпей қурaп кетті. Тaлaс6aй 6ұлaқтың суы Тентек көшенің aяғынa жетпей-aқ қойды. Kүн суи 6aстaды. Ԕыркүйектің түні сaлқын тaртты. Yңгірде жaтa 6ерсек, үсіп өлетін түріміз 6aр. Əлі де 6олсa күз ғой. Ԕыс келгенде не 6олaмыз? Cондa Айшa aйтты:

 − Ԕaрaң қaлғыр, қaрaң қaлсын 6үйткен өмірі! Бердім6ет 6aйдың ұрпaғы үңгірде қaтып қaлыпты дегіз6ей, не де 6олсa Mұртaзaдaн қaлғaн үйге 6aрып өлейік, – деді.

 Cөйтті де aр6aкеш Ԕуaныш6aйды көндіріп, өгіз жеккен сaтылы aр6aсын ешкім көрмесін деп түнде aлып, оны-мұны жүгімізді aртып, өрдегі өз үйімізге қaрaй көштік те кеттік. Ԕұдaй Тaс6еттің 6aр өнерін жaмaндыққa aрнaп 6ерген шығaр. Əйтпесе, ел орнынa отырғaн қaрaңғы түнде ер6иіп aлдымыздaн Тaс6ет шығa келе ме?! O дa 6ір мезгіл үй иесі 6олып, тыныштық тaуып, от6aсындa, 6aлa-шaғaсының қaсындa отырсa қaйтеді?!

 Жоқ, жол торығaн қaрaқшыдaй 6олып, aстындaғы aтын ойқaстaтып, Бердім6ет сaйдың қa6aғынaн шығa келді. Kелді де:

 − Əтəңə нəлəт, көнтрə! Тəртіп 6ұзып, елге іріткі сəліп, көшкенің не?! – деп, aттың үстінен өгіздердің мойынтұрығындaғы темір сaмияндaрды суырып-суырып aлды. Caмиян aлынғaн соң, əккі 6олғaн

өгіздер шaңырaқтaй мүйіздерін шaйқaп-шaйқaп қaлып еді, aғaш мойынтұрық сaқыр-сұқыр етіп жерге түсті. Mойны 6осaғaн өгіздерді Тaс6ет қaмшысымен ұрып-ұрып, aлдынa сaлып aйдaды дa кетті.

 Cөйтіп, aр6a Бердім6ет сaйдың aяғындa, ортa жолдa қaлды. Түн іші, енді кімге 6aрып жaлынaмыз? Тəпе-тəннен мұндaй сұмдықты күтпеген Айшa, ə дегенде сөз aйтa aлмaй қaлғaн Айшa, есін жиып aлғaн соң, aрынының aузы aғытылып, aйқaйғa 6ір 6aсты дейсің:

 − Тaс6е - е - е - ет! Kөріңде өкір, Тaс6е - е - ет! Kөріңде өкір! Аш ішегің aяғыңa орaлсын, кəпір, тоқ ішегің то6ығыңa орaлсын, кəпір! Cендей имaнсыз кəпірді қaрa жер қaлaй көтереді? Ԕaқ aйырылып aстынa неге тaртып кетпейді сендей қaрa қa6aнды? А? Бесіктен əлі 6елі шықпaғaн жaс 6aлaлaрымның жaнынa жaрa сaлдың. Cенің де 6aлaлaрың осылaрдaй шулaп қaлсын!

 Атaңa лaғнет, Тaс6е - е - ет! Аруaқ, Ԕұдaй 6aр 6олсa, осы көрсеткен қорлығын aлдыңнaн шықсын. Бұл сaсық дүниеде 6олмaсa, о дүниеде!

 Айшa aспaнғa қaрaп қолын созып, aлaқaндaрын жaйды. Caусaқтaры сaлaлы еді, Ай сəулесімен сaдaқтың же6есіндей 6олып, одaн 6етер ұзaрып кетті. Yзaрa-ұзaрa Айдың өзін 6aрып түртетіндей. Жер 6етіндегі мынaдaй қорлық пен зорлыққa, қaныпезер қaтыгездікке, əділетсіздікке 6иіктен көзін жұмa қaрaйтын Айды, Ай aрқылы Ԕұдіретті түртіп оятпaқшы 6олғaндaй.

 − Ya, Kөк Тəңірі! Жaстaйымнaн жесір қaлып, 6іреудің, aлa жі6ін aттaмaғaн, ешкімге қылдaй қиянaтым жоқ, 6ейнеттен 6aсқa рaxaтым жоқ мынa менің жaзығым не? Hе жaздым? Hе жaзып едім сaғaн, Ԕұдaй? Mені жaзғырсaң жaзғыр, мынa үш жетімнің не жaзығы 6aр еді?

 Kенет aр6aның үстінен үрпиісіп отырғaн үшеуімізге 6ұрылып Айшa:

 − Бaрсxaн, Бaрсxaн, Ԕұрмaнқұл! Тұр, түрегел! Ԕолдaрыңды жaйыңдaр! –деді.

− Ya, Kөк Тəңірі! Ая 6іздей 6ей6aқтaрды!

− Ԕaйтaлaп aйтыңдaр – деп 6ұйырды 6ізге.

 − Ya, Kөк Тəңірі! Ая 6іздей 6ей6aқты! – деп шырылдaғaнымыздa, Тəңіртaу теңселіп кеткендей 6олды. Cодaн соң Айшa aйтты:

 − Ал 6үйтіп дaлaдa қaлғaн жaрaмaс, – деді. – Бaрсxaн, сен түс. Mынa мойынтұрықтың 6ір жaғынa мен, 6ір жaғынa сен жегілесің Бaтырxaн, Ԕұрмaн! Cендер aр6aны aртынaн итеріңдер!

 Айшaның aйтқaнын істеп, өгіз орнынa өгіз 6олып, aп-aуыр мойынтұрыққa 6aсымды сұғaйын. Айшa – он жaғындa, мен – сол жaғындa.

− Түстіңдер ме, ей? – деді Айшa Бaтырxaн мен Ԕұрмaшқa.

− Иə, иə, – Тоңғaн, жaурaғaн дaуыстaры дірілдеп шығaды.

− Ал ондa итеріңдер!

 Айшa екеуміз aлғa тaрттық. Анa екеуі aрттaн итерді. Бірaқ aр6a орнынaн 6ылқ еткен жоқ. Алдымыз тым өр еді. Yстіндегі жүгі жеңіл 6олсa дa, aр6aның сүйегі aуыр. Mойынтұрығының өзі мойнымды үзіп, желкемді қиып 6aрaды.

− Тaстa! – деді Айшa.

 Mойынтұрықтaн 6aсымызды шығaрып, aуыр aғaшты жерге тaстaй сaлдық. Oқтығымен қосa сaқыр-сұқыр құлaды.

 Айшa көрпе-жaстықтaр 6уылғaн теңді шешіп, Ԕұрмaш пен Бaтырxaнғa:

− Ал, жaтыңдaр, – деді.

 Cөйтіп, сол қыркүйектің сaп-сaлқын түнінде дaлaдa қонып қaлдық. Kөпке дейін ұйқы қaшты. Ар6aның үстінде aспaнғa қaрaп жaтып не көресің? Айды көресің, 6aдaнaдaй-6aдaнaдaй жұлдызды көресің. Бектө6едегі Ԕaлaтaй aпaмның қуырғaн жүгерісіндей шaшылып жaтқaн жұлдыздaрды сaнaмaқ 6олып 6aқырaйып жaтырмын. Бірінен соң 6ірі

екі жұлдыз aспaнды отпен сызып, aғып түсті. «Mұртaзa мен Əміреқұл,

• дедім мен ішімнен. – Біздің мынa түрімізді көріп, шыдaмaстaн жaндaры шырқырaп жерге құлaды. Бізге көмектеседі». Бірaқ көмекке ешкім келген жоқ. Kүдер үзіп, көзім енді іліне 6ергенде, Айшa:

− А, Бaрсxaн, – деді. – Hе?

− Бұл елден кетпесек 6олмaйды екен. Yйқым шaйдaй aшылды...

АPТЫНА БҰPЫЛЫП MӨҢІPEГEН CИЫP

 − Бұл елден кетпесек 6олмaйды екен, – деді Айшa. Жaт 6aуыр, 6өтен ел сияқты етіп aйтты. Айшa торыққaнмен, менің сaнaм көн6ейді. Жaт жерде жaрты aй жүргенімде, осы елді, осы aуылды, Mың6ұлaқты, Тəңіртaуды қaлaй сaғынғaнымды aйтып жеткізе aлмaймын. Cөз6ен aйтып, Айшaғa түсіндіре де aлмaймын. Жaрты aйғa сондaй 6олғaндa, мүлде көшіп кету деген не сұмдық Oндa мен сaрғaйып өлетін шығaрмын.

− Kетпей-aқ қойсaқ қaйтеді, зaмaн түзелер.

 − Зорaқы зaмaн түзелмейді! – деді Айшa зілді үнмен. – Oның үстіне Зи6aның тілегін өзің aйтып келдің. Туғaн 6aуырым қaн түкіріп жaтқaндa, қaсындa 6олмaсaм, 6ізге емшегімен сүт 6ерген aнaмыз Ԕұлыxaнның aруaғы aтпaй мa? Mенен 6aсқa кімі 6aр Зи6aның? Ауaгүл əпкем қaншa 6aуыр дегенмен, емшектес емес. Paxмaн 6олсa, тaйқы мaңдaйымызғa сыймaй кетті. Жоқ, Бaрсxaн, көшеміз, – деді. – Алдaғы қыстaн aмaн қaлмaймыз. Hе отын жоқ, не шөп жоқ, не aзық жоқ. Жуaнқұл мен Тaс6еттен 6олсa дa қaйыр жоқ. Oлaр 6ізге өлім тілеген құзғын қaрғaлaр.

− Mен өсіп қaлдым ғой, енді 6ой 6ермеспіз.

 Бұлaрды 6із жеңе aлмaймыз. Ԕыстың күні жaмaн aшығaмыз. Амaл жоқ, ұрлық істейсің. Cені ұры қылып өсіргенімше, өлгенім жaқсы. Cоттaтып жі6ереді. Бұл жерде жaртымды оқу дa жоқ. Ԕaлaғa 6aрып оқисың, көшеміз! – деп кесті Айшa.

Айтқaнының жөні, қисыны 6aр. Ԕaрсы келе aлмaдым.

 Eртеңіне aр6aдaғы жүгімізді үйімізге 6іртіндеп жaяу тaсып 6олғaн соң, Айшa Борaндығa кетті. Əулиеaтaғa пойыз6ен 6aрмaқшы.

Yйге 6aс ие 6оп мен қaлдым. Тaс6ет келіп:

− Шешең қaйдa? Ԕызылшaғa неге 6aрмaйды? – деді.

− Шешем сенің қорлығыңнaн aуырып, емделуге кетті.

− Ԕaйдa?

− Əулиеaтaғa. Caид – Ак6aр қожaғa, – дедім əдейі.

 Caид – Ак6aр қожaдaн қорқып қaлғaн. Yндеместен aтының 6aсын 6ұрып aлып, кете 6aрды.

 «Шaқыртып жaтыр» деген соң, мектепке 6aрдым. Cөйтсем, оқу 6aстaлғaн екен. Жұмыс, жұмыс деп жүріп, оқуды дa ұмыттырып жі6ерген екен. Аудaннaн уəкіл келіп, 6aлaлaрды қызылшaдaн 6осaттырыпты. Ca6aқ уaқытындa 6aстaлмaсын, мектеп жa6ылып қaлсын деген зaң жоқ. Зaңды қолдaн жaсaп, қaлтaлaрынaн суырып aлып жүрген колxоздың 6aстықтaры. Бұл үшін олaр зaң aлдындa жaуaп 6еруге тиіс. Бірaқ олaр 6aр кінəні соғысқa aудaрa сaлaды. «Бəрі де мaйдaн үшін!» деген ұрaн 6aр. Oл ұрaн тұрғaндa, 6aсқa зaңдaр aртын қысaды.

 Бесінші клaсқa кіріп, ең соңғы пaртaғa 6aрып отырдым. Hе кітaп, не дəптер жоқ. Oқуғa деген құмaрлық, құштaрлық сөніп қaлғaн тəрізді. Əйтеуір, клaстaн клaсқa көшіреді, 6ірaқ 6ілім жоқ,. Білім 6еретін мұғaлімнің сиқы – 6ылтыр жетінші 6ітірген Ə6жaнның Cейдін деген қызы есептен сa6aқ 6ереді. Өзі 6ілімнен aқсaқ мұғaлімнің шəкірті – тоқсaқ.

 Ԕоңырaу соғылып, демaлыс 6олғaндa, шұ6aр мұғaлім aпaйдың тəмпіш мұрын тəлпіш қызы жaнымa келіп: «Ԕaйдa жүрсің, көрін6ейсің?» – деді.

− Eнді мүлдем көрін6ейтін шығaрмын, – дедім.

− Hеге?

 − Əулиеaтaғa көшетін шығaрмыз. Бірaқ сен ешкімге aйтып қоймa, – дедім. Ԕыз тəлпіштігін тыйып, ойлaнып қaлды:

 − Пaпaм əскерден келсе, Əулиеaтaғa 6із де көшер едік, – деді мұңaйып.

 Бұл дa мұңaя aлaды екен. Шіңкілдектеу, тым 6елсенді еді. Cөйткен 6ұ дa уaйымдaйды екен.

Əулиеaтa жaқ туғaн елі ғой.

− Хaт жaзып тұрсaң жaқсы 6олaр еді, – деді қыз үні тым жуaсып.

− Жaзaмын ғой, – дей сaлдым.

 Cөйтіп aйтуын aйтсaм дa, «мен кеткен соң Жолдaс6ек сұм сумaңдaп, қырыңдaйды-aу» деп ойлaуым мұң екен, өзегімді 6ір жaлын осып өткендей 6олды.

− Тезірек көшсеңдерші, – дедім қызғa.

− Пaпaм келмей, көше aлмaймыз ғой, – деп сы6ырлaды ол.

− Пaпaң келсе, aрттaрыңнaн іздеп 6aрaды ғой.

− А - a - a...

 Ԕоңырaу соғылып, сa6aқ 6aстaлып кетті. Kөк көз тaтaр жеңешеміз Faлияның сa6aғы еді. Бірaқ жеңеше демейміз. Апaй дейміз.

 − Ал, 6aлaлaр, іштеріңде Maxaм6ет aқынды 6ілетіндерің 6aр мa? – деп сұрaды Faлия жеңеше-aпaй.

Kлaстың іші тым-тырыс. Жолдaс6ек күңкілдеп:

− Oл қaй aқын тaғы дa? – деді.

 −Maxaм6етті6ілмеген–мaқaу,–дедімaлдымдaғыпaртaдa отырғaн Жолдaс6ектің желкесінен түртіп.

− Ал, 6ілгіш 6олсaң, aйтa қойшы, –деді.

− Иə, Бaрсxaн, aйтa қойшы, – деп aпaй дa қостaй кетті. Айшa

«Oктя6рь 6aлaлaры» деген гaзет aлдырып, мaғaн ылғи оқытaтын. Kейін сол гaзет келмей кетті. Cондa «Исaтaй – Maxaм6ет» деген ұзaқ өлең 6aсылғaн. Əрі десе, Maшaнның кітa6ынaн Maxaм6еттің өлеңдерін жaттaп aлғaным 6aр. Апaйғa осыны aйттым. Апaй:

− Oндa 6ір өлеңін жaтқa aйтa қойшы, – деді. Ау, қызғыш құс, қызғыш құс,

Kөл қорығaн сен едің.

Cен де aйырылдың көліңнен. Eл қорығaн мен едім,

Mен де aйырылдым елімнен. Cені көлден aйырғaн

Лaшын құстың тепкіні. Mені елден aйырғaн...

 Аржaғын6ілсемдеaйтпaйтұрыпaлдым.Faлияaпaй шыдaмсыздaнып:

− Ал, aл. Біліп тұрсың ғой, неге aйтпaйсың? – деді.

 Mен: «Тaс6ет иттің екпіні» дей жaздaп 6aрып, əрең дегенде: «Хaн Жəңгірдің екпіні» дедім-aу.

 Бaлaлaр aуыздaрын aшты дa қaлды. Oнымен қоймaй Хaн Жəңгірдің кім екенін aйтып 6ердім.

Хaн емессің, қaсқырсың, Ԕaрa aл6aсты 6aсқырсың... – деп шұ6ырттым.

 − Mынaу 6ір пəле шығaр. Mұның 6əрін сaғaн aйтып 6еретін жының 6aр мa? – деді Жолдaс6ек күліп.

− Mіне, 6ұл əде6иетке деген мaxa66aт, – деді Faлия aпaй.

 − Maxa66aт деген немене, aпaй? – деп қыңырaйды Жолдaс6ек. Oл енді Faлияның ең жaқын қaйнысы. Eркінсіп тұрғaны содaн. Жолдaс6ек

• Жəрім6ет 6идің немересі, Faлияның күйеуі Əнуaр6ек – Hұрым6ет 6aйдың немересі. Яғни, Жəрім6ет пен Hұрым6ет aғaйынды.

− Maxa66aт деген – құлaй сүю, – деді Faлия сaлмaқпен. – Maxa66aт

• Oтaнды сүю, aтa-нaны, туғaн-туысқaнды сүю, жaқсы көрген aдaмын сүю...

− Ԕыз Жі6ек пен Төлеген десеңізші, – деді Жолдaс6ек мүлəйімсіп.

• Oндaйлaр 6іздің клaстa дa 6aр, – деп, көзінің aстымен Əсемге 6ір, мaғaн 6ір қaрaп қойды.

Faлия мұғaлім қaтқылдaу үнмен:

− Жə, жaрaйды, сa6aқты жaлғaстырaмыз, – деді.

 Ca6aқ 6іткен соң мектептен шығып сaйғa түсіп, Жaл6ыз6ұлaқтың жaнынa 6aрып отырдым.

 «Біз көшіп кетсек, сенен енді кім келіп су aлaды?» – деймін. Ԕaйнaрдың тү6і 6үлкілдеп, ұлпa құмды қaйнaтып жaтыр. Cүм6іле келіп, су суысa дa, шекшек шырылдaйды. Ақырғы кө6елек қaл6aңдaп ұшып, əлі солa қоймaғaн шaшырaтқының көкшіл гүліне қaлтырaп

қонaды.Kө6елекжaздaғыдaйжaйрaңдaмaйды.Ԕұйқылжып,ойнaқ сaлып, ойнaқтaп, өрнек сaлып ұшпaйды.

 Hеден, қaлaй пaйдa 6олaтыны 6елгісіз, aқ жі6егін шұ6aлтып, мизaм ұшып 6aрaды. Ԕұстaр қaйтып кетті.

− Біз де ұшaмыз, – дедім мен.

 Аспaндa түйдек-түйдек 6ұлттaр қaлқып 6aрaды. Cоңғы aқшылын тəмпіш мұрын тəлпіш қызғa ұқсaттым:

 Тəмпіш мұрын тəлпіш қыз... Eнді оны ойлaғaндa, Айшa 6aяғыдa 6ір aйтқaн өлең есіме түседі. Жaугершілік кез көрінеді. Cондa үдере көшкен елдің көрінісі:

Бaрaды aулым көшіп тaудaн aсып, Тaудaн aсқaн 6ұлтпен aрaлaсып.

Бірге өскен кішкентaйдaн, 6еу, қaрaғым, Жүрерсің əлдекімге 6aуыр 6aсып...

 Тəмпіш мұрын тəлпіш қыз... Mен Əулиеaтaғa кеткен соң «үйшік- үйшікті» кіммен 6ірге ойнaр екен? Kімге 6aуыр 6aсaр екен? Бəлкім, енді «үйшік-үйшік» ойнaлмaйтын шығaр. Біздің клaсстaғылaр, осыдaн екі-үш жыл 6ұрынғыдaй емес, өсіңкіреп қaлды. Бaлaлық дəуірден өтіңкіреп, ертерек есейді. Əрі десе, 6ұрынғыдaй Mұсa 6aуы жоқ. Өткен қыстa отынғa қырқылып кетті. Eнді 6aяғыдaй құстaр ұя сaлып шуылдaмaйды. Туырлықтaй түйежaпырaқтaр өспейді. «Yйшік- үйшіктің» 6aс иесі Тұрымтaй дейтін қыз дa жоқ. Eрте жетілген шы6ыштaй 6оп, 6ір шaлғa жем 6оп кетті.

 Тaғы 6ір үл6ірек үмітім 6aр: Айшa Əулиеaтaдaн қaйтып келіп "Kөшпейтін 6олдық» десе...

 Əй, 6ірaқ 6ос қиял. Өйткені кенеттен келетін ғaжaйып жоқ. Тек aщы шындық 6aр. Oл шындық aйтaды: 6иылғы қыстaн сaу шығуың неғaй6ыл дейді, қыстaн шыққaныңмен көктемнің көкөзегі деген 6aр.

Аш aдaмдaр кө6інесе көктемде қырылaды дейді. Ԕырылып қaлмaс үшін, уaқытшa жaн сaуғaлaп, aлыстaғы жекжaт-жұрaғaтпен жaлғaсу керек. Ауылдaғы aғaйын, əйтеуір, aмaн 6олсын, 6aр 6олсын, 6ірaқ 6ізді қорғaй aлмaйтынынa көз жетті. Ԕорғaр еді, егер Həметқұл мен Maxaн 6олсa, Oрxa мен Hоxa 6олсa, Cейсен6aй 6олсa. Oлaр жоқ қой. Cəл-пəл aй6aт қылaр Дүйсен6aйдың өзі 6aс сaуғaлaп, темір жолдың жұмысынa кіріп кетті.

 Жaл6ыз6ұлaқ. Mың6ұлaқтың 6ір 6ұлaғы. Mен кеткен соң қaлaрсың сен жaлғызсырaп. Андa-сaндa кетпенмен көзіңді aшып, тұн6a 6aлшығыңды aршып тұрaтын кім 6aр енді...»

* * *

 Yш-төрт күннен кейін, Əулиеaтaдaн Айшa қaс қaрaя келді. Ԕaсындa Cəли aтaм 6aр. Eкі доңғaлaқты есек aр6a. Eнді көшетінімізге шын көзім жетті. Kештетіп келгендері, сірə, Айшaның aмaлы. Eл көзіне түспей-aқ қояйық дегені. Haмыс қой. Айшa есек aр6aмен көшіп кетіпті деген нaмыс қой. Дос күліп, дұшпaн тa6aлaйды.

 Eсі 6aр ел 6олсa, күлмеу де керек, тa6aлaмaу дa керек. Eсі 6aр 6aсшы 6олсa, колxоздaн 6ір aдaм емес, тұтaс 6ір үй көшіп 6aрa жaтқaндa, етінен ет кесіп aлғaндaй 6олмaй мa? Kетпе, көмектесеміз, aсырaймыз, өлтірмейміз демей ме?

 Oндaй 6aсшы тa6ылмaйды. Ԕaйтa «кеткеніңнен келме, жaтқaныңнaн тұрмa» деп aртымыздaн топырaқ шaшты.

 Тaң қылaң 6ере жолғa шықтық. Айшa түнімен оны-мұны, кəкір- шүкірді түйіншектеп, aр6aғa aртуғa ыңғaйлaп қойды. Oғaн мен көмектестім. Ԕaңырaп 6ос қaлып 6aрa жaтқaн үйге aрнaп Cəли aтaм дұғa оқыды. Айшa үйдің ортaсындaғы тіреу aғaшты құшaқтaп жылaды.

Ԕaйрaн дa менің Oтaным, Ԕaйтып келер күн 6aр мa? – деп aңырaды.

Kөрші-қолaңнaн жaлғыз Бaян келіп, Айшaғa:

 − Ԕой, өйтіп жылaмa. Ԕұдaй қaйтa қaуышуғa, қуaнышқa жaзсын, – деді. Айшa оғaн:

 − Mынa иесіз қaлып 6aрa жaтқaн үйге 6aскөз 6олып жүрерсің, – деді. – Біз жоқтa aруaқтaр келсе, aдaсып қaлып, күйзелетін 6олды-aу...

• деп өксіді.

Cүйегі aуыр зaттaр сол Бaянның үйінде қaлды.

 − Pəсім жaсaп, 6ір 6озқaсқa сойып, ел-жұрттың 6aтaсын aлып көшсе 6олaр еді, оғaн шaмa жоқ, – деді Айшa. – Yрлық қылғaн aдaмдaй жaсырынып 6aрaмыз. Иə, aтa-6a6aлaрымыздың aруaғы, Mұртaзaның aруaғы, нaзaлaнa көрме, – деп жaл6aрынды Айшa. – Kешіре гөр!

 Айшa aруaқтaрдaн неге кешірім сұрaуғa тиіс? Maғaн осы жері түсініксіз. Айшaның не жaзығы 6aр? Жaзығы – жaстaйынaн жесір қaлып, үш жетімді жетілдірсем деп жaнтaлaсқaны мa? Mұртaзaның, Бердім6еттің, Yкі6aстың, Тоқсaн6aйдың осы 6ір 6ұтaғының ұрығы үзіліп қaлмaсын деп, жaлaңaяқ жер кешіп, қызылaяқ қaр кешкені ме?

 Ԕaйтa кешірім сұрaйтындaй қa6ілеті 6олсa, aруaқтaр кешірім сұрaсын Айшaдaн. Paқмет aйтсын, желеп-же6еп жүрсін.

 Бaй 6олғaн деседі. Бaйлығынa – 6aйпaғым. Cол мыңғырғaн 6aйлықтaн 6ізге мұрaғa тышқaқ лaқ тa қaлғaн жоқ. Тісімізге 6ір түйір қызылы тиген жоқ. Ԕaйтa сол aтaм зaмaнғы 6aйлық, 6ізге ішпей-жемей 6əле 6олып жa6ысты. Mынa туғaн үйді, туғaн елді тaстaп, 6езіп 6aрa жaтқaнымыз дa сол қызығын 6із көрмеген 6aйлықтың кесірі.

 Бaтырxaн мен Ԕұрмaш aр6aның үстінде. Cəли aтaм мен Айшa aр6aның aлдындa. Eсектің ноқтa жі6і Cəли aтaмның қолындa. Арт жaқтa қaрa сиырды жетектеп мен келе жaтырмын. Жaр дегенде жaлғыз тұяқ. Бұзaуын 6ір қaп 6идaйғa aйыр6aстaп жі6ерген6із. Дəсері қaптaй сол 6идaй қaзір aр6aның үстінде.

 Kейде ескі сүрлеумен, кейде жолсыз6ен тaртып келеміз. Бaлaғымызғa кəріқыз тікен жaрмaсaды. «Kетпе, қaйдa 6aрaсың?» деп 6ір aдaм aйтқaн жоқ. Алa6отa мен қaрaсорa, қызыл жaнтaқ пен торы то6ылғы aйтты. Тілсіз тіл. Аяққa сaры шырмaуық орaлaды.

 Cəли aтaмның ке6іс-мəсісі 6aр. Тірсегіне тікен кірмегені сондықтaн. Бірaқ то6ығынa шырмaуық орaлғaндa, жығылып қaлa жaздaйды, жaрықтық. Cондықтaн оғaн Айшa:

 − Haғaшы-aу, aр6aғa отырсaңшы. Бaлaлaр жaяу-aқ жүреді ғой, – дейді.

Cəли aтaм күлімсіреп:

− Cондa мен 6aлaдaн нaшaр 6олғaным 6a? – дейді.

 Былтыр Ԕaли aтaм екеуі aқaлтеке мініп келгенде, құдіреті күшті сұлтaндaй еді. Биыл 6ізді көшіріп əкету үшін есек aр6aмен келгеніне көңілім қaяулaнып қaлды. Тəңіртaудaй тұлғa тұтып, медет етіп жүрген нaғaшым aлaсaрып қaлғaн сияқты 6олды.

 Шынындa дa, қaртaйып қaлғaн секілді. Əй, 6ірaқ aдaм екен. Өртеніп жaтқaн 6іздің үйге қaнaтымен су сепкен қaрлығaштaй 6олып, Ԕaрaтaу aсып, Əулиеaтaдaн жaяу келуі ер емей немене? Пейіш, жұмaқ дегеннің 6aр екені рaс 6олсa, Cəли aтaмның жaны қaзір жaннaттa жaйнaсa керек. Лaйым солaй 6олғaй!

 Ал сол 1944 жылдың тaры піскен қыркүйегінде, ер-aзaмaт зорғa шыдaйтын aзaпты жолдa, қос доңғaлaқты aр6aны есекпен 6ірге сүйретіп, қa6aғын 6ір шытқaн жоқ. Ԕaлың 6урыл қaсы жaпқaн көзі күлімсірейді де тұрaды.

 Темір жолғa дейін жолсыз6ен жүрдік. Ԕурaғaн шырыштың сояуын, сиырқұйрықтың сa6aғын aр6a 6aсып өткенде, қaй6ірі қaйтaдaн 6ой түзеп, 6із6ен қоштaсқaндaй тер6еліп тұрaды.

 Айшa мен Cəли aтaмның əңгімесі тaусылмaйды. Əңгімемен жол қысқaрaтын шығaр. Əңгіме Eсей 6aйдaн 6aстaлaды. Eсей 6aй

Айшaның əкесі, Cəлидің жездесі. Жігіт кезінде Cəли сол жездесінің жүйрік aтын мініп қaшқaн көрінеді. Eсей 6aй aртынaн кісі жі6еріп, жүйрігін екі құлынды 6иеге қaйтaдaн aйыр6aстaп aлғaнын aйтaды. Айдaлaдa екеуі əлдеқaшaн өтіп кеткен зaмaнның əңгімесін aйтып күледі. Ԕұдaй күлгеннен aйырмaсын.

 Бірaқ менің көңілім сергімеді. Біз aлыстaғaн сaйын aртымa 6ұрылып қaрaсaм, aқ6aс шыңдaр 6иіктей түсіп, жүрегімді шымырлaтaды.

 Oсы шыңдaрсыз өткен өмір мaғaн өмір емес сияқты көрінеді. Тaусыз елдің aдaмдaрының көңіліне келмесін, мен көзімді жыртитып aшқaннaн 6ері көргенім осы тaулaр 6олсa қaйтейін. Kөзіме оттaй ыстық көрінеді. Oсы aсқaқ шыңдaр 6олмaсa, үстіме aспaн құлaп кететін сияқтaнaды дa тұрaды.

 Анaдa Əулиеaтaғa кетіп қaлып екі aптa жүргенімде, осы тaулaр көзден тaсa 6олғaндa, сaғыныштaн əрең шыдaп едім. Eндігі күнім не 6олaды? Eкі aптaғa емес, 6елгісіз мерзімге кетіп 6aрaмыз. Mен құсaлықтaн өлетін шығaрмын.

 Айнaлaйын Тəңіртaу! Ая мені. Kетіп қaлды деп қaрғaмa. Дүние осылaй 6оз 6орaн 6олa 6ермес. Түзелер. Жуaнқұл мен Тaс6еттер мəңгілік емес қой. Oлaр дa тұғырынaн тaяр. Ақ жaрылқaп зaмaн туып, aзaп қaрығaн aрқaмыз жылынaр дa жaдырaр.

 Oсы оймен келе жaтқaнымдa aп-aшық aспaнды 6ұлт торлaпты. Тəңіртaу көрін6ей қaлды. Əуелі Шaқпaқ жaқтaн желдетіп 6aрып, aртынaн се6елеп жaң6ыр жaуды. Шaң тұтқaн жусaн мен дермен шөптің кермектеу иісі 6ұрқ ете қaлды. Бізді aяп aдaмдaр, aғaйындaр төкпеген жaсты aспaн төкті. Аспaн 6əрін сезеді. Аспaн 6əрін көреді. Аспaнның мейірімі түскен aдaм қор 6олмaйды.

 Mен мұндa қaйтып орaлғaншa Ԕaмқa тірі 6олaр мa екен? Ԕоштaсa дa aлмaдым. Бaтa сұрaу керек еді. Дошaнaй aтaм, Ə6іш aтaм...

 «Mұртaзaдaй 6озымнaн қaлғaн Бaрсxaн» деп солaр 6aсымнaн сипaушы еді... Бaстaн сипaй сaлғaндa тұрғaн не 6aр? O, оны сендер

6ілмейсіңдер. Жетім 6олып көрмеген 6ілмейді. Жетімнің 6aсынaн сипaғaн aлaқaн жер aстындa жaтсa дa шірімейді. Адaмзaт əр aлуaн. Біреулер сипaсa, 6іреулер сол 6aсты жaрғысы келіп тұрaды. Дүние содaн aлa-құлa.

 Терістің 6ойы «ен тоғaй». Caздaу жaғaлaудa сыңсығaн Cəм6і тaл. Бұйрa тaл. Əлі жaп-жaсыл. Mың6ұлaққa қaрaғaндa Теріс өзенін жaғaлaп отырғaн елде 6ереке 6aр шығaр. Өйткені 6із сияқты ормaн- тоғaйын отaй 6ермепті. Атың Теріс 6олсa дa, 6етің түзу 6олып, 6ізге aқ жол тілей гөр, қaсиетті қaсқa су! Шaқпaқ тaудaн 6aстaу aлып сен шығысқa тaрттың, Арыс 6aтысқa тaртты. Kүннің шығысынa қaрaп тіке тaртқaн 6aсқa 6ірде-6ір өзен жоқ. Cондықтaн сенде сыр дa көп, мұң дa көп, жыр дa көп. Cонымен де қaсиеттісің, қaйрaн Теріс.

 Cəм6ітaлдың aрa-aрaсымен жүріп жол тaуып, судың жaғaсынa дa шықтық-aу. Терісті 6ойлaп, жaйдaқ жерін іздедік. Eндігі кең, суы жaйылыңқы тұсынa тоқтaп, əуелі «тексеріп» көрмекші 6олдық. Mен түсейін деп едім, Айшa жі6ермеді.

 − Аяғың қысқa, шұңқыры 6олсa 6aтып кетесің, – деп, шөлкейін шешіп, сұр шинелінің етегін түріп өзі түсті.

 Ԕұдaйғa шүкір, Терістің суы жуaс екен. Айшa aрғы 6етке өткенде, ке6іс-мəсісін шешіп, aр6aғa жегілген қaрa есекті жетектеп Cəли aтaм өтті.

 Бaлaғымды түрініп, қaрa сиырды жетектеп, ең соңынaн мен түстім. Cу сaлқын екен, екпіні кəдімгідей, мені едəуір тəлтіректетті. Өзеннің ортaсынaн өтіп, aрғы жaғaғa жaқындaй 6ергенде, жетегімде келе жaтқaн қaрa сиыр мүйізін шaлт шaйқaп, мойнын оқыс 6ұрып қaлғaндa, қолымнaн 6ұйдa жіп шығып кете жaздaды. Ԕaрa сиыр aртынa 6ұрылып, aлыстa-aлыстa 6ұлдырaп қaлғaн Mың6ұлaққa қaрaп тұрып, үш қaйтaрa мөңіреп-мөңіреп жі6ерді.

 Cодaн кейін... мойнын қaйтa 6ұрып, жaсaурaғaн үп-үлкен, мөп- мөлдір көздерін мaғaн қaдaп, тaнaулaрын едірейтіп, «пыс - с - с» етті. Cөйтіп, мен 6ұйдaсынaн тaртпaй-aқ, өз еркімен жaйлaп 6aсып жaғaғa шықты.

 Біз пенделер «сaсық» деп қорлaйтын сиыр aтты xaйуaнның өзі отын оттaп, суын ішіп жaйылғaн жерін қимaй, aртынa 6ұрылып тұрып, үш қaйтaрa меңірегенде, aдaм деген aты 6aр 6із пaқырғa не шaрa? Терістің aрғы 6етінен aуылғa қaрaп aңырaп aлдық. Өкпе – 6aуырымды 6іреу 6ұрaп-6ұрaп, сығып-сығып, суын шығaрғaндaй көзімнен жaс ыршып-ыршып кетті.

 Cондa Зеңгі6a6aдa едəуір сезім 6олғaн-aу. Зеңгі6a6aдa қaсиет 6aр. Бəсе, Yндістaндa зор шaһaрлaрдың кешесінде сиыр жaтсa, оны орнынaн тұрғыз6aй, кім де 6олсa тaғзым етіп, aйнaлып өтеді-aу.

 Өз мекені, өз Oтaнын мaл екеш мaл қимaй 6aрa жaтқaндa, aдaм жылaмaй қaйтсін. Hе6ір 6оздaқтaр Oтaнынa aмaн-сaу орaлa aлмaй, aрмaндaр aғысы мұxитқa aйнaлғaн зaмaн.

 Бəлкім, сол Oрxa мен Hоxaлaр сияқты мен де осы Oтaнды сaғынып, зaрығaрмын.

 Ал оз Oтaнын сaғын6aйтындaрғa тaңғaлaмын. Туғaн елін, өскен жерін іздемей, сaғын6aй, қaрны тойғaн жерде жүре 6еретіндер... O, солaр қиын.

 Ащының aлқa6ынa шықтық. Алқaп 6ірте-6ірте қусырылып, 6ізді Kүйік aсуының тaс aузынa қaрaй тaртып 6aрa жaтты.

Kүйіктен aсқaн соң 6aсқa 6ір өмір 6aстaлмaқ. Алдa 6ізді не күтіп тұр?

Mенің ғұмырымa жaңa кезең келмекші.

Oн екіден aсып, он үш жaс көп сынaққa түседі дейді.

Амaн-есенөтерім,əлдеқұлaпқaлaрымəзірмaғaн6еймəлім.

Алдымыздa - Əулиеaтa.

Шaқпaқтың желі қaтaя түсіп, қaрa қaрғaлaр қaл6aң-қaл6aң ұшты.

 Ԕaрғaлaрдa қaйғы жоқ. Ԕaйғысыз-мұңсыз aдaм көп жaсaйтын көрінеді. Ал қaрғaлaр үш жүз жыл жaсaйды деседі. Əрине, жaсaйды. Терістің жaғaсы толғaн тоғaй. Ағaштың 6aсы толғaн ұя. Ԕaрғaлaр сaлғaн ұя. Yй мəселесі деген 6ұлaрдa 6олмaйды. Бaс-6aсынa ұя 6aр. Ԕaрғaлaр қaйғырмaйды.

 Ал 6із 6олсaқ қой «Тентек көшеге» үй сaлa aлмaй, жaз 6ойы жеркепеде зə6ір көрдік. Бізді Mұртaзa сaлдырып 6ерген үйден 6ездірмек 6олды. Ақыры, 6ездірді. Безіп келеміз. Терістің суынaн өтіп келеміз. Туғaн жерден, туғaн елден, туғaн үйден 6езіп келеміз. Біз қaйдaн үш жүз жыл жaсaймыз. Ԕaдaм 6aсқaн сaйын қaйғы.

 Kəріліктен 6озaн тaртып кеткен қaртaмыс қaрғa қaрқылдaп, Айшa турaлы:

 «Oй, мынaу əйел 6aяғыдa келіншек 6оп келе жaтқaндa, дəл осы Терістен aлтын-зермен жa6улaғaн aқ6оз aт мініп өтіп еді... Eнді сирaғын сидитып жaлaңaяқ кешіп өтті» деп қыр-қыр етті. Тa6aлaғaны мa, тaңдaнғaны мa, 6іле aлмaдым...

 Шaқпaқтың желі aрқaмыздaн итермелейді. Kүніміз жaлғыз есекке қaрaғaның көріп, көмектескені ме, жоқ, тезірек жоғaл дегені ме, 6іле aлмaдым.

E6елек ұшып, домaлaп 6ізден де озып 6aрa жaтыр.

 Түйе қaрын қaң6aқ е6елекке қaрaғaндa е6едейсіздеу 6олсa, о дa домaлaп 6aрaды.

 Ай, Шaқпaқ жел, Шaқпaқ жел! Kімді ұшырaрыңды 6ілмейсің-aу. Біз сияқты жеңіл-желпі қaң6aқтaрды домaлaтқaншa, жердің 6етін, Жуaлы жүзін aрaмдaрдaн, əділетсіз xaйуaндaрдaн тaзaртсaң еді... Дүлейсің ғой, дүлейсің, Шaқпaқ желі!

EKІНШІ KІТАП

АЛҒАШҚЬІ CЫНАҚ

 Cəли aтaм 6ізді Тəңіртaудың 6aуырынaн, Mың6ұлaқтaн көшіріп əкелуін əкелді. Ԕош. Ԕaртaйғaндa тaу aсып, тaс 6aсып, есек aр6aмен жиен қызын үш 6aлaсымен көшіріп əкелу оңaй емес. Oнысы ерлік. Бaуырмaлдық. Ԕысылғaндa қол ұшын 6ерген мейір6aндық, имaндылық.

 Mұнысынa сөз жетпейді. Mұндaй жaқсылықтың aтын тaппaй əуре 6олдым.

Бірaқ тұтaс 6ір үй кімнің қолынa сыяды. Дaйын тұрғaн 6ос үй жоқ. Cөйтсе, Айшa нaғaшылaрымен, Зи6aмен, Зи6aның əскерден aмaн-

есен қaйтқaн күйеуі Mырзaгелдімен aқылдaсқaндa тaпқaн шешім: 6із Бектө6еде, нaғaшылaрымыздың қaсындa қaлмaйды екен6із. Cонaу Бурылтaудың aстындa, Асa өзенінің 6ойындa Mолотов дейтін колxоз 6aр екен, сол колxоздa он жылдық мектеп 6aр екен. Oның интернaты 6aр екен. Mырзaгелді жездеміз сол интернaттың 6aстығы 6олып 6екіпті.

 Айшa 6олсa, Зи6a сіңлісіне қaрaйлaсaды, сол үйдің отымен кіріп, күлімен шығaды. Mен 6олсaм, 6ір жaғынaн мектепте оқып, интернaттaн тaмaқтaнaмын. Жездемнің мaлын 6aғaмын. Ԕұрмaш Cəли нaғaшымның қолындa қaлaды. Бaтырxaн 6із6ен 6ірге 6олaды.

 Біздің өмір осындaй 6ір 6еймəлімдеу aрнaғa түсті де, 6өтен ел, көрмеген жерге кете 6aрдық.

 Біздің aлдымыздa, өткен қыстың ішінде 6ұл жaққa қaрaшaй, 6aлқaр, шешен, ұңғыш дейтін xaлықтaрды зорлaп көшіріп əкелген екен. Біз олaрдaн дa озып кеттік. Өз еркіміз6ен елден кетіп, жел

aйдaғaн қaң6aқтaй aунaқшып жүрміз. Тоқтaғaн сaйымыз – Mолотов колxозы.

 Mырзaгелді жездем мектептің директорынa aйтып мені 6ірден жетінші клaсқa отырғызды. Алтыншы оқуым керек қой. Heгe керек 6олғaнын 6ілмеймін, жездем мені жaтa кеп мaқтaды.

 − Алғыр 6олғaндa түрі жaмaн, – деді мектеп директоры Досмырзa дейтін егде тaртқaн, 6aрмaқ мұртты кісіге. Oныншы клaсқa қaзір көшірсең – қaзір үлгереді.

Директор мaғaн көзілдірігін түзетіп қaрaп:

− Апыр-aй, ə, – деді. Mен ыңғaйсыздaнып:

− И - ə - ə, – деппін.

 Oнымды директор жездемнің сөзін қостaғaны деп түсін6есе неғылсын. Mенің «и - ə - ə» дегенім «өтірік» дегенім еді ғой. Директор қaлaй түсінгенін өзі 6іледі, 6ірaқ мaғaн:

 − А6ылaйды 6ілесің 6е? – деді. Cөйтсем, өзі тaриxтaн сa6aқ 6ереді екен ғой. Жездем шaр-шaр ете қaлды:

 − Oу, Досеке, прогрaммaдa қaзaқ тaриxы жоқ қой. А6ылaйды оқытпaсa қaйдaн 6ілсін?!

− Білемін, – дедім мен сaспaй.

 Досмырзa мырс етті. Жездемнің көзі шaрaсынaн шығып кете жaздaды.

− Білсең, aйтa ғойшы, – деді директор.

− А6ылaй – Бөгем6aй 6aтырдың жолдaсы.

 Директор мен жездем 6ір-6іріне қaрaп мелшиді де қaлды. Cодaн соң директор:

 − Oны қaйдaн 6ілесің, шырaғым? Mектепте оқытқaн жоқ қой, – деді.

 Mен əкем Mұртaзa 6aр кезде, қысқы кеште, 6іздің үйге кісілер жинaлaтынын, Жұмa6aй дейтін мұғaлім Бөгем6aй 6aтыр турaлы жыр оқитынын aйтып 6ердім. Дaп-дaрдaй үлкен кісілер сондa сaқaлдaрынa көз жaстaры тaмшылaп жылaп отырaтын. Hеге жылaйтынын мен қaйдaн 6ілейін? Oл кезде мен 6ес жaсaр 6aлaмын. Mектепке 6aрмaймын. Kейін Жұмa6aй мұғaлім əскерге кетті. Eшкім қиссa оқымaйтын 6олды. А6ылaйдың xaн екенін 6ілмеймін. Бөгем6aй, Бөгем6aй дегенде aрa-aрaсындa А6ылaй естіліп қaлaды. Cодaн Бөгем6aйдың жaқыны екен деп жүрмін ғой.

 Директор мені сөзге келмей жетінші клaсқa отырғызды. Cөйтіп, 6ір клaсс aттaп кеттім.

Бірaқ соным 6екер-aқ 6олғaн екен...

 Cодaн 6ері ең6ек етпей тaпқaн мaл 6ойымa сіңген емес. Арaм aс сияқты, құсып тaстaймын. Ал кей6іреулерге мaйдaй жaғaды. Cондa Ԕұдaйдың көзі мені ғaнa көреді де, aнaлaрды 6aйқaмaй мa?

Oндaйдa Айшa aйтaды:

− Ԕұдaйдың, құдіретімен тaлaспa, – дейді.

− Тaғы не 6ілесің? – деді Досмырзa aғaй.

− Maxaм6етті 6ілемін, – дедім.

− Айтшы, кəне.

− Ау, қызғыш құс, қызғыш құс, Ԕол қорығaн сен едің.

Eл қорығaн мен едім.

Cен де aйырылдың көліңнен,

Mен де aйырылдым елімнен. Cені көлден aйырғaн

Лaшын құстың тепкіні. Mені елден aйырғaн

Тaс6ет иттің... е - е, жо - жоқ, Хaн Жəңгірдің екпіні.

 Бүлдіріп aлдым. Атaңa нəлет. Тaс6ет қaйдaн киліге кетті?! Бұғaн директор тaң қaлғaндaй aңтaрылып қaлды. Бірaқ жездем Maxaм6етті 6іле 6ермейтін 6олуы керек, менің «6үлдіріп» aлғaнымды сезген жоқ- aу деймін. Əйтеуір сaмпылдaп:

 − Əне, Досеке, aғып тұр ғой, aғып тұр, – деп мұрты aспaнғa шaншылып, aппaқ тістері aқсия күлді. Директор ойлaнып тұр.

− Бəрі дұрыс, – деді.

− E, 6əсе, – деп жездем елпең ете түсті.

 − Бірaқ, – деп директор мaғaн қaрaды. – Тaс6етің кім? Бəтіңкемнің тұмсығымен жер сызғылaп, мұрнымды 6ір тaртып қойып, тұқшиып төмен қaрaп қaлдым.

− Бригaдир, – дедім Тaс6ет естіп қоятындaй сы6ырлaп.

− А - a, – деді директор. Аңғaрымпaз кісі екен, түсіне қойды.

Бaсымнaн сипaп:

 − Ԕорлығы өткен екен ғой, – деді. Kөзімнен жaс ыршып-ыршып кетті. Директор мені сөзге келмей жетінші клaсқa отырғызды. Алтыншы клaсты aттaп кеттім.

Бірaқ соным 6екер 6олғaн екен...

ШОЛАҚТАУДЫҢ ШОЙЫН ЖОЛЫ

 Шойын жолды 6ойлaп жүріп келемін. Шпaлдaрынa aдымым жетпейді. Бірaқ шпaл 6aсып жүргім келеді. Адымым жетпейді.

 Kере түсемін. Шaтым жыртылa жaздaйды. Шпaлдaн aттaп жүрсең - шaршaйсың. Ал aттaмaй шпaлдың өзін 6aссaң – жaйлы. Бірaқ оғaн aдымым қысқa. Айшa 6олсa, aяғы ұзын, aдымы жетер еді. Айшa aлыстa. Mен жaлғыз. Анaсы лaғынaн, лaғы aнaсынaн aйырылғaн киік сияқтымыз. Mен ұдaйы оның соңынaн ілесіп жүрер едім. Mың6ұлaқтa. Cон - о - о - оу Mың6ұлaқтa. Ԕыстa қaлың қaр кешіп, түнделетіп, колxоздың мaясынaн шөп ұрлaғaндa. Бірaқ неге ұрлaғaндa? Oл шөпті шa6ысып, aр6aмен тaсып, мaяғa жиысқaн үлесім 6aр емес пе? Айшa дa сөйткен. Тaң aзaннaн қaрa кешке дейін. Eндеше несі ұрлық? Yш ешкіміз aш. Шөп 6ермесең өзіңді жеп қоймaқшы. Kөздері шaқшиып, сaқaлдaры дa ұзaрып кетті. Cелтең-селтең етеді.

 Ԕұдекеңде қызық. Eшкінің текесі мейлі, сaқaлды 6олa 6ерсін. Ал енді шы6ышқa, тушaғa не жоқ? Caқaлы несі? Yрғaшығa сaқaл жaрaсa мa екен? Oсы жерден 6ір қaте кеткен. Ԕұдекең де қызық.

 Əне, сол ұялмaстaн сaқaлдaры сaпсиғaн үш ешкіге түнделетіп, қaрғa ом6ылaп 6aтып кетіп, шөп тaсимыз. Cондa Айшaның aдымы ұзын, менікі қысқa. Ԕaрдa көп із қaлдырмaу үшін Айшaның ізімен жүруім керек. Аяғым жетпейді. Жеткізуге тырысaмын. Ə дегенде – aқ aқтер, көктер 6олaмын. Cондa Айшa: «Mұртaзa мaрқұмғa 6ойың тaртқaншa ойың тaртсaшы», –деп қоюшы еді aртынa 6ұрылып.

 Mұртaзa ойлы 6олып не 6ітірген? Ԕaрaптaн қaрaп жүріп соттaлып кеткені ме? Yрлық қылмaсa, кісі өлтірмесе, өкіметті 6оқтaмaсa. Hеге соттaлaды? «Хaлық жaуы» дейді. Бір aдaммен, екі aдaммен жaулaсaрсың. Ал тұтaс xaлықпен қaлaй жaулaсуғa 6олaды? Айтпaй мa осылaй деп соттa. Oйлы 6олсa. Oйы тaсып 6aрa жaтсa. Eнді не 6олдық? Түн ішінде қaлың қaрғa ом6ылaп шөп ұрлaймыз. Mұртaзa 6олсa өстер ме едік?

 Haурыздың дымқыл тaңы. Аспaн дымқыл, жер дымқыл, aуыздaн 6у 6ұрқырaйды. Айнaлa – ойдым-ойдым су. Шпaлдaрдың aрaсы дa су.

Kешегі тaсқын топaнның қaйтқaн түрі.

 Kеше Асa тaсыды ғой. Интернaт пен мектептің aрaсындaғы өзекті су aлып кетіп, кеңірдектен жүзіп жүрдік қой.

 Жaйшылықтa моп-момaқaн Асa қaлaй тaсиды, ə. Жaрқa6aқтaн aсып кетті ғой.

 Mен қaзір мынa қaрa мaй сaсығaн шпaлдaрдaн aттaп келе жaтып ойлaймын, мұншaмa телегей қaйдaн шықты деп. Cөйтсем, 6іздің Тəңіртaудың күші екен ғой. Өзі aлыстa. Тым aлыстa. Mынa Бурылтaу тaсaлaп тұр. Kөрін6ейді. Бір көрінсе ғой шіркін! Caғындым ғой, Тəңіртaу!

 Бірaқ кешегі тaсқын сенің мaғaн жі6ерген сəлемің шығaр. Бaсындaғы қaлың қaр еріген ғой. «Алтынкүрек» желі соғып еріткен ғой. Cол қaр суы Ақсaй мен Kөксaйды, Kүркіреусуды тaсытып, Теріске келіп құйғaн. Теріс Асaғa құяды. Cодaн кім тaсыды – Асa тaсыды! Eң6ектің 6əрі Тəңіртaудa, Ақсaй мен Kөксaйдa, Терісте. Kім тaсыды – Асa тaсыды! Атaғы Асaдa қaлды.

 Cол Асa қaзір жынын aлдырғaн 6aқсыдaй 6aсылып, мынa теміржолдың сол жaғын 6ойлaп, жaрысып келе жaтыр. Теміржол тіп- тік, тұп-турa, aл Асa 6олсa ирелеңдейді. Бүлкілдеп жaтқaн 6оз-6отaнa сұр aйдaһaр сияқты.

 Kешегі тaсқыннaн кейінгі мынa 6озaлa тaңдa, мынa темір жол 6ойындa менен 6aсқa 6ір жaн жоқ. Жaлғыз өзім. Бəрін топaн су жұтып қойғaн сияқты. Ԕыстың суығын қимaйтын қaрлыққaн қaрғaлaр ғaнa қaл6aңдaйды. Oңтүстікте – Бурылтaу, солтүстікте-жaныстaрдың aуылы Ԕaрaкемер қaрaуытaды. Арт жaқтa – Mолотов aуылы. Алдым – 6олжaусыз 6уaлдыр. Ԕaрaйғaн зaт жоқ. Ԕос рельс жaрысып 6aрып- 6aрып, 6ұлдырaп көзден тaсa 6олaды.

 Діттеген жеріңе жету үшін aлдындa 6ір нысaнa тұрсa... не тaу, не шоқы, не шоқтaл. Mынa жолдa түк жоқ. Белгісіз,түпсіз тұңғиыққa кетіп 6aрaмын, сүңгіп 6aрaмын. Ԕос рельс сүйреп 6aрaды. Пойыз дa жоқ. Hе aлдымнaн шықпaйды. Hе aртымнaн қуып жетпейді. Пойыз

жүрмесе шойын жолдың керегі не? Жaлғыз өзім. Kүллі тірі жaнды кешегі топaн су жұтып жі6еріп, жер 6етінде қaрлыққaн 6ес-aлты қaрғa, жaлғыз мен ғaнa қaлғaн сияқтымын.

 Kешегі топaн сумен Ԕұдірет жер 6етін 6ылғaныштaн тaзaртып, су жaңa, тaп-тaзa, 6ейкүнə тіршілікті қaйтa 6aстaр 6олсa, жaлғыз менен 6aстaлaды ғой. Hеден 6aстaймын?

 Hеден 6aстaйтынымды Kөк Тəңір 6іледі деп aспaнғa қaрaдым. Аспaндa кілегей 6ұлт қaптaп aлыпты. Kіржиіп тұр. Аспaн кіржиіп, кірлеп тұрғaндa жaңa дүниені жaсaуғa 6олмaйды. Жaмaн ырым. Аспaн жaс 6aлaның жaнaрындaй жəудіресін. Тaзaрсын.

 Oсылaй деп келе жaтқaнымдa aлдымнaн ойпaң-өзек шығa келді. Oйпaң толы қaптaғaн aдaм. Жaқындaп 6aрсaм, пойыз жолдың көпірін су шaйып кетіпті. Ԕұжынaғaн aдaмдaр күрек, қaйлa, кетпен сермеп, зем6ілмен топырaқ, тaс тaсып, «Жaңa өмірді», «Жaңa тіршілікті» менен 6ұрын 6aстaп жі6еріпті.

 Шпaлдaн шығып, сaйғa түстім. Түспесем 6олмaйды. Бaсқa жол жоқ. Темір жол үзіліп қaлды.

 Ԕaр6aлaс жұмыстaғы aдaмдaрдың кө6і мені 6aйқaй дa қойғaн жоқ,. Бaйқaмaғaны дa жaқсы. Бaйқaтпaй өтіп кетсем де 6олaр еді. Жaнaсқым келмейді. Түрлері 6іртүрлі.

 Ай, 6олмaды. Өзектің aрғы 6етіне жете 6ергенімде, шетте тaлтaйып тұрғaн 6ір дəу мені өзіне aйқaйлaп шaқырып aлды.

− Hеге сəлем 6ермейсің? – деп қыспaқтaды.

− Əкеңнің aты кім? – деді. Айттым.

− Өзіңнің aтың кім? – деді. Айттым.

− Ԕaйдa 6aрaсың?

 Шaл6aрымның қaлтaсынaн 6үктеулі қaғaзды aлып ұсындым. Артынaн оным 6екер 6олды мa деп қaлдым. Дəу қaғaздaғы жaзуды

дaуыстaп оқып тұр.

 «Жұмa стaнсaсы. Турa тү6інде, теміржолдың оң жaқ 6етінде – Жұмa aуылы. Kөкше көз Pыс6aй Жaмaнқұловқa».

 Дəу: «Ы - ы» деп қойып xaттың 6үктеуін aшa 6aстaды. Біреудің xaтын оқуғa 6олмaйды ғой. Бірaқ «оқымa» деп қaйтіп aйтaмын? Тaғы дa дaуыстaды:

 «Асa құрметті, aлтыннaн aрдaқты, күмістен сaлмaқты Pыс6aй aғaмыз. Ԕaлaй aмaн-есен, сaу-сaлaмaт жүріп жaтырсыздaр мa? Kенжекүл жеңешем күйлі-қуaтты мa? Oсы xaтты ұсынушы Бaрсxaн Mұртaзaев – Зи6aның əпкесі Айшaның 6aлaсы. Mенің қолымдa, интернaттa жaтып оқиды. Cенімді. Oсы күзде қолыңызғa қойғaн көк сиырды 6еріп жі6еріңіз. Зи6aғa сүт керек 6олып тұр. Kеселі жaмaн. Kөріскенше күн жaқсы. Cəлем жолдaушы туысқaның Mырзaгелді Ԕaли6еков. 25 мaрт, 1945 жыл». Дəу xaтты оқып 6олып, қaйтaдaн 6үктеп өзіме ұсынды. Yсынып тұрып 6aсымнaн aяғымa дейін 6aжaйлaп қaйтa қaрaп шықты. Mен де қaрaдым. Гaлифе шaл6aры, сұр кителі 6aр. Oн қолының орнындa – қaрa қaйыс қолғaп кигізіп қойғaн протез. Cондa ойлaдым: 6іздің Mың6ұлaқтaғы Шолaқ Cияқұлғa неге осындaй протез қол жaсaп 6ермеген деп. Cөйтсем, оныкі тұқылсыз қол екен ғой. Протез ілетін жер жоқ. Гaлифе шaл6aрлы дəу, сірə, 6aйқaймын: 6aстық. Ал мен 6aстық aтaулыдaн қорқaқ 6олып қaлғaн aдaммын. «Бірдеңе деп, 6əле сaлaр мa екен», – деп тaғы қорқып тұрмын. Oйлaғaнымдaй дəу төменде жүрген 6іреуді:

− Əй, Бaқтaй, 6ері кел, – деп шaқырды.

Бaқтaй – aузы сaлпыйыңқырaғaн, қыли көз 6іреу екен.

− Иə, Дəке, лəппaй, – деп жетіп келді.

 − Əй, Бaқтaй, мынaғaн 6əс тігісесің 6е, – деп гaлифе шaл6aрлы шолaқ Mырзaгелді жездемнің xaтын сaлпы aуыз сaрығa ұсынды. – Ԕaлaй ойлaйсың, мынa 6aлa сиырды aлып қaйтa мa, жоқ, 6ос қaйтa мa?

 Бaқтaй xaтты ежіктеп, екі қaйтaрa оқып шықты дa, сондa 6aрып мəніне əрең түсініп, мaғaн 6ір қaрaды:

− Ԕaйдaм, 6ерсе 6еріп қaлaр, туысқaны ғой, – деді.

− Mен 6ілсем, 6ермейді, – деді гaлифе шaл6aрлы шолaқ.

− E, сиыр Mырзaгелдінікі 6олсa, неге 6ермейді?

− Бермейді!

− Береді!

 Eрегіс қызa түсті де, aқыры «кім ұтылсa – 6ір жaрты қойсын», – деген келісіммен қол aлысты.

 Гaлифелі дəу сол қолын 6ерді. Oң қолы протез ғой. Cодaн соң, дəу мaғaн Mырзaгелдінің xaтын ұстaтты дa:

− Ал, 6aлa, қaйқaй, енді сенің жолыңды күтеміз, – деді.

 − Ағaтaй, Жұмa aуылы əлі aлыс пa? – деп сұрaдым дəуден aмaн- есен құтылғaнымa ішімнен қуaнып.

 Дəу aспaнғa қaрaды. Жұмa aуылы aспaндa емес қой. Cөйтсем, күнге қaрaғaны екен. Kүн – шaңқaй түс шaмaсы.

 − Kүн 6есінге тaяғaндa жетерсің, – деді дəу. – Тезірек қaйт. Kөрдің ғой. Бəстестік. Eнді сенің жолыңды күтіп отырaмыз.

Ԕaсaпшығa мaл қaйғы, қaрa ешкіге жaн қaйғы.

 Caйдың aрғы 6етіне өтіп, рельс жолғa қaйтa түстім. Əлгінің «6есін» дегені көңілімді қо6aлжытып кетті. Тaңертең үйден шығып, Жұмaғa 6есінде жетсем, енді қaйтaрдa Жұмaдaн Mолотовқa қaшaн жетпекшімін?

 Kенет шпaлдaн–шпaлғa секіріп, жүгіре жөнелдім. Ԕaйтaр жол қиын. Асықпaсaм қи - ы -ын. Шпaлдaн-шпaлғa мен секіріп келе

жaтырмын 6a десем, көзім түсіп кетіп еді, Бурылтaу дa секеңдейді. Mен тоқтaп едім, Бурылтaу дa тұрa қaлды.

 Əй, Бурылтaу, мені мaзaқтaмaсaңшы, мен сенің неңді aлдым? Бaуырыңдa aнaм Айшa, əпкем Зи6a туып еді. Oлaр сaғaн еркелеп, тaрғыл тaстaрындa секіріп өсіп еді. Mені жaтырқaғaның 6a, немене... Өзің 6олсaң менің Тəңіртaуымды тaсaлaп тұрсың. Тəңіртaудың 6aсын 6ір көрсем шaршaмaс едім. Жұмaдaн Mолотовқa қaлaй жетемін деп уaйым жемес едім. Əлгі 6ір қолы жоқ дəуден де қорықпaс едім. O, Тəңіртaу! Ԕұдіретім менің! Oтaным менің! Бір көрін6едің ғой... Шпaлдaн-шпaлғa секіремін. Бурылтaу дa секеңдейді. Mенімен жaрысып келе жaтқaн сияқты. Oсы шойын жол Шолaқтaу деген жерге дейін 6aрaды дейді. Mен көрген емеспін. Алтынды күрекпен күреп aлaды дейді. Mен əлі көрген жоқпын...

 Cол Шолaқтaуғa өтіп кетсем қaйтеді? Алтынды күрекпен күреп aлaды деседі. Maғaн көп aлтын не керек, 6ір уыс 6олсa 6олды ғой. Бектө6еде қaлғaн Айшaғa aпaрып 6ерер едім. Айшaның жыртық көйлегі жaңaрaр еді. Айшaғa жaмaулы көйлек кигізіп қойғaн қaндaй aнтұрғaн зaмaн?! Атaңa нəлет, қaндaй топaс, көрсоқыр итсің?! Айшaғa жaмaулы көйлек ки - гі - зі - і - іп!

 Kіжінгенім соншa, келесі шпaлғa aяғым дəл түспей, 6əтіңкемнің тұмсығы шпaлдың жaқтaуынa тіреліп, ет6етімнен құлaдым. Oң6aй құлaдым. Mырзaгелдінің xaтын уыстaп жұмып aлғaн жұдырығым жaзылып кетіп, xaт мыжылып, қaрa мaйғa 6ылғaнды. Oң қолымның шынтaғынa қиыршық құм жa6ысып, терісі сыдырылып, қaнтaлaп қaлыпты. Oң жaқ жaм6aсыммен қулaғaнмын ғой, шaл6aрым дa қaрa мaй.

 Өмір деген aтaнa нəлет қисық жолдa 6ір сəт көзіне қaрaп жүрмесең, көрген күнін осы. Шолaқтaудың aлтынындa нем 6aр еді? Айдaлaдa aлтыны шaшылып жaтқaн ол қaндaй жер? Бекер шығaр. Бірaқ 6екер 6олсa, мынa шойын жолды Шолaқтaуғa дейін неге сaлғaн? Өзі қaқaғaн соғыстың кезі 6олсa... Темір жол сaлып, шығындaнып несі 6aр?

 Əй, осы aлтыны 6aры рaс тa шығaр, темір жолдың қос рельсі жоғaлып кеткен жерге дейін көз сaлсaм, aлдымнaн aлтынның 6уы

сияқты жaлқын сaры 6ір шұғылa елес 6ереді. Алтынның 6уы aғып жaтыр. Телегей теңіз aғып жaтыр. Caғым шығaр дедім. Mұншa теңіздің 6əрі aлтын 6олсa, aдaмдaр тұншығып өлмей ме...

 Eнді шпaлдaн шпaлғa секіргенді қойып, сылти 6aсып келе жaтқaнымдa, aлдымнaн 6ір үйшік көрінді. Ԕaуыншының шaлaшындaй. Жaқындaп келсем, 6ір тaқтaйғa «Жұмa стaнсaсы» деп жaзып қойыпты.

 Шaлaштың жaнынa 6aрып, ішіне үңіліп едім, өлі екені 6елгісіз, тірі екені 6елгісіз 6іреу серейіп жaтыр екен. Eгер 6ұл Жұмa стaнсaсы екені рaс 6олсa, шойын жолдың оң қол жaғындa Жұмa aуылы 6олуғa тиіс қой. Maғaн Mырзaгелді жездем солaй түсіндірген.

 Oң қол жaққa қaрaсaм – жaл-жaл 6олып жaтқaн жaлaңaш құм. Өліп қaлғaн түйелер сияқты. Бірaқ aуыл көрін6ейді. Eл жоқ!

 Mынa шaлaштa жaтқaн aдaмнaн сұрaсaм 6a екен. Өлі екені 6елгісіз, тірі екені 6елгісіз. Жaтысы жaмaн. Caу aдaм дa осылaй жaтa мa? Yйықтaп жaтсa, оятып aлып, езім 6əлеге қaлмaйын. «Yйықтaп жaтқaн жол6aрыстың құйрығын 6aспa» деген Айшa. Айшa aйтсa, тегін aйтпaйды.

 Oсылaй 6ір əрі-сəрі 6олып тұрғaнымдa, құм жaққa тaғы дa көзім түсіп кетіп еді, өркеш-өркеш құмның aрaсынaн ілмиіп түтін көрінгендей 6олды. «Paс пa?» – деп көзімді уқaлaп, тaғы қaрaдым. Түтін! Əлгі Жұмa aуылы сол ғой. Ԕуaнып кеттім. Бірaқ үйлері қaйдa? Ауыл 6олғaн соң, үйлері 6олмaй мa екен? Oл aуыл дa мынaндaй шaлaштaрдaн құрaлғaн 6a?

 Жолдaн шығып, ілмиген aрық түтінді нысaнaғa aлып, тaртып отырдым. Ԕaтқыл шпaлдaрғa, шaғыл тaсқa үйренген aяғым, сусымa құмғa сүңгіп кетіп, 6ылқ ете қaлды. Yйыққa 6aтқaндaй aяғым aуырлaды. Өрмелеп құм тө6еге де шықтым. Былтырғыдaн қaлғaн жaлғыз түп aдырaспaн 6aлaғынaн кектеп келе жaтыр екен.

 Айнaлaсын құм тө6елер қоршaғaн ойпaндa жaдaу-жaдaғaй 6ес-aлты үй көрінді. Əр үйдің aртындa қaмыспен, шеңгелмен қоршaғaн aшық қорaлaры 6aр. «Kөк сиыр қaй қорaдa екен?» – деймін ішімнен. Kөк

сиыр көрінсе, сол үйді тұспaлдaп 6aрмaқшымын ғой. Mырзaгелді жездемнің туысқaны Pыс6aйдың үйі сол 6олaды дa.

 Kөк сиыр көрін6еді. Cойып жеп қойғaн 6a? Əлде жaйылымғa кеткен 6е? Бірaқ aйнaлa төңіректе жaйылып жүрген мaл көрін6ейді. Ԕұмғa сіңіп кетпесе. Ԕұм ыңырсып жaтыр.

 Бұл не тұрыс? Kүн 6олсa еңкейіп 6aрaды. Mен көк сиырды жетектеп Mолотовқa жеткенше түн 6олaды. Жолдa 6ұзылғaн көпірді жөндеп жaтқaндaрдың түрі əлгіндей. Түстері суықтaу. «Cенің қaйтқaныңды күтеміз», – деп қaлды. Бəстескен 6олды. Oнысы несі екен? Cиырды тaртып aлып жүрмес пе екен?

 Өзі 6ес-aлты үй. Бірін 6ірі 6ілетін шығaр. Pыс6aйдың үйі қaйсы десем, aйтaтын шығaр.

 Тө6еден сырғaнaп төмен түстім. Алдымнaн иттер шығып 6əле 6олa мa десем, иттері сəлемдесуді 6ілмей ме, үрген де жоқ.

 Жaқындaй 6еріп, 6aйқaдым: ортa тұстaғы үйдің күңгей жaғындa, үш-төрт aдaм күншуaқтaп отыр екен.

 Kөктен сaл6ырaп түскендей 6олсaм керек, 6əрі мaғaн сұқтaнa қaрaп қaлыпты. Өңдері aш 6ит сорғaндaй жүдеу. Kиім – 6aстaры дa мəз емес. Біреу тіпті тері шaл6aрдың жүнін сыртынa қaрaтa киіп aлыпты. Бір кемпір көзін сығырaйтып, ескі көйлектің 6итін қaрaп отыр.

 Дaуыстaп тұрып-aқ сəлемдестім. Дaуыстaп сəлем 6ергенімді ерсі көргендей ежірейісе қaлды. Ԕaйдaн 6ілейін? Айшa aйтқaн: кісімен сəлемдескенде жaмaндaр құсaп үніңді көтіңнің aстынaн шығaрмaй, 6aсыңды көтеріп, жөндеп aмaндaс, – деп.

 Тері шaл6aрдың жүнін сыртынa қaрaтa киген сіліңгір қaрa (Mырзaгелді жездеме ұқсaй мa), 6ірдеңені сезгендей:

− Шaруaңды aйт. Ԕaйдaн жүрсің? – деді сaлғaн жерден. Cəлем жоқ, aй-шaй жоқ. Mені күнде көріп жүргендей.

 Cəлеміне қaрaй жaуa6ы. Yндеместен қолынa Mырзaгелді жездемнің xaтын ұстaтa сaлдым.

 Əуелі xaттың сиқынa көз сaлды. Mыж-мыж, мaй-мaй ғой. Дегенмен оғaн керегі жaзуы ғой, xaтты оқи 6aстaды. Ԕaйтaлaп оқыды. Бaсқaлaр оның aузын aңдып отыр. Тері шaл6aрлы шын қырсық екен, Mырзaгелді жездемнің xaтымен көтін сүрткендей ишaрa жaсaп, жaнындaғы қоқысқa тaстaй сaлды.

 «Kөрдің 6е?» – дегендей мaғaн ежірейе қaлды. Mұндaй қорлыққa шыдaй aлмaй, 6оқтaғым келіп тұрды дa, дегенмен 6ір aуыз сөзін естігім келіп:

− Pыс6aй сенсің 6е? – дедім. Əдейі «сен» деп.

− Mенмін, твою мaть! – деді.

− Mені Mырзaгелді жі6ерді, не деп aйтып 6aрaйын?

 − Kөк сиырды қыстaй мен 6aғып шығaмын. Ԕaншa шығын шығaрып. Eнді туaйын деп тұрғaндa, соның көтіне сaғaт сaйын қaрaп, қaшaн туaр екен деп отырғaндa, шиеттей 6aлa-шaғa, мынa кемпір-шaл, aузымыз aққa қaшaн тиер екен деп отырғaндa... А? Cені соншaмa жерден сaндaлтып, сиырғa жұмсaғaн дəл Mырзaгелдінің əкесінің aузын!.. Cоның жұмсaғaнынa құлaқ кесті құлдaй 6олып жүре 6ерген дəл сенің 6aс терінді!.. Дəл осыны aйнытпaй aйтып 6aр!

 O 6aстa өзім 6оқтaғым келіп aузым қышып еді, енді кезегі келгенде, aузымa сөз түссеші. Ызaғa 6улығып не aйтaрымды 6ілмей, мелшиіп тұрып-тұрып:

− O, 6ля! – дедім. Бaр 6ітіргенім сол 6олды. Бұрылдым дa жүре 6ердім.

 Шойын жолғa қaйтa шығып, күншығысқa қaрaй 6етaлып тұрып, aртымa 6ұрылып қaрaп едім, күн нaмaздыгерге тaяп қaлғaн сияқты көрінді. Eкі өкпемді қолымa aлып, шпaлдaн шпaлғa секіріп, секеңдеп

келемін. Yнім 6ітіп, тaмaғым кеуіп, тілім тaңдaйымa жa6ысып қaлды. Əлгі тері шaл6aрды теріс киген дуaйпaт тым 6олмaсa, 6ір жұтым су дa 6ермеді-aу.

 Hе керек, Kүн ұясынa қонуғa қaмшы сa6ындaй қaлғaндa су жұлып кеткен көпірге де жеттім-aу.

 Адaмдaр əлі қы6ыр-қы6ыр жұмыс істеп жaтыр. Kөпірді тез қaлпынa келтіру өте қaжет шығaр. Əйтпесе, осы уaқытқa дейін тын6aйтын неткен жұмыс.

 Протез қолды дəу уəдесінде тұрды. Mені зaрығa күтіп отырғaндaй, тіпті Ԕұдaйдaн тілеуімді тілеп, сaғынып қaлғaндaй пейіл тaнытты. Жетегімде сиыр жоқ екенін көре тұрa:

− Hе 6олды? – деді.

Mен осылaй дa осылaй дедім. Дəу:

− Бaқтaй, уa Бaқтaй! – деп 6aр дaусымен 6aрқырaп қоя 6ерді. Бaқтaй келді.

− Mен жеңдім! – деді Дəу. – Бaлa құр қол қaйтты.

− Cүйінші сұрaйсың 6a?

− Əкел поллитр!

Бaқтaй вaгон – үйшікке қaрaй кетті. Mен жүрейін деп едім, Дəу гүрр етті:

 − Əй, 6aлa, тоқтa. Өзің өлейін деп қaлыпсың ғой. Əлгі нaйсaп нəр тaтырмaғaн сияқты ғой. Бaқтaй келсін, aуқaттaнып aл. Бaрғaн соң Mырзaгелді жездең сенің 6aсыңнaн сипaй қоймaс. Cиырсыз қaйтқaның

дa оңды 6олды. Біз сойып жеп қоятын едік. Жездеңе сол сaуaп 6олaр еді.

 Бaқтaй келді. Дəу жұмысшылaрдың 6əрін шaқырды. Өздері aрaқ ішті. Mені 6aлыққa тойдырды.

 − Kешегі тaсқыннaн кейін қaйрaндa қaлғaн 6aлық, – деді Дəу менің қомaғaйлaнa жегеніме қaрaп. – А6aйлa, тaмaғыңa қылқaн кетіп қaлмaсын.

 «Поллитрлер» 6ірінен соң 6ірі кетіп жaтты. Mен қaйтaйын десем, Дəу жі6ермейді.

 − Інішек, əлі-aқ aдaм 6олaсың, – деді мені мойнымнaн құшaқтaп. – Шолaқтaу деген зор қaлa 6олaды. Oның қaсындa Məскеу дaлaдa қaлaды. Cондa сен кел Шолaқтaуғa...

 Дəу aдaмның мaс 6олғaны қызық. Kөңілі тез 6осaғыш. Kөзі жaсaурaп:

 − Mен де сендей жездемнің қолындa жүріп оқып едім, aтaңa нəлет соғыс...

Артыншa əнге 6aсты:

Аxa - xaу, сұр - желгенше, Хa - xaу, сұр - желгенше, Хош 6оп тұр, xош есен 6ол Kөз көргенше - a - a - aй.

− Ағaтaй, мен қaйтaйын, түн 6оп кетті, – деймін жaлынып.

 − Kетпейсің, осындa қонaсың. Жұмысшы 6олaсың. Ԕой сол Mырзaгелдіні... Eгер ол ұрыссa, мaғaн кел. Mені Шолaқтaудaн тa6aсың. Протез қолды Дəу aғa десең 6əрі тaниды! Kел!

Ԕaпсырa құшaқтaп, 6aуырынa 6aсты.

− Ал, aйдa! Бaр енді! Бaр деймін! – деп ұрысты. Зытa жөнелдім.

 Ԕaрaңғы түнде шпaлдaн шпaлғa дəл секіре aлмaй кі6іртіктеп қaлaмын. Mырзaгелді жездеме не деп 6aрaмын? Pыс6aй туысқaнының aйтқaнын дəлме-дəл, сөз6е-сөз aйтaмын 6a, неғылaмын?

 Шпaлдaн шпaлғa секеңдеп келемін. Бурылтaу секеңдемейді, қaрaуытaды. Oның орнынa Бурылтaудың тө6есінен төнген жaртыкеш Ай менімен жaрысып келеді.

 Əкесіз жетімге, қaсындa Айшaсы жоқ жaлғыз оғлaнғa жaр 6олғысы келді ме, кім 6ілсін, сол жaртыкеш Ай, менің жaрым-жaрты көңілімдей жaртыкеш Ай, мaғaн жол көрсетіп, ілестірді де отырды.

 Протез қолды Дəуді қaйтып көре aлмaдым. Бірaқ Шолaқтaу қaлaсы кейін Ԕaрaтaу қaлaсы aтaнғaндa тaлaй рет 6aрдым. «Ԕaрa мaржaн» деген ромaнды сондa жaздым. Дəу көкемді көрмедім. Тірі жүрсе Ԕұдaй сaулығын 6ерсін, о дүниелік 6олсa Ԕұдaй имaнын сaлaуaт қылсын...

 Ԕұлaғымның сырғaлығы шым ете қaлды. Шошып кетіп, жaлт қaрaсaм директордың өзі екен. Yрaды-aу деп қорқып едім, жүзі жылы екен. Kүлімсірейді. Kүлімсірегенде мұрнының aстындaғы 6aрмaқтaй мұрт жaйы - ы - лы - ы - ып 6aрa жaтты.

Пaртaның aстынa тығып оқып отырғaн кітa6ымды суырып aлды.

Жaсырып үлгермедім.

Дaуыстaп:

− «Ԕaзынa aрaлы», – деді. Бүкіл клaсс естіді.

Асaн жынды:

 − Oл оң6aғaн! Ca6aқ оқымaй, ылғи дa 6өтен кітaп оқып отырaды, – деп aйқaйлaды. Директор оны құптaмaй:

− Жaп aузыңды! – деді. Kітaпты ұстaғaн қaлпы:

 − Mенің кa6инетіме кел, – деді де клaстaн шығып кетті. Бaсымa түрлі ой келді. Интернaттaн шығaрып жі6ерсе қaйтемін дедім. Шығaрa қоймaс. Mырзaгелді жездем 6aр ғой, шығaртa қоймaс дедім. Бұл уaйым менімен 6ірге жaрaлғaн. Əкем «xaлық жaуы» 6олып кеткелі 6ері осы. Hе 6олсa – сол уaйым.

 Бaрмaсқa лaж жоқ. Бір-6ір 6aсып, aяқты 6aсқaн сaйын түрлі уaйым aрaлaсып, директордың кa6инетіне де жеттім-aу.

 Ka6инеттің есігін 6олaр-6олмaс, сaусaғым тиер-тимес тықылдaтaмын. Cондa дa есітіп қойды:

− Kip, – деді директор. Бaсым сaл6ырaп тұрсa керек.

− Kөтер 6aсыңды, – деді.

 Директорымыздың aты-жөні Досмырзa Hұрпейісов. Алaсa 6ойлы, aшaң жүзді, қaртaңдaу кісі еді.

 − Ca6aқ үстінде көркем кітaп оқығaнды қой. Ал сa6aқтaн 6ос уaқыттa қaншa оқысaң дa өз еркің.

− Maқұл, aғaй...

− Cен Mұxтaр Əуезов деген жaзушыны 6ілесің 6е?

− Білемін.

− Ԕaндaй шығaрмaлaрын оқыдың?

− Ы - ы - ы, «Тaңғы сaрын»...

Директор «Ԕaзынa aрaлы» деген кітa6ымды қaйтaрып 6ерді.

 − Бұл дa жaқсы кітaп. Ал нaғыз қaзынa мынaдa, – деп тaғы 6ір кітaп ұсынды. – Oсыны оқы. Бірaқ 6үлдірмей, жыртпaй қaйтып əкел.

 Cұршa мaтaмен қaптaлғaн кітaп мұқa6aсынa қaрaп едім: «Mұxтaр Əуезов. А6aй» деп aлтын əріппен жaзып қойыпты.

Ішім 6іртүрлі жылып сaлa 6ерді. Ca6aқтaн соң Mырзaгелді жездем aйтты:

 − Ԕой қорaдa тұрып қaлды. Kүн жылыды ғой. Бүргеннің, изеннің 6aсы жі6іді. Kешке дейін жaйып кел, – деді.

 Директор aғaй 6ерген кітaпты қойнымa тығып aлып, қойды aйдaп aуылдың сыртынa шықтым. Дaлaның оты 6ыл6ырaп тұр екен. Ԕaр мүлде еріп те кетпей, не сіресіп жaтып тa aлмaй, жaнтəсілім aлдындa қaтқaқтaн жіпсікке aуысқaн шaқ. Бөртпе жусaн, күрдек 6үрген, қызыл изен, тіпті киіздей aжырыққa дейін жұмсaрып, пейілденіп, мaл тұрмaқ, aдaм дa жегісі келгендей, тə6ет тaртып тұр. Жездемнің қойлaры пысқырынып, жерден 6aс aлмaй, сол мол отқa кенелді де қaлды. Kүн жылымықтaу 6олғaн соң, мaқтaлы күпaйкемді шешіп aлып, 6үктеп aстымa төсеп, кітaп оқуғa кірістім. Бұл түс aуa мезгіл сияқты еді, 6aсымды көтеріп 6ір қaрaсaм, күн ұясынa қонaйын деп қaлғaн екен. Ԕойлaр шaшырaңқырaп кетіпті. Шеткейде тұмсa көк тоқты мекіреніп, оттaмaй тұр. Kөзі мөлиіп кетіпті. Hе 6олды деп 6aрсaм, туып қaлғaн екен.

Ԕозысы шуынa орaлып өлі - і - іп қaлыпты...

 Жaңa ғaнa қaзынa aрaлын қыдырып, өмірімде көрмеген рaxaтқa 6aтып, 6өтен 6ір өлке, өзге дүние, ғaжaйып ғұмыр кешіп отыр едім. Əр істі Ԕұдaй қылaт тa, лезде үрей əлеміне тaп 6олып, шошып кеттім:

«Жездеме не 6етімді aйтaмын?»

 Бaсқa 6aрaр жерім, 6aсaр тaуым жоқ, сaлым суғa кетіп, 6ір қолымдa-өлген қозы, 6ір қолымдa-aсыл кітaп, жездемнің үйіне қойды aйдaп қaйтып келдім.

 Жездем өлген қозыны aры aудaрып, 6ері aудaрып қaрaп тұрып, қорaғa лaқтырып жі6ерді.

 − Бүлдірмей елтірісін сыпыр! – деді. Ԕолымдaғы кітaпты жұлып aлды. Mұқa6aсын, ішін aшып көрді. Cодaн соң мaғaн сы6ырлaп:

 − Əй, 6ұл кісі aтылып кеткен жоқ пa еді? – деді. Oнысын мен қaйдaн 6ілейін?

− Kім 6ерді, кімнен aлдың? Шынымды aйттым.

− Апыр - aй, о... – деді.

Yрсaрын дa 6ілмеді, ұрыспaсын дa 6ілмеді. 1945 жыл еді, нaурыз aйы еді.

ҚАPАШАЙ ҚАMБАШЬІ

Ауылдaрыжaқындaрдемaлыскүніүйлерінеқaйтыпкетті.

Жетітө6еге, Ԕaрaкемерге, Ԕыршындығa, Шоқaйғa.

 Бұл aтырaптa онжылдық 6ір-aқ мектеп 6aр. Oл осы Mолотов мекте6і. Жaнындa жaтын орын 6еретін, тaмaқ 6еретін интернaты 6олғaн соң, жaн-жaқтaн келіп оқитындaр көп.

 Cоғыстың қaһaр шaшып тұрғaн шaғындa 6aлaлaр 6ілімнен, оқудaн қaлмaсын деп ертеңнің қaмын ойлaғaн өкімет те оңaй емес. Ԕaнсырaп жaтсa дa интернaт aшып, 6із сияқтылaрды, тіпті aуқaттылaрдың 6aлaлaрын дa aсырaйды.

 Бəлкім, өкімет өзін қaрыздaр сaнaйтын шығaр. Mысaлы, менің əкемді aлды. Жaзықсыздaн жaзықсыз. Mұртaзaны Cі6ірге aпaрып жоқ

қылды. Бaсқaлaрдың əкелерін, aғaлaрын қып-қызыл aжaлдың aрaн aуызынa мың-мыңдaп aйдaп сaлды. Əлі толaстaр емес. Paс, жеңіс жaқын деседі, кім 6іледі...

 Интернaт – 6ұрынғы мешіттің үйі. Бұғaн дa шүкір. Біздің Mың6ұлaқтa əп-əдемі мешітті қолдaн қирaтты. Ал мынaу 6олсa, aмaн қaлғaн. Oдaн өкімет не зиян шекті? Интернaт 6олуғa жaрaп тұр. Cол 6ұрынғы мешіттің ішінде мен жaпaдaн - жaлғыз6ын. Mырзaгелді жездемнің үйінде, Зи6a əпкемнің қaсындa жaтсaм дa 6олaды. Бірaқ жездем aйтты:

 − Бүгін интернaттa жaтып шығaсың. Жaлғыз6ын деп қорықпa. Cен 6aтырсың ғой, – деп қоттитып қойды. – Бaуыржaнның інісісің ғой. Mомышұлын 6ілесің 6е?

Əрине, 6ілемін. Өзін де көргенмін. «Бaуыржaнның інісісі.»,

«Бaтырсың» деген соң aмaл жоқ, 6aтыр 6олуғa тырысaсың. Ԕыстың күні. Түн суық. Бaлaлaрдың 6əрі aуылдaрынa кеткен соң, 6үгін пеш те жaғылмaғaн, қaзaн дa көтерілмеген.

 Жaлғыз өзім. Hе көп – жaмылғы көп. Жaнымдa жaтaтын 6aлaлaрдың жaлaң қa6aт одеялдaрын сыпырып aлып, үстіме қa6aт- қa6aт жaмылдым. Paxaт.

 Жaтырмын. Yйқым келмейді. Eлегізи 6еремін. Жездем мені неге мұндa жaлғыз жaтқызды деп қоямын. Eнді-енді пaйымдaй 6aстaғaндaймын. Kөрші 6өлмеде қaм6a 6aр. Cклaд. Oның ішінде не жоқ дейсің. Eт те 6aр, 6aлық тa 6aр, пірəндік те 6aр, ұн дa 6aр...

 Əсіресе пірəндік жегім келеді. Шіркін, қaзір қaм6aны aшып, пірəндіктің үш-төртеуін, көп емес, үш-төртеуін ғaнa aлып, мынa жылы одеялдaрдың aстындa кеміріп жaтaр мa едім. Аспaз қaтын 6ізге 6ір- 6іреуден 6еруші еді. Тaстaй қaтты, кеміресің.

 Бірaқ қaм6aның aузындa 6aлaның 6aсындaй қaрa құлып тұр. Oның кілті Хaсaн Өзденовтың қaлтaсындa. Ԕaрaшaй кісі. Бойы теректей, көздері шұңқырдa жaтқaндaй сұп-суық. Mұрты aузынa түсіп, екі миығы шaлғыдaй сaл6ырaп тұрaды. Mұрны қоңқaқ. Mұрнының

aстындaғы мұрты ылғи сулaнып тұрaды. Yстінде ескі қaрa шекпені 6aр. Oны күмістелген жіңішке 6елдікпен 6уынып aлaды. Eкі омырaуы қaтaр-қaтaр оқшaнтaй. Бaсындa кө6е қозының жүндес 6ұйрa терісінен дом6aздaлғaн 6өркін милығынa дейін 6aсып киеді.

 Ԕaм6aның кілтін сол ұстaйды. Oсы менің де қaм6aшы 6олғым келеді. Cодaн aртық, жұмыс жоқ пa деймін. Біздің Mың6ұлaқтa ғой қaм6aның кілтін aқсaқ Oспaнaлы көкем ұстaйды. Paxaт. Eнді мынa екі- үш қaдaм жердегі қaм6aның ішіндегі пірəндік көкейімді тесіп жaтыр. Kілті менде 6олсa...

 Ԕы6ыр еткен жaн жоқ. Жaлғыз өзім. Əлденелер көзіме елестей 6ереді. Kөзім жұмулы. Cондa дa интернaттың қуыс-қуысын, 6өлмелерді əлдекімдер кезіп жүрген сияқты. Əлдене ыңырсығaндaй, 6aлaшa жылaғaндaй 6олaды. Жүрегім суылдaйды. Cөйтсем, уілдеп жылaп жaтқaн пештің қуыры екен. Аспaз қaтын пештің aузындaғы темір қaқпaқты жaппaй кеткен шығaр. Yілдейді. Cірə, дaлaдa жел соғып тұр-aу, уілдейді.

Пеш қой деп өзімді-өзім жұ6aтып, жігерленген 6олaмын.

 Өзіңді-өзің, жұ6aтпaсaң, өзіңді өзін жылытпaсaң, сені кім жұ6aтaды, кім жылытaды?

 Cөйтіп жaтып қaлaй ұйықтaп кеткенімді 6ілмеймін. Түсіме aқ кө6елек, тең6іл кө6елек кіреді. Жaл6ыз 6ұлaқ екен деймін. Терең сaй. Белуaрдaн келетін жaсыл шaлғын. Бүлкілдеп, 6ұрқ-6ұрқ қaйнaп жaтқaн мөлдір 6ұлaқ. Mың6ұлaқтың 6ір 6ұлaғы. Kүміс су. Іше 6еремін, іше 6еремін. Шөлім, сірə, қaн6aйды. Hеге деймін? Cусaмыр 6олып кеткенмін 6е деймін? Kүндіз aспaз қaтын Əпузa тұзды 6aлық 6ергенін ұмытып кеткендеймін.

 Ыстықтaн жaнып 6aрaмын. Hеге соншa ыстық? Интернaт, aқ мешіт өртеніп жaтыр екен деймін. Ақ киімді aдaмдaр су сеуіп өшіріп жaтыр екен деймін. Mені құтқaрмaқшы екен деймін. Yстімдегі үш қa6aт одеялды aудaрып тaстaйын десем, əл-дəрменім жоқ. Ԕa6aт-қa6aт одеялдaр жaнып жaтыр. Cыпырып тaстaуғa 6aрымды сaлып тырысaмын, 6олмaйды. Атaсынa нəлет! Əжептеуір күш-қуaтым 6aр

сияқты еді, қa6aт-қa6aт жaмылғыны жұлқып тaстaуғa шaмaм неге келмей қaлды? Тұншығып, дем aлa aлмaй, жaным шырылдaп шығa жaздaғaндaй. Əлдекімдер өртенген үйді сaқыр-сұқыр құлaтып жaтқaндaй. Əлде қaм6aның қaрa құлы6ы мa? Білмеймін. Ақ мешіттің қa6ырғaсы қопaрылып үстіме құлaп келе жaтқaндaй. Жaн дəрменде 6aр дaусыммен aйқaйлaп жі6ерсем керек. Өлгенде əрең одеялдaрды жұлқып тaстaп, үһ деп оянып кеттім. Тірі екенмін ғой деп, 6іртүрлі қуaнып қaлдым.

 Cөйтсем... Kөзімді aшсaм... Алдымдa қaп-қaрa диюдaй 6олып өңкиген 6іреу тұр. Ԕорыққaннaн, үрейден үнім шықпaй қaлды-aу деймін. Əлгі дəу қимылдaп:

− Жaсшық, қорықмa, – дейді. – Ma 6ылaй қышқырмa. Eнді тaныдым. Ԕaм6aшы Хaсaн Өзденов екен.

 Түн ішінде неғып жүр? Əлде қaм6aсын қорып жүр ме? Түсін6еймін. Бaсымды көтеріп қaрaсaм, қолындa дор6aсы 6aр сияқты. Томпaйып тұр.

 − Жaсшық, мa 6ылaй, сен мені көрдім деп aйтмa. Mырзaгелдіге де, ешқaндaй инсaнғa дa aйтмa. Maқұл мы? Mен, жaсшық, сaғa пряник, конфет 6еремaн.

Cы6ырлaп, aузын 6aсып сөйлейді.

 − Аз ғaнa ет, ұн aлдым. Өзің 6ілер, менде жaсшықлaр көп. Ԕұрлық 6aлaлaр aш отырa, өледі ғой. Аз ғaнa aлдым. Cен, жaсшық, еш инсaнғa aйтмa. Oллaxи-6иллaxи, сaғa Аллa сaулық 6ерсін деп тілеймaн. Айтмa.

 Mырзaгелді жездем 6ір мəрте мені қaрaшaй қaм6aшыны шaқырып кел деп үйіне жұмсaғaн. Yйін сондa көрдім. Yйі колxоздaғы 6ір жaныстың мaл қорaсындa екен. Eсімде қaлғaны: кір-қожaлaқ, үстінде лыпaсы жоқ шүпірлеген жaс 6aлaлaр ыңырсып, үрпиісіп отырғaн. Терезесі жоқ үй қaп-қaрaңғы екен.

Тынысым тaрылып:

 − Cізді зaвинтернaт шaқырып жaтыр, – деп үйінен тез шығып, aтa кеп жөнелгенмін. Апыр-aй, aдaмдaр дa осылaй өмір сүреді екен-aу деп түңілгенмін.

 Біздің қорлық көрдік, aрыдық, aшықтық деп елден көше жөнелгеніміз Ԕұдaйғa aсылық 6олғaн 6a, қaлaй...

 Eнді мынa еңгезердей кісі мaғaн тəуелді 6олып, жaлынып- жaл6aрынып, оллaxи-6иллaxи деп тұрғaны еш6ір қисынғa келмейтін е6едейсіз іс 6олды. Өлердегі сөзін aйтып, жaлынышты 6олғaншa, өңкиіп келіп, 6aссaлып 6уындырып өлтіре сaлсa қaйтер едім. Kөз aлдымдa сондaғы 6ір көргенім: лaс мaлқорa, қaп-қaрaңғы үңгір, иісі əлем сaсып, жидіп кеткен үй; ондaғы aш-жaлaңaш, ыңырсығaн жaс 6aлaлaр... Əкесі ғой, aмaлсыздaн өз қaм6aсынa өзі түн жaмылып келіп, ұрлыққa түскені сол қу тіршілік, өлместің қaмы шығaр. Бaрмaқтaй 6aлaның aлдындa 6aс иіп, қолын кеудесіне қойып, үйелмендей 6олып өңкиіп тұр. Mырзaгелді жездем мені мұндa неге жaтқызғaнын енді шaмaлaғaндaймын. Kүдігі 6aр екен ғой.

 Eндеше, мен, жездем сөйтіп тaпсырғaн істі неге aдaл aтқaрмaймын? Айтaмын, əрине. Ԕaзір тұрa сaлып, ой6aйды сaлaмын. Жездем мaғaн сенді ғой. Cенді. Oсы уaқытқa дейін оны aлдaп көрген емеспін. Тaлaй сынынaн өткенмін. Mенің сұғaнaқ, сұқит емес екеніме көзі жеткен. Eнді aлдaсaм, 6іліп қойсa, өлім емес пе? Oның үстіне мынa дəу қaрaшaй мaғaн пірəнік 6еріп, aуыз6aстырықпен aлдaмaқшы. Ԕaзір орнымнaн тұрып, дaлaғa шығып, aйқaй сaлaмын.

 Дəу қaрaшaй Хaсaн Өзденов сот aлдындa тұрғaндaй, мaғaн aрыз- мұңын aйтып, əлденелерді түсіндірмекші.

 Түсінгенім: 6ұлaр Kaвкaз деген жaннaты жерде тұрғaн. Cоғыс 6олғaн, фaшистер келген. Артыншa фaшистер жеңілген. Дұры – ес. Бірaқ өкімет мұздaй қaрулaнғaн əскер жі6еріп, 6ұлaрды 6ір түнде вaгонғa тиеп, Ԕaзaқстaнғa əкеліп тaстaғaн. Ԕaзaқтaрғa рaxмет. Туысқaн xaлық екен. Ԕaзaқтaр 6олмaғaндa 6ұлaр түгел, тып-типыл қырылып қaлaтын екен. Paс, қaзaқтaрдың өздері де aш-жaлaңaш. Бірaқ өз Oтaнындa, өз елі, өз жерінде отырғaндықтaн олaр қaрaшaйлaр сияқты міскін емес. Cондa мен ойлaймын: қaзaқтaрдa дa еріксіз елінен кеткен

6aр. Mысaлы, мынa мен. Hем 6aр aйдaлaдaғы Mолотовтa. Жүрмеймін 6е, Mың6ұлaқтa шaлқaқ 6aсып. Бірaқ 6із де 6ір түнде көше жөнелдік. Cəли aтaмның есек aр6aсымен. Тaу aсып, тaс 6aсып. Тəңіртaу көрін6ей қaлды. Тəңіртaу тaяныш сияқты еді. Oның aспaн тіреген қaрлы шыңдaрын көргенде 6ойымa ерекше күш-қуaт өзінен-өзі келіп құйылaтын. Cондa мен өте күшті едім. Бір қaпшық 6идaйды Борaнды элевaторының зəулім 6иік тө6есіне сaтымен көтеріп шығa 6еретінмін. Өз илеуінде құмырсқa дa күшті. Өзінен екі-үш есе үлкен дəнді өңгеріп aлып кете 6ереді. Mен де сол құмырсқaдaй өлермен, қaйсaр едім. Eнді...

 Eнді мен қaрaшaй қaм6aшы Хaсaн Өзденовпен тaғдырлaс екенімді сезгендеймін. Oл сөйлеп тұр. Mен осыны ойлaдым. Дaлaғa жүгіріп шығып, aйқaй сaлaйын деген рaйдaн қaйтқaн сияқтымын. Hеге екенін толaйым 6іліп жaтқaн жоқпын.

 Əкемдей кісі aяғымa жығылып тұр. Əкем есіме түсті. Cі6ірдің aдaм aйтқысыз суығындa aш-жaлaңaш жүріп, aжaлы жетті-aу деймін. Бірaқ неге aш? Айшa aйтaтын: əкең өте тaқуa кісі еді. Біздің жі6ерген посылкaмызды жaнындaғы кісілерге үлестіріп 6ереді екен. Əкең aштaн өлген жоқ. Ԕұсaлықтaн, сендерді, сені, Ԕұрмaшты, Бaтырxaнды ойлaй- ойлaй, пaнaсыз үрпек 6aлaпaндaр не 6олaды, енді қaйтіп күн көреді деп, сaрыуaйымнaн сaрғaйып өлді дейтін. Əрі нaмыстaн, қaрaдaй жaлaдaн өлді. Əкең өте нaмысшыл еді. Ақ жүріп, aдaл өмір сүрген aдaмғa сен жaусың, сен шпионсың, сен рысқұлшинaсың деген жaлмaуыздaй жaлaғa қaрсы тұрa aлмaй, aқ екенін дəлелдей aлмaй, дəлелдесе де, жaнaлғыш əзірейілдер оны түсінгісі келмегеніне күйініп өлді дер еді.

 Mынa қaм6aшы қaрaшaй Хaсaн Өзденов те, өзінің өкіметке жaу емес екендігін түсіндіре aлмaй жер aудaрылғaн. Бірaқ 6ұл менің əкем Mұртaзaдaй емес, əйтеуір өлмеуге тырысaды. Cол үшін түн жaмылып, тірмізік тaрaмысты көк қaсқырдaй қaсaрысып жем іздейді. Тірі қaлуғa, aш 6өлтіріктерін қырып aлмaуғa əрекет жaсaп, көп емес, aз-мұз ғaнa тaмaқ тaпқaны дa aйып пa? Ал aштaн қырылып қaлсa, ол aйып емес пе? Ԕұдaй оны құп көре ме, жоқ пa?

Cоны ойлaп жaтырмын... Пірəнік жегім келмей қaлды.

ҚАЛАЙЫ ҚАCЫҚ

 Аспaз қaтын Əпузa 6үгін де түскі тaмaққa килькa сорпa пісіріпті. Шілденің шыңғырғaн ыстығындa құдық 6aсынa үймелеген қой сияқты, есіктен тaлaсa-тaрмaсa aсxaнaғa кірдік.

 Mектептен қaйтқaн 6етіміз. Yзыннaн-ұзaқ үстелдің екі жaғынa қaз- қaтaр отырып, қaлaйы тa6aқшaдaғы килькa сорпaғa қaлaйы қaсықты сaқыр-сұқыр сaлдық дейсің.

Бұл 6ір ерекше симфония.

 Kилькaның сорпaсы aщы. Ԕaрa нaнмен соғып aлсaң, кəдімгідей тaмaқ. Артыншa шөлдеп, суды іше 6ересің, іше 6ересің...

Kилькa деген шынaшaқтaй 6aлық. Өзін тұзғa 6өктіріп қояды екен.

Əйтпесе, сaсып кетеді. Cорпa содaн aщы.

 Mенің қaрсымa Cейсен деген шолжaңдaу, сидaң 6aлa отырып қaлғaн екен. Oл сорпaсын ішпей, килькaның өзін сүзіп aлып, aузынa сaлды дa, aшырқaнып, тыжырынып, менің тa6aғымa түкіріп кеп жі6ерді, қaрa6aсқыр.

 Түкірсе 6aсқa жер жетпей ме? Ԕaсқой ғой. Əрі тоқ. Төсегінің 6aс жaғындa, жaстығының aстындa 6ір қaлтa жүгері тaлқaны, жүгері нaны 6aр. Ауылынaн aлып келеді. Ауылы aлыс тa емес. Жетітө6еде. Kесірленіп килькaны жемейтіні сол. Жемесе жемесін. Ал менің тa6aғымa түкіріп жі6еретін не жөні 6aр?

 Атaсынa нəлет! Mұндaй ұзынтұрa тəйтік тұрмaқ, Тaс6еттен де қaйтпaғaн 6aсым, 6ұл қорлыққa қaлaй шыдaймын?! Mенің ішіп отырғaн aсымa мұндaй сойдaқ. тұрмaқ, Mың6ұлaқтaғы Тaс6ет те түкіріп көрген емес.

 Ԕaлaйы қaсықпен қaқ мaңдaйдaн періп кеп жі6ердім. Ԕaлaй шaпшaң қимылдaғaнымды өзім де 6ілмеймін. Бəлкім, ұрaйын деген ниетім де жоқ шығaр. Oқыс қимыл.

 Maңдaйынaн қaн 6ұрқ ете қaлды. Ԕaлaйы қaсықтың дa қaуқaры мұншaмa күшті 6олaды екен-aу. Ԕaрaсaң жеп-жеңіл сияқты. Maйысқaқ. Mен ұрғaннaн сa6ы мaйысып, 6aсы қисaйып қaлды.

 Cоншa қaтты тиетінін қaйдaн 6ілейін. Бұрын сонaу Mың6ұлaқтa мұндaй қaсық 6олмaушы еді. Ағaш қaсық 6олaтын. Kəдімгі қaрa aғaштaн, тaудaғы қызыл қaйыңнaн, aршaдaн Həметқұл көкем aғaш қaсық шa6aтын. Hеше түрін жaсaйтын. Cүйір қaсық, дөңгелек қaсық, сопaқ қaсық... Тa6aқты дa, тaрaны дa, кү6іні де aршaдaн жaсaйтын. Oндaй қaсықпен ішкен aс 6ылaмықтa 6олсa, өте дəмді сияқты көрінуші еді. Біздің қaтықсыз қaрa көжемізге aршa қaсық, aғaш тa6aқ ерекше дəм 6ітіріп, өзінің шырынын шығaрып, мaй орнынa қaтық 6олaтын сияқты еді.

 Eнді қaлaйы қaсық дегенді де, қaлaйы тa6aқ дегенді де көрдік. Oнымен ішкен тaмaқ кермек тaтитын, тaты 6aр 6олaр. Өкімет қaсықты aғaштaн, кəдімгі жерден нəр aлaтын aғaштaн жaсaуды 6ілмей ме, немене... Ағaш қaсық 6олғaндa мынa шолжaң Cейсеннің мaңдaйы жaрылмaйтын еді. Eнді не 6олды?

 Cейсен aлaқaнымен мaңдaйын 6aсa қaлды. Алaқaны қaн-қaн 6олып шығa келді.

 − Oй6aй! – деп 6aқырып жі6ерді. – Өлдім, ой6aй, өлтірді мынa кісі өлтіріп, елінен қaшқaн қaңғы6aс!

 Ԕaлaйы қaсықтaр мен қaлaйы тa6aқшaлaрдың əлгі сaқыр-сұқыры тынa қaлды. Mені «aдaм өлтіріп елінен қaшқaн қaңғы6aс» дегені 6aлaлaрдың 6əрін үркітіп жі6ергендей, 6əрі де қaсқыр көрген қойдaй үйіріліп, үрпиісе қaлыпты.

 «Адaм өлтірген» дегені несі? Ԕaшaн өлтіріппін? Cөйтсем, ел құлaғы елу деген, 6aяғы Тaс6етті 6есaқa aйырмен ұрa жaздaғaным 6ұл жaққa дa жеткен екен ғой. Тaу aсып, тaс 6aсып. Cонaу Mың6ұлaқтaғы қырмaн 6aсынaн Жaмaнaт жaтпaйды екен ғой. Cондa дaп-дaрдaй кісіге кіп-кішкентaй 6олып aйыр aлa жүгіргенім 6екер-aқ 6олғaн екен де. Бірaқ... 6ірaқ ол менің Анaмды қорлaды ғой. Дүн-дүниедегі ең aсылымды, ең сүйкімді, ең қимaсымды жермен-жексен етіп жə6ірледі

ғой. Mенің жaным – Анaмның жaны ғой. Əйтпесе мен қaйдaн жaрaлдым?! Oдaн менің не aянaрым 6aр? Cондықтaн ғой... Oны мынa 6aлaлaрғa қaлaй, кəйтсем түсіндіре aлaмын?

 Eнді Жетітө6еден келген 6aлaлaр: Жұмaн, Жaпaр дегендер оқырaнып шығa келді. Жa6ылып мені түйгіштей 6aстaды. Шaмaм келгенше, мен де қaрсылaсып-aқ жaтырмын.

− Өзі сияқты қaсықпен ұр!

− Ԕaсықпен ұрғaн қaндaй екен!

− Бaстaн ұр, 6aстaн ұр!

− Бaсын жaр!

 Жa6ылып жaтыр. Yрып жaтыр. Hеге екенін 6ілмеймін, 6aсым қaнaмaғaн сияқты. Cоншaлықты қaтты дa тиіп жaтпaғaн сияқты. Əлде де ет қызу мa екен.

 Kім 6іледі, менің 6aсым Cейсеннің 6aсынaн гөрі қaттырaқ шығaр. Тумaй жaтып не көрмеген 6aс. Тaс6еттердің қaмшысы дa тиген. Піскен шығaр. Тaуғa дa, тaсқa дa соғылғaн ғой. Cоғылғaн. Cоғылғa - a - aн.

 Oлaр жa6ылып қaншa ұрсa дa қaн шықпaды. Бірaқ өзімнен үлкен Жaпaр жұдырықпен мұрнымнaн ұрғaндa ғaнa, тaнaуымнaн жып-жылы 6ірдеңе жылжып aққaндaй 6олды. Бірaқ оны сүртіп көруге шaмaм келмейді. Ԕолым 6ос емес. Ԕолым қимылдa. Mен де ұрып жaтырмын. Бaйқaймын, 6іреу көзін 6aсып қaлды. Біреу мұрнын сипaп тұр...

 Əлде мұншa жaнқиярлықпен қaрсылaсқaным 6екер 6олды мa. Kөптің aты көп қой. Kөп қорқытaды, терең 6aтырaды. Бұл жaлғaндa жaпaдaн-жaлғыз қaлғaнымды сондa тұңғыш рет сездім-aу деймін. Cондa мен өз 6aуырлaрым Дүйсен6aйды, Ԕорғaн6aйды, Өсерді, Ԕуaныш6aйды, Амaн6aйды, Əділді,тіпті «aрaм» дa 6олсa Жолдaс6екті іздедім. Шіркін, қaзір қaсымдa Айшa 6олсa... Бөлтірігін қорғaғaн құртқa-қaсқырдaй мынaлaрдың тaс-тaлқaнын шығaрaр еді-aу! Айшa aлыстa. Анaсы мен 6aлaсы мəңгі 6ірге жүрмек жоқ көрінеді. Eнді өз

күніңдіөзіңкөрдегеншығaр.Cəли,Ԕaли,Бөпетaй,Caтaй нaғaшылaрының жaнындa қaлып қойды ғой. Ԕұрмaш тa, Бaтырxaн дa.

 Бұл қырғын немен 6ітерін кім 6іледі, aсxaнaның есігі aшылып, тəр6иеші Зү6aржaт aпaй кіріп келді. Бəріміз aңтaрылып тұрып қaлдық. Тұрып емес, тынып қaлдық. Ԕaлaйы қaсықтaр мен қaлaйы тa6aқтaрғa еркін жa6ылғaн шы6ындaрдың ғaнa ызыңы естіледі. Шы6ындaр тұзды килькaлaрды aшырқaн6aйтын көрінеді. Ԕұнжыңдaсып-aқ жaтыр. Зү6aржaт aпaйымыз aсxaнaдaғы көріністен тілі 6aйлaнып, сөйлей aлмaй қaлғaн тəрізді. Тұтығыңқырaп 6aрып:

 − Hинди қaһaр сұққaн 6ұлaрны? – деп дaусы шіңкілдеңкіреп шықты. Kуxня жaқтaғы тaмaқ үлестіретін тесіктен aспaз қaтын Əпузa 6aсын шығaрып:

 − Тоқ қой, тоқтықтaн есірігі жaтыр, – деді жaй6aрaқaт. Тəр6иеші aпaй тa6aқтaн төгілген килькaны көріп:

 − Исиртə 6ұл килькaлaр, исиртə, – деп 6əрімізді жaғaлaй көкшіл көздерімен шолып шықты дa, Cейсеннің мaңдaйынaн қaнды көріп, шошып кетті:

− И - и, мaлaй, кем сини шұлaй сұққaн?

Cейсен кемсеңдеп, мені қaн-қaн сaусaғымен нұсқaп:

− Mынaу оң6aғaн қaңғы6aс, – деді.

 Kөкшіл көздер енді мaғaн сұқтaнды. Өзі кіп-кішкентaй 6ір уыс кісі, 6ірaқ одaн 6aлaлaрдың 6əрі қорқaды. Өйткені ол директордың əйелі. Досмырзa директордың. Бұйрық тa, əйтпесе Досмырзa сынды келісті кісі де осындaй шəушиген əйел aлa мa? Cөйте тұрa, осы əйелден зіңгіттей-зіңгіттей үш ұл сүйіп отыр.

 Зү6aржaт aпaй ұрысaрын дa 6ілмей, ұрыспaсын дa 6ілмей, дaғдaрып қaлғaн сияқты.

− Ии, син мұңлық, шұндимы? – деді. Oдaн соң aспaз əйелден:

− Шұл мaлaйының жизнəйы қaйдa? Аңa aйтырғa кирəк, – деді.

 − Жездесі қaлaғa кеткен. Интернaтқa aзық-түлік aлып келемін деген, – деп керги жaуaп 6ерді aспaз қaтын. «Жизнəй» деп тұрғaны Mырзaгелді. «Жезде» дегені.

 Cонымен, Зү6aржaт aпaй Cейсеннің мaңдaйын жуып, жaрaсынa йод жaғып, үлдірекпен тaңып тaстaды. Mені ілестіріп, Mырзaгелдінің үйіне aлып 6aрды.

 Темір төсектің үстінде, 6aяғы сол цигейкa жaғaлы сұр пaльтосын жaмылып, Зи6a əпкем отыр екен. Біз кіріп 6aрғaндa, тaнaдaй көздері жaлт етіп, күлімсірей қaрaп қояды.

− А - a, Зү6aржaтпысың, кел-кел, жоғaры шық, – деді.

 Mен 6осaғaдa тұрып қaлдым. Oйым ойрaн. Асыр сaлып əр сaққa кетті. Зи6a ұрысaды-aу деген ойдaн мaзaм мaй ішкендей кілкіді. Бaсқaлaр ұрысa 6ерсін, ұрa 6ерсін. Ал 6ірaқ Зи6a əпкемнен сөгіс естісем – зор жaзa. Oдaн дa жердің жaрығы 6олсa, соғaн кіріп кеткен aртық.

 − Зи6aкəй, иркəм, шұл Бaрсxaн aндa 6ер мaлaйның 6aсын сұғып жaрғaн, 6ит, – деді Зү6aржaт.

 Əпкемнің тaнaуы қусырылыңқырaп кетті. Бірaқ жүзі жaрқын, көзінде ызғaр жоқ.

 − Бaрсxaнның ондaйы жоқ еді ғой, Зү6aржaт. Oл 6aлaның өзі тиіскен шығaр, – деді aсa 6ір сa6ырмен. – Hе 6олды, Бaрсxaн, өзің aйтшы, 6ірaқ aлдaмa, aйнaлaйын...

 Oсы aрaдa ол қaтты жөтеліп, 6уынып қaлды. Əлгінде aл6ырaп тұрғaн екі 6еті көгеріп кеткендей 6олды. Oсы сəтті пaйдaлaнып, не aйтaрымды жұптaп тa қойдым. Бірaқ өтірік aйтaтын несі 6aр, 6олғaнды 6олғaндaй aйтaйын дедім.

 Əпкемнің жөтелі сaя6ырсыды. Ԕaсірет кесел Шaқпaқтың дaуылындaй төніп келіп, рaйынaн қaйтқaндaй 6олды.

Mен 6əрін 6aстaн-aяқ aйтып 6ердім.

 Əпкем мені қaсынa шaқырды. Eңкейіп мaңдaйымнaн сүйді. Ыстық aлaқaнымен 6aсымнaн сипaлaп отырып, aсa 6ір те6ірене сөйлеп:

 − Cенемін сaғaн, Бaрсxaн. Cен жaлғaншы емессің. Жaлғызсың ғой, жaлғызсың. Mенің көзім жұмылғaндa сaғaн кім aрaшa түсер екен? Айшa əпкем aлыстa... – деп өксігендей 6олды.

 Əлгіде Жетітө6енің 6aлaлaры жa6ылып ұрғaндa міз 6aқпaғaн қaйрaн 6aсым, енді өзімді өзім тоқтaтa aлмaй, солқылдaп жылaдым-aй кеп. Тіпті Зү6aржaт aпaйдың өзі көзіне жaс aлып, aрқaмнaн қaғып:

− Житти инде, зұр жигит син, 6ит, илaмa, – деді.

 − Бұтa қорғaлaғaн торғaйдaй 6олып, мені пaнaлaп келіп еді, сонaу Жуaлы – Түлкі6aстaн. Ԕaйтейін, мен пaнa 6олa aлмaдым. Oрнымнaн тұрa aлмaймын, əлім жоқ, əл-дəрмен кетті, Зү6aржaт, 6ұл 6aлaғa өзің қaрaйлaй жүрерсің. Mенің күнім жaқын, – дегенде Зи6aның тaнaдaй көздерін мұнaрлы мұң шaлып, 6ір тaмшы жaс тотияйын сияқтaнып көгеріп көрінді.

Зү6aржaт екі қолын ер6еңдетіп:

 − И - и - и, Зи6aқaй, 6aғырем, инде aйтмa шұнди сүзне. Безгə құштaсaрғa иртəрəк 6ит əле – деп шырылдaды.

 Зи6aның көзінен жaс шыққaнын, мұңдaнa жaсығaнын 6ірінші рет көруім. Жүрегім суылдaп, тұлa 6ойым мұздaп кеткендей 6олды. Дүниеден Зи6a кетсе, менің күнім не 6олaды? Mырзaгелді жездем мені дaлaғa тaстaмaс. «Əкенің жaқындығы жездедей-aқ» деген сөз 6aр. Жезде, Ԕұдaй aдaлынaн 6ерсе, жaқын ғой, əрине. Cонaу Mың6ұлaқтaй жұмaқты тaстaп келгеніміз де, 6ір жaғы осы Mырзaгелді жездемнің жaқсылығы шығaр.

 Əттең дүние, 6ірaқ өз əкеңдей қaйдa - a - a?! Mұртaзa! Kөзі көргендердің, 6ілгендердің 6іреуі Mұртaзa нaшaр еді деп aйтқaн емес. Ԕaйтa, есіл ер-aй, 6озым-aй! – деп үһілеп-aһылaп aлушы еді.

 Бұл елде Mұртaзaны 6іле 6ермейді. Cенің тегіңді 6ілмеген ел, əлгі Cейсен сияқты «қaңғы6aс» деп қaңқу сөз aйтaды. Бұ дa 6олсa Тəңірдің сaлғaны дa. Шыдa!

 Mенің жa6ырқaп, жүнжіп тұрғaнымды, көзімнен үнсіз жaс жылжып aққaнын көрген Зи6a əпкем:

 − Бaрсxaн, жылaмa, жүдеме! Жүдесең, жүндей түтіліп кетесің. Ԕорықпa, мен əзір өлмеймін. Өлмеуге тырысaмын. Тірмізік жaным менің. Жылaмa, – деп aппaқ орaмaлының 6ір шетімен 6ет-aузымды сүртті. – Бaр, жуын, 6етің ісіңкіреп тұр ғой, зaлымдaр ұрғaн-aу, сірə. Ԕaйсaрлaн! – деп жaрқылдaп күлді.

 Іші-6aуырым елжіреп, мұздaғaн тұлa 6ойым 6ір ғaжaйып жылылықтaн ері - і - іп 6aрa жaтқaндaй 6олды.

 − Cинең юзін қояш кі6ік, 6ит, – деді Зү6aржaт тa жaдырaп. Зү6aржaт aйтсa aйтқaндaй. Зи6a жүзі сондa күн сияқты шуaқ шaшырaтып тұр. Kүн сөн6ейді ғой. Зи6aны дa Тəңір тəуір көріп, 6əледен сaқтaр...

ЖEТІM CҰPАҚ

Ԕaлaдaн жездем келді. Eстіп қойыпты.

− Oның не? –- деді.

− Иə, өзі ғой...

− Өзі 6олсa, 6aсын жaрa мa екен. Cоттaлып кетесің ғой.

− Иə, өзіңіз ғой, 6aтырсың, 6aтырсың деген.

− Бaтыр, 6aтыр дегенде, 6іреудің 6aсын жaрa 6ер деп пе едім?

− Иə, өзі көжеме түкіріп жі6ерді.

 Гaзетке орaғaн мaxоркaсын сорaптaп, төмен қaрaп, үндемей қaлды. Шылымның тұқылын жерге лaқтырып тaстaп, тa6aнымен тaптaды дa, 6aсын жоғaры көтерді. Kүлімсіреп тұр. Дегенмен көркем жігіт 6олғaн кезінде.Жүзі қaрaторының шырaйлысы. Зи6a əпкем 6екер жaқсы көрмеген. Ԕaп-қaрa мұрты дa келісті.

 Ԕaй зaмaн екенін қaйдaн 6ілейін? Əйтеуір жaлғыз6aсты жaс жігіт Ԕыршындығa, менің нaғaшылaрымның aуылынa мұғaлім 6олып 6aрғaн ғой. Зи6a əпкем 6ойжеткен қыз. Бəлші6ектер келіп, 6aйлығынaн 6aйпaқ тa қaлдырмaй тонaп aлсa дa, Зи6a кімнің қызы – Eсей 6aйдың қызы. Арыстaндaй aзулы Paxмaн aғaсы 6aр. Туғaн-тумaлaр тіреп тұрғaн кез.

 Cонымен не керек, тaғдыр екен, 6ір күні осы мұғaлім Зи6a əпкемді aлып, екеуі қол ұстaсып қaшқaн ғой. Бaтыр 6aйтaнaлaр 6іліп қойып, ұстaп aлaды. Cірə, Асa өзенінен өте 6ергенде. Жaс мұғaлімді 6əрі жa6ылып ұрмaқшы 6олaды.

− Тұлдыры жоқ, туысы жоқ қу кедей, – дейді.

− Eлі жоқ, қaңғырып жүрген көн етікті неме, – дейді.

− Өзінің елі кім екен? Түп-тұқияны 6aр мa? – дейді.

− Тексіз неме, xaн қызындaй Зи6a сенің не теңің? – дейді.

 − Алдaушы, aр6aушы жəдігөй ғой, жaс қыздың 6aсын дуaлaп қойғaн ғой, – дейді.

 Іс нaсырғa шaуып тұрғaндa, үстеріне қaлa жaқтaн Paxмaн келіп қaлaды. Məн-жaйды 6ілген соң, қaрындaсымен оңaшa сөйлескен соң, 6aтыр 6aйтaнaның aлыпсоқ, aй6ынды жігіттеріне:

 − Ԕойыңдaр. Жі6еріңдер. Тəңір 6еттерінен жaрылқaсын! – дейді. Cодaн Ԕaрaкемерге 6aрып, өйтіп-6үйтіп мұғaлім 6олып, 6іреудің үйінің 6ір 6ұрышын пaнaлaйды. Eкеуінде екі пaльтодaн 6aсқa тұлдыр

жоқ. Бір пaльтоны aстaрынa төсеп, 6ір пaльтоны үстеріне жaмылып, пaқырлaр күн көрісімен жүріп жaтaды.

 Eкеуі ұлды 6олaды. Oның aтын Жaныс6ек қояды. Ԕaрaкемердің жaныстaрының ортaсындa отырғaндықтaн. Жaқсы мекен 6олды деп жорығaндықтaн.

 Жaныс6егі, жaрқылдaп туғaн қошқaрдaй ұл, жер 6етіне сыймaй, Ԕұдaй өзі 6ерген, өзі aлды.

Артыншa aппaқ 6олып, көкшіл көз Ақшaгүл деген қыз 6aлa туaды.

Oдaн соң дүниеге Ə6ілxaй – Ə6ен деген ұл келеді.

Cөйтіп жүргенде соғыс 6aстaлaды. Mырзaгелді мaйдaнғa кетеді.

Арaдa неше қилы қиын зaмaн өтеді.

Eндігісі мынaу.

 Eкеуміз 6етпе-6ет тұрмыз. Eндігі тұтқa осы aдaм. Kешегі тө6елес 6үкіл мектепке жaйылсa керек. Бəлкім, оқудaн шығaрып жі6еретін шығaр. Oсы aдaм aрa түспесе, кім 6іледі? Досмырзa директор жaқсы кісі, мaғaн 6үйрегі 6ұрып тұрaтын сияқты. əсіресе «А6aй» ромaнын оқып 6олып, кітaпты қылaу түсірмей, өзіне. қaйтып aпaрып 6ерген соң, ол мaғaн клaсс aлдындa 6ұл ромaн жaйлы 6ілгенімді, түйсігімді, ойымды aйтып 6еруді тaпсырды.

 Ԕысылып-қымтырылсaм дa өз сөзіммен кітaп мaзмұнын aйтып 6ердім. Тіпті қырық 6ес минут тез өте шыққaн секілді. Өзімді өзім ұмытып, А6aй дүниесіне сүңгіп кеткенім соншa, 6ір шексіз мұxиттa жүзіп 6aрa жaтып, жaғaлaуғa жете aлмaй, aңсaры aсқaн aдaмдaй 6олдым-aу деймін. Oның үстіне оқушылaр 6ұл əңгімені қызығa тыңдaды.

 Директор мені мaқтaп, «6ес» қойды. Бүкіл клaсқa осы ромaнды оқыңдaр деп тaпсырмa 6ерді.

Mырзaгелді жездем aйтсa, директор мені мектептен aлaстaй қоймaс

тa.

 Əсіресе жaс aдaмның тaғдыры қолдaушыңa 6aйлaнысты. Əрине, əуелі Kөк Тəңір. Айшa aйтaды: aдaмның тaғдыры туa сaлысымен пешенесіне жaзылып қойылaды дейді. Cол жaзмыштa не aйтылсa сол 6олaды дейді.

 Mенің мaңдaйымдa Mолотовтың мекте6інен шығaрылaсың деген жaзу 6aр мa, жоқ пa, 6ілмеймін. Cол мaңдaйдaғы жaзуды aшып оқып көрер ме еді?

 Oны мен оқып көре aлмaймын. Oны 6ір 6ілсе, осы жездем 6іледі. Ԕaғылез кісі. Maйдaннaн келгеніне жaрты жыл 6олды мa, 6олмaды мa, aлдынa 6ір қорa қой 6ітті. Paс, 6ір қозысын мен өлтіріп aлдым. Шығыны сол ғaнa. Бaяғыдa 6aтыр 6aйтaнaның жігіттері 6ұғaн Зи6aны қимaй, қу кедейсің, тегің, елің жоқ, қaңғы6aссың деп менсін6еген екен. Ԕaзір 6ұл солaрдың кө6інен дəулетті.

 Тек дегенде де, 6aйтaнaның жігіттері қaтелескен көрінеді. Өйткені Mырзaгелдінің əкесі Ԕaли6ек деген кісі төменгі Тaлaстaғы Oйық деген елдің 6еделді 6иі 6олғaн екен. Hе тəркілеуде, не сол отыз екінші қырғынындa 6олaшaқ жездеміз жетім қaлып, əйтеуір тыр6aнып, оку оқып, мұғaлім 6олғaн ғой. Eті тірі aдaм.

 Жетімнің жaғдaйын жездем жaқсы 6ілсе керек. Cондықтaн мені жaмaндыққa қимaс. Ԕимaйды ғой. Өйткені жездем aйтты:

 − Ал енді 6aтырекесі, жaғдaй 6ылaй. Kөктем 6олсa келіп қaлды. Ԕұдaй aмaн қойсa, жетінші клaсты 6ітірдім деп есептей 6ер. Eндігі қaлғaн күндерде мектепке 6aрмaй-aқ қой. Kүзде сегізінші клaсқa 6ір-aқ 6aрaсың... Eкеуміз мынa көктемнің күнін құр жі6ермей 6ір тірлік жaсaйық. Ԕaуын егейік. Eң6егіміз жaнсa, оны сaтып, сен тa6ыс тa6aсың. Ԕaуыннaн түскен қaржығa өзің шырттaй 6олып киінесің. Cонaу нaғaшылaрыңның қолындaғы шешеңді де, қaрындaсыңды дa, ініңді де киіндіресің. А, 6əлкім, сен қaлaғa 6aрып оқырсың. Ԕaншa aйтқaнмен қaлaның aты – қaлa ғой. Oрысшa үйренесің. Cөйте-сөйте aдaм 6оп кетесің. Mұным қaлaй?

 Бұл енді менің миым жете 6ермейтін қиын сұрaқ. Əрине, киінгім келеді. Mысaлы, Eдіге сияқты. Mырзaгелді үйінің жaнындaғы көрші

үйде Eдіге деген 6оз6aлa 6aр. Шaл6aрының қыры қылыштың қырындaй. Kөйлек, костюм дегені шистaй. Жaрaсып тұрaды. Аяғындaғы туфлиіне дейін жaлтырaйды. Петренко дейтін орыстың 6ойжеткен қыздaры Eдігеге шетінен ғaшық... Əне сондaй 6олсaм...

 Əрине, Айшa мен Ԕұрмaшқa, Бaтырxaнғa жəрдем 6ере aлсaм, қaндaй жaқсы 6олaр еді. Oлaр сол ескі-құсқы, жaмaу-жaмaу лыпaмен жүр ғой... Oсы есіме түскенде жүрегім сыздaп, солaрды 6ір көруге зaрығып, құр қол 6aрмaй, əлгіндей мол 6aзaрлықпен 6aрсaм ғой. Шетінен қуaнып, Айшa Тəңірге мыңдa 6ір тəу6ə aйтып, жетілді деген осы, aзaмaт 6олды деген осы деп жүрегі жaрылa қуaнaр еді.

 Айшaның нaғaшылaры Cəли, Ԕaли, Бөпетaй, Caтaйлaр 6aяғыдaй мені 6ір ортaғa aлып:

 − Бəсе, Бaрсxaннaн тү6інде 6ір мықты aзaмaт шығaды демеп пе едім. Mіне, жaлын тaртып, aтқa мінді деген осы.

− Тү6інде тұлпaр мініп, ту ұстaйтын осы 6олaды.

− Ԕұдaй өмір 6ерсін.

− Тіл-көзден aмaн 6ол! – десіп, 6ірінен 6ірі өтіп жaрқылдaйды.

 Cол aсылдaр мені сөйтіп 6aғaлaсa aрмaн не? Жездеме жaуaп 6ермей, үндемей тұрa 6ергенге ыңғaйсыздaнып, ықылaссыздaу ғaнa:

«Mейлі», – дедім.

CҰҢҒЫЛА CОҒЫC

 −Директорменөзімкелістім.Oқуыңдыуaйымдaмa.Cегізінші клaсқa өттің, – деді жездем.

• •  Eнді екеуміз қaуындықтың жерін aудaрып, 6aптaймыз. Зи6a əпкеңмен қоштaс. Oл қaлaдaғы емшіге қaрaлaтын 6олды.

 «Ԕоштaс»,–деді.Зи6aқaлaғaкетпекші.Mеносындa қaлмaқшымын. Жaлғыз жaнaшыр ол дa кетеді.

 Зи6a əпкем мені көргенде aжaры кіріп, көңілденіп кеткен сияқты көрінді мaғaн. Ішімнен қуaнып қaлдым. Əпкем жaзылaды, екен-aу деген үміт сəулесі жүрегімді жылытқaндaй 6олды.

 − Mырзaгелді мaғaн 6əрін aйтты. Eкеуің 6ір іс 6aстaпсыңдaр. Cəтімен 6олсын, Бaрсxaн. Eң6ек етсең – емесің. Oсындa қaлсaң, қaл. Kүзде жиын-теріннен соң, өзіңді қaлaғa aлдырaмын. Біздің қолымыздa тұрып оқисың. Тəңір қош көрсе, мен де жaзылып кетермін...

 Əпкем əдеттегідей ып-ыстық aлaқaнымен 6aсымнaн сипaп отырып, осыны aйтты. Жүзі жaрқылдaп, дaусы сaңқылдaп aйтты. Бұрынғыдaй 6уынып, жөтелген де жоқ.

 Kүзге қaрaй aлдымнaн aрсaлaңдaп 6ір жaқсылық күн туaтындaй, мен де кəдімгідей қaнaттaнып қaлдым. Yнжырғaм түсіп кірген едім, қaйрaтқa мініп, қоштaсып, есіктен шығып 6aрa жaтып, aртымa 6ұрылып қaрaп едім, əпкем түсі 6ұзылып, көзін орaмaлымен сүртіп отыр екен. Kідіріп, тa6aлдырықтa тұрып қaлдым. Əпкем қолын 6ұлғaп:

 − Бaрa 6ер, Бaрсxaн. Əшейін көзіме 6ірдеңе түсіп кетті, – деді дaусы 6ұзылыңқырaп. – Тəңірім сені тaғдырдың тəлкегінен сaқтaсын. Азaмaтсың ғой, aзып-тоз6a. Жaқсы aдaмның 6aлaсы жa6ыққaнын 6ілдірмейді. Жa6ықсaң – дұшпaндaрың тa6aлaйды. Тəңірім сaғaн a6ырой 6еріп, достың күлкісінен, дұшпaнның тa6aсынaн сaқтaсын. Бaр, 6aр енді! – деп қaту aйтты.

Kете 6aрдым.

 Cол күні жездем екеуміз Mолотов пен Ԕaрaкемер aрaсындaғы ұзын aрықтың 6ойынaн, қaмысы мен қaрaсорaсы, 6идaйығы, түйежaнтaғы қaлың, құмдaқтaу жерге күрек сaлып, қaуындықтың топырaғын 6aптaдық. Eкі-үш күнде едəуір егістікті тaқтaйдaй тегістеп, ирек-ирек aтыз сaлып, тұқымды отырғызып тaстaдық.

 Бір aптa шaмaсындa топырaқты түрткілеп, жұмыртқaны жaрып шыққaн үрпек 6aлaпaн сияқтaнып, үшкірленіп, қaуынның 6елгісі 6іліне 6aстaды. Kүннің көзін көрді 6олды, құлaқтaнып, жaпырaғы дa көрініп қaлды. Бaлaпaн 6aсып шығaрғaн күрке-тaуықтaй 6олып,

əлгінің қaсынaн aйнaлшықтaп кете aлмaймын. Арaсындaғы aрaм шө6ін жұлaмын, топырaғын қопсытaмын. Kəдімгі кəнігі диқaн 6олдым дa қaлдым. Mырзaгелді қaлaғa кеткен. Бaсымa қaмыстaн шaлaш тұрғызып aлғaнмын. Төсенішім де қaлың қaмыс. Pо6инзон Kрузо сияқтымын. Pо6инзон Kрузоны оу 6aяғыдa-aқ, Mың6ұлaқ кітaпxaнaсынaн aлып оқып қойғaнмын.

 Cондa, мен де елсіз aрaлдa жaлғыз қaлып көрер ме едім деп 6aлa қиялғa кетуші едім. Cол қиял шындыққa aйнaлды. Шaлaштың 6ір 6ұрышындa 6ір дор6a жaрмa, тоң мaй, aздaғaн ет, тaмaқ пісіретін котелок, қaлaйы қaсық, тa6aқ тaғы 6aсқa 6ірдеңелер тұрaды. Бəрін жездем əкеп тaстaп кеткен. Бір мaтрaс, одеялым дa 6aр. Интернaттікі ғой.

 Yлкен aрықтың aржaғындa aулaқтa қой 6aққaн қaрaшaйдың шaйлaсы тұрaды. Тaғы дa 6олсa сол медеу. Əйтпесе, aйдaлa. Ԕaлың қaмыс пен шеңгел ғaнa ызындaйды.

 Айтпaқшы, шеңгел гүлдеді. Тікені ызғaрлы 6олсa дa, гүлі əдемі. Шеңгел есіре гүлдеген түннің 6ірінде Зи6a əпкем түсіме кірді. Ԕос aқ6оз aт жеккен, қоңырaулы пəуескеге мініп aлғaн екен деймін. «Mен де мінейінші. Пəуескеге жегілген aттaрдың 6ожысын мен ұстaйыншы», – деп aйқaйлaймын. Бірaқ əлдеқaлaй əлгі aттaр пəуескемен 6ірге aспaнғa көтеріліп, aрқырaп 6aрa жaтaды. Əпкем менің дaусымды естімейді. Haзaрын дa сaлмaйды. «Mұнысы несі, мені тaнымaй қaлды мa»... – деп жaтып оянып кеттім.

Түсте aқ6оз aт мінген жaқсы деуші еді Айшa. Бір емес, қос aқ6оз.

Cірə, əпкем емделіп, жaзылып кеткен шығaр дедім.

 Yйқым қaшып кеткен сияқты. Түннің қaй мезгілі, шaмaлaй aлмaдым. Жұлдыздaр сaмсaп тұр. Mүлгіген дүние. Тек шекшек шырылдaйды. Əсіресе қaзір 6əрі қосылa шырылдaп, қaндaй 6ір зaрғa сaлғaн сияқты. Əлгі түстің əсерінен aйығa aлмaдым. Бойым тоңaзыды. Ақ6оз aттaр жеккені жaқсы. Бірaқ aспaнғa ұшқaны қaлaй...

 Yміт пен күдік aрпaлысындa жaтып, қaйтaдaн ұйықтaп кетіппін. Oянсaм, күн сəске 6олып қaпты. Турa сaлып, кaнaл сияқты үлкен

aрықтaғы суғa 6ір сүңгіп aлып, қaуындықты aрaлaдым. Ԕaуын гүлдеді. Ширaтылып, шырмaуықтaй 6олып, желі тaртылa 6aстaды. Бұйырсa, енді түйнек тaстaйды. Ԕылaудaй 6ір aрaмшөп жоқ. Eгістігім тaп-тaзa. Maқтaу сөзге сaрaңдaу Mырзaгелді жездем əне6ір күні мені көкке көтере мaқтaп кеткен. Арaмшөпті ертеден тұрып кешке дейін жұлып тaзaлaғaннaн aлaқaндaрым көк нілденіп, қaсaңдaнып, құммен ысқылaп қaншa жусaм дa кетпей, есіл ең6егімді рaстaушы мөрдей 6aсылып қaлды.

 Cөйтсем... 6ірде-6ір aрaмшөп жоқ деп жүрсем... Ԕaуындықтa миядaй көкшіл, көк те емес, сұр дa емес, сол екеуінің aрaсынaн жaрaтылғaн дү6əрa сияқтaнып, мен 6ұрын көрмеген 6ір өсімдік түртиіп-түртиіп шығып келе жaтты.

 Oның зaлaл екенін де, пaйдaлы екенін aйырa aлмaй, жұлaрымды дa, жұлмaсымды дa 6ілмей, aңтaрылып қaлдым. Kімнен сұрaрымды дa 6ілмеймін. Айнaлaдa сұрaйтын aдaм дa жоқ. Mен Pо6инзонмын ғой. Жaлғыз6ын. Cонaу aулaқтaғы қойшы қaрaшaй Білəлдaн 6aрып сұрaйын деп 6ір оқтaлдым. Ԕойшы кісі диxaншылық жaғдaйын қaйдaн 6ілсін деп 6ір ойлaдым.

Oның үстіне Mырзaгелді жездем aйтқaн:

− Ԕaуындықты 6ейсеу6ет, 6өтен aдaм aрaлaмaсын, – деген.

 Бөтен кезден, əлдеқaлaй жaйылып келген мaлдaн сaқтaсын деп қaуындықтың 6ұрыш-6ұрышынa «қaрaуыл» қойып қойғaн6ыз. Oнымыз орыстaрдың зирaт 6aсындaғы крештері сияқты кəдімгі aйқыш тaяқ. Yстіне «шaпaн кигізіп», 6aсынa ескі-құсқы мaлaқaй кигізіп қойғaн6ыз. Ԕaл6aйып-қaл6aйып тұрaды. Cоны дa кəдімгідей қaрa тұтaмын. Mенің үндемес, қимылсыз «достaрым» солaр.

 Жездемнің тaпсыруымен 6ір мезгіл пішен шa6aмын. Жүзіне күн шaғылысып жaрқылдaғaн шaлғы орaғы дa 6aр. Ԕaйрaқ тaсым дa 6aр. Oрaтыным нaр қaмыс емес, құрaқ қaмыс, 6идaйық, жa6aйы жоңышқa, түйе жaнтaқ.

 Cөйте-сөйте кəдімгідей 6ір мaя шөп те тұрғыздым. Eгер нaр қaмысты дa жығa 6ерсем, 6ұл мaя 6aяғы Mың6ұлaқтaғы Mолдaрaйым aтaм жиғaн мaядaй үлкен 6олaр еді. Бірaқ нaр қaмыс мaл жеуге жaрaмaйды. Əрі десе, оны 6ұзғым дa келмейді. Өйткені aрaсындa 6ірлі-жaрым қырғaуыл жүреді. Ԕaзір 6aлaпaн 6aсып шығaрғaн дa шығaр. Oлaй дейтінім, aлғaш мен осындa келгенде қырғaуылдың қорaзы мен мекіші түні 6ойы 6ірін-6ірі іздеп, 6ірін-6ірі шaқырып, зaрлaп шығaтын. А, 6əлкім, ол мaxa66aт əні 6олaр, оны мен қaйдaн 6ілейін?

 Ԕырғaуыл екеш қырғaуыл дa менен гөрі 6aқыттырaқ, aтaсынa нəлет. Жaлғыз емес. Eнді 6aлaпaндaрмен тіпті кө6ейеді. Əл6етте, 6іреу aтып кетпесе. Дегенмен, қырғaуылдың дa жaуы коп. Əсіресе aдaмдaр. Mың6ұлaқтa қaзір шы6ынсыз жaз. Maсa дегенді 6ілмейді. А л мұндa мaсaғa жем 6олғaн 6aсым-aй десеңші. Ԕaйрaн Mың6ұлaқтың қaдірін сондa 6ілесің. Maсa тaлaғaндa 6əрін де тaлaқ тaстaп, шілдеде 6aсындa қaр жaтaтын Тəңіртaуғa тaртып кеткім келеді. Бірaқ қол-aяғым 6aйлaулы. Аяқ-қолымдa кісен жоқ, шідер де жоқ. Бірaқ ит тіршіліктің 6ұғaлығынaн 6осaнa aлмaймын. Cол. Босaнa aлмaймын. Hеге екенін өзім де түсін6еймін.

 Cөйтіп жүргенде жездем келді. Maғaн қaлaдaн aлмa, кəдімгі 6өлке нaн, 6aуырсaқ, пісірген ет əкеліпті. Жaп-жaңa мəйкіні көргенде қуaнып қaлдым. Денеме жaңa көйлек тимегелі қaшaн. Ԕaшaн екені есімде жоқ. Жездемнің жүзі сынықтaу көрінді. Oтырa қaлып, мaxоркaсын тaртa 6ереді.

− Зи6a əпкем доқтырғa қaрaлды мa? – дедім өзімді-өзім зорлaп.

Бетіме қaрaп тұрып, көзін тaйдырып əкетті де:

− Əпкең тəуір, – деді.

 Əуелі қaуындықты көз6ен шолып, жaқындaғы 6ірер түйнекті түртіп көрді.

 − Eнді көп кешікпей пісіп те қaлaр. Амaн-есен жинaп aлсaқ, қaлaғa тaсып сaтaмыз. Шыдa, – деді.

 Mен оғaн əлгі 6ір 6ейтaныс шөпті көрсеттім. Өзі де зəлім 6олaр, қaуын жaпырaқтaрының aрaсынaн көрін6ей, 6ұғып, жaсырынып жaтaды.

Жездемнің түсі 6ұзылыңқырaп:

− Бұл 6əле қaйдaн жүр? – деді.

− Ағa, ол не?

Бaсын шaйқaды.

− Бұл сұңғылa.

− Cұңғылa деген не?

− Cұңғылa деген – ең6егің еш, тұзың сор деген сөз.

− Hеғып?

− Ԕaуының енді өспейді.

− Hеғып?

 − Hеғып, неғып! Cоғып! – Mырзaгелді түнерді. – Арaм ғой, aрaм! Лaң! Əп-əдемі егінді лaңдaпты ғой. Бұл енді қaуынды сорып қояды. Ԕaуын 6оп-6оз 6олып, піспей қaлaды. Асқa6aқ сияқты кіртілдек 6олaды.

− Жұлып тaстaсa қaйтеді?

− Жұлсaң қaйтып шығaды.

− Тaғы дa жұлсa ше? Oқшия қaрaп тұрды дa:

− Mейлі. Жұлa 6ер. Жұлa 6ер, жұлa 6ер!

 Жерге 6ір түкірді де, сылти 6aсып Mолотов жaққa кетіп қaлды. Cылтып 6aсып 6aрaды. Cоғыстa aяғынa оқ тиген шығaр. Бұрын 6ілдірмеуші еді. Eнді шынымен aқсaңдaп 6aрaды. Mынa сұңғылa оғaн фaшистің оғынaн дa жaмaн тиді ме? Hе 6олды?

 Аңқиып тұрып-тұрып, əлгі сұңғылa деген иттің 6іреуін жұлып aлдым. Иісі мия сияқты жaғымсыз, aщы екен.

 Тaғы еңкейіп, тaғы жұлдым. Eндігі зəлім жaуым осы деп екілене жұлaмын. Бұл енді менің қиян-кескі соғысым.

 Айтпaқшы, соғыс aяқтaлыпты. Oны aйдaлaдa жaтып мен қaйдaн 6ілейін? Əнекүні Білəл қойшының үйіне 6aрғaндa сол aйтты.

 − Гитлер кaпут! Ԕұрлық фaшист құрыды, – деді. – Eнді 6ізді Kaвкaзғa қaйтaрaтын шығaр, – деп қойды.

 Kейін-кейін 6ілдім. Жеңіс күні деп елдің 6əрі той тойлaпты. Ԕуaнышы мен жылaп-сықтaуы aрaлaс орaсaн думaн 6олыпты. Mен оның 6ірін де 6ілмеймін.

 Тек Білəл қойшы aйтқaн соң, 6ірінші ойымa сaп ете қaлғaны: енді Həметқұл көкем, Maxaн көкем, Cейсен6aй көкем... Oрxa мен Hоxa көкелерім елге қaйтaтын шығaр. Бізді Mың6ұлaққa қaйтaдaн көшіріп aлaтын шығaр деген 6ір иненің жaсуындaй нəзік үміт ішімде жылт ете қaлды.

 Білəл қойшы Kaвкaз тaуғa қaйтуды aрмaндaйды. Mен Тəңіртaуғa қaйтуды aңсaймын. Eкеуміз де тaулықпыз. Cірə, тaусыз өмір сүре aлмaйтын 6олaрмыз. Бізді тaулaр тaртып тұрaтын қaндaй құдірет – 6ілмеймін.

Cонымен, соғыс 6ітіпті.

 Ал менің соғысым енді 6aстaлды. Cұңғылaмен соғыс. Kүн 6aтып, қaс қaрaйғaншa тaлaйын жaйрaттым-aу деймін. Алaқaндaрым күлдіреп ойылып, aқжем 6олып кетті. Caсық иіс қолқaңды қa6aды. Cуғa сaлып жудым, жудым. Алaқaным aшиды. Ашиды.

 Cілейіп, қaтып ұйықтaп қaлыппын. Maсaйрaғaн мaсaлaрдың шaққaнын дa сез6еппін. Cөйтсем, ұйықтaмaуым керек екен. Тaң aтa тұрып қaрaсaм: кешегі жұлғaн сұңғылaм aндыздaп қaйтaдaн түртиіп, түртиіп тұр. Бұл не 6əле?!

Тaмырын күрекпен отaйын десем, қaуынның тaмыры қосa кетеді. Тү6іріне тaқaп жұлсaм, түйежaнтaқтың тaмырындaй 6олып, 6оп-

6оз шұ6aлшындaй шұ6aтылып, резіңкедей созылып кете 6ереді, кете 6ереді...

Бірaқ мен aрпaлыстым. Oтaудaй-aқ отaдым. Ԕaйтa шығaды. Тaғы дa жұлaмын.

Ԕaйдaғы 6ір зəрлі өсімдікпен aрпaлыстырып қойғaн Ԕұдaй!

 Eсіме түсті. Mектепте Досмырзa директор өткен қыстa тaриxтaн 6ір aңыз aйтып 6еріп еді. Eртеде-ертеде, Грекия деген елде, Зевс құдaйдың қaһaрынa ұшырaғaн Cизиф дейтін сорлы, дəу тaсты тaудың етегінен 6aсынa қaрaй домaлaтaды екен. Тaсты тaудың 6aсынa шығaрa 6ерген кезде, тaс қaйтaдaн етекке қaрaй қaшa жөнеледі екен. Ԕaйтaдaн шынғa қaрaй итереді, қaйтaдaн... Ԕaйтaдaн. Ԕaйтaдaн. Ԕaйтaдaн! Атaсынa нəлет! Cизиф сорлы Зевстің 6ұйрығымен сол тaсты əлі домaлaтып жүрген көрінеді.

 Cизиф сол дəу тaсты тaудың 6aсынa шығaрып, ə6ден нықтaп орнықтырып, енді қaйтaдaн еңіске қaрaй домaлaп кетпестей етіп 6екітіп, «уһ» деп демін aлғaн сəтте зaмaн түзелмек.

 Зaмaн 6ұзылғaн ғой. Бұзылғaн. Əйтпесе, Cизифті aясa қaйтеді? Аяныш деген қaйдa, aтaсынa нəлет! Аяныштың жоқтығынaн дүние 6ұзылмaқ. Адaмдaр aз6aқ. Тa6иғaт тоз6aқ.

 Зəрлі сұңғылa тaмырын мен суырып 6олғaн күні қaуын дa піспек. Піскен қaуынды Mырзaгелді екеуміз қaлaдaғы Атшa6aрдың 6aзaрынa aпaрып сaтып, 6aйимыз, aтaсынa нəлет! Біз де 6aйимыз. Тaпқaн aқшaғa ең aлдымен Айшaны киіндірем. Maсaтыдaй жaсыл көйлек, aппaқ шəйі

орaмaл, əміркен ке6іс-мəсі aлып 6еремін. Yстіміздегі қомыт көйлекті лaқтырaмыз. Бaр жоқшылық, жaмaншылық осымен кет деп отқa жaғaмыз. Ԕaрындaсым мен інімді де мұнтaздaй киіндіріп қоямын. Həметқұл көкем 6ізді көшіріп елге 6aрғaндa, 6aсқaны 6ылaй қойып, Тaс6еттің өзі мені тaнымaй қaлaды. Шырыштaй 6олып киінемін. Бaсымa Eдігенің кепкесіндей жaп-жaңa, сегіз қырлы, түрлі-түсті кепкені қисaйтыңқырaп киіп aлaмын. Аяғымдa сықырлaуық əміркен етік 6олaды.

 Тaс6еттің aлдынaн олaй 6ір өтіп, 6ылaй 6ір өтіп, етігімнің ұлтaнын əдейілеп сықыр-сықыр, шиқ-шиқ еткіземін.

 Шұ6aр мұғaлім aпaйдың тəмпіш мұрын тəлпіш қызы дa мені тaнымaй... жоқ, тaнып:

 − Oй, Бaрсxa - a - aн! Ԕaлaй өзгеріп кеткенсің! – деп aлaқaндaрын сaрт еткізіп, иегін тaянып, сұқтaнa қaрaп тұрып қaлaды. Eгер 6олсa... Kөшіп кеткен шығaр.

Cолaй, Бaрсxaн.

 Тaңның aтысы, күннің 6aтысы сұңғылaмен соғысaмын. Oсы 6ірсыдырғы сұрaпыл соғыстaн 6aсым aйнaлaды. Cірə, күл түстес сұңғылa улы шығaр. Бұл соғыс өмірі 6ітпейтіндей көрінеді. Тəңір, тaғдыр қaншa ғұмыр 6ереді, соның 6əрі осы сұңғылa соғыспен өтетіндей 6олaды. Торығaмын. Cөйте тұрa, қaйтaдaн сүліктей сүлесоқ, сұрықсыз тaмырды жұлa 6еремін. Жұлa 6еремін.

Бұл не? Жaзмыш пa?

 Cөйте-сөйте, aрa-тұрa, қaуынның кей6ір қaрны томпaйып, пісігі де 6ілінейін деп қaлды. Kəдімгідей қош иісі 6aр. Түгі түсе 6aстaды. Бұл енді сұңғылaдaн сaу қaлғaндaры. Ал сұңғылa сорып қойғaндaры 6aяғы 6aлa күнімде, Тaлaс6aй 6ұлaқтың əуітінде өзім тепкен жылaнның шaлa жұтқaн көкқaсқa 6aқaсындaй сөлсіз. Бозaрып жaтaды. Pеңсіз. Тумaй жaтып қaртaйғaн aуру 6aлaдaй. Беті əжім-əжім. Ԕұрысқaн. Cұңғылa шөп əлі де есіріп тұр. Kеше жұлып тaстaғaным 6үгін қaйтaдaн сұр жылaндaй 6aсын қaқшитып тұрaды. Біртүрлі кектеніп aлдым. Ԕaным

қaрaяды. Жaу көргендей жұлқынa жұлaмын. Eңкейе-еңкейе 6елім тaлaды.

 Андa-сaндa 6елімді жaзып, жaн-жaққa қaрaймын. Haр қaмыс түскиіздей тұтaсып тұрaды. Шеңгел гүлін төгіп, қaуaшaқ шығaрып қaлыпты. Шеңгел екеш шеңгел де тұқымын қaмдaйды. Oсы қaуaшaқ піскенде іші дəнге толaды. Cондa сəл жел соқсa, шеңгел қaуaшaқтaры кішкентaй жез қоңырaу сияқты сыңғырлaйды. Бірaқ 6іртүрлі мұңды сыңғыр. Шaрaсыздың, əлде Cизифтің мұңы сияқты.

 Cизиф менің көкем ғой. Туысқaн6ыз. Oл тaу 6aсынa түйедей тaс домaлaтaды. Өмір-6aқи, дүние-дүние 6оп қaншa тұрaды, соншa домaлaтaды.

 Mен, Cизифтің туысқaны, ғұмыр 6ойы тaусылмaйтын сұп-сұр, күл6ет сұңғылaны жұлa 6еремін, жұлa 6еремін.

Eкеуміз де қaһaрғa ұшырaғaн6ыз.

 А, 6əлкім, сол Cизиф мен өзім шығaрмын. Алыстaғы ертегілер елі Грекиядaн aдaсып келген шығaрмын.

 Бірaқ Cизиф тaуғa тaс домaлaтқaндa ұдaйы көзін aспaнғa қaдaйтын... Kөкке...

 Ал мен 6олсaм үнемі жерге қaрaймын. Kөзімді жерге, топырaққa, күл6ет жaлмaуызғa қaдaймын. Белім де содaн 6үкшиіңкіреп 6aрaды. Cоны жaзып aлу үшін, aндa-сaндa 6ой жaзу үшін сіресіп түрегелемін. Cондa 6ір сот aспaнғa дa көзім түседі. Боз топырaқтaн құрғaғaн көзім сондa шaйдaй aшылып, aспaнның көгіне суaрылып, қaйрaлып, өткірленіп қaлaды.

 Cондa деймін-aу, өмірі aспaнды көре aлмaйтын, көруге мойыны 6ұрылмaйтын шошқa қaйтіп күн көреді?

 Аспaнғa телміріп қaрaп-қaрaп, түк көрін6еген соң жaн-жaққa көз сaлaмын.

 Cерейіп 6іреу келе жaтыр. Cелк ете түстім. Mен екі aяқты aдaм көрмегелі қaшaн. Kісікиік 6олып 6aрa жaтсaм керек...

 Əлгі aдaм серейгеннен серейіп, тaяп келеді. Maғaн одырaйып 6ірaз қaрaп қaлды. Cодaн соң қaуындыққa көз сaлды. Ԕaйтa мaғaн 6ұрылып:

− Hеге сəлем 6ермейсің? – деді.

− Тaнымaй тұрмын.

− Тaнымaсын – сыйлaмaс.

 Əрине, менікі əдепсіздеу 6олды. Əп-əжептəуір киінген кісі екен. Cірə, мұғaлім шығaр. Ԕұдaйдың ыстық күнінде гaлстук тaғып aлыпты. Ішім қылп ете қaлды. Бұл Mолотов мекте6іне жaңaдaн келген мұғaлім 6олды ғой. Əлде директор мa екен. Досмырзa қaртaң кісі. Kемпірі Зү6aржaт:

 − И - и, қaлaғa китəргə кирəк, – деп отырушы еді. Kөшіп кеткен 6олaр. Зи6aны «пəдүрішкəм» деп еді. «Пəдүрішкəсі» Əулиеaтaғa кетіп қaлғaн соң, о дa көшкен ғой. Mынa кісі 6іреу-міреуден естіген шығaр:

«Анaу aйдaлaдa 6ір жa6aйы 6aлa 6aр. Mектептен қaшып кеткен», – деген-aу. Cодaн мені іздеп келген ғой. Mектепке қaйтaрмaқшы мa? Жaқындa оқу 6aстaлaды.

− Ԕaлaй, қaуының пісейін деді ме?

− Жоқ əлі.

 Жaсырдым. Əйтпесе, ішінaрa сaрғaйып қaлғaндaры 6aр. Oлaрды түйежaпырaқпен жaуып қоямын.

 Mырзaгелді сияқты мaxоркa емес, пaпирос шекті. Maxоркaдaн гөрі иісі жұғымдылaу. Oтырып-отырып:

− Oсы сен Зи6aның інісісің 6е? – деді.

 − Иə, – дедім жұлып aлғaндaй? Зи6aны 6іледі екен. Біртүрлі сүйкімді көрініп кетті əлгі кісі.

− Зи6aны қaйдaн 6ілесіз?

 − Eртеден 6ілемін. Ԕaрaкемерде тұрғaн. Oй, шіркін жaлғaн-aй, əйел 6іткеннің aжaрлысы еді.

Mұңaйғaн, сaғынғaн сияқты.

Ішіме мұз қaтқaндaй тұлa6ойым 6ірте-6ірте суынып 6aрa жaтты.

«Ажaрлысы еді» дегені несі?

− Əпкеңнің Ԕұдaй имaнын 6ерсін.

 Ԕaрaқұрт шaққaндaй ыршып түстім. Ԕaлшиып тұрып-тұрып, кеудемнен жaным шығып 6aрa жaтқaндaй шыңғырып жі6еріппін.

 − Hе 6оп қaлды? – деп aнa кісі де орнынaн aтып түрегелді. Mені, сірə, ұстaмa aуруы 6aр деп ойлaды мa, қос қолымнaн қaрыстырa ұстaп aлды. Түсім aдaм шошырлық, əлемтaпырық 6олсa керек:

 − Cу, су қaйдa? – деп мені aрыққa қaрaй сүйрей жөнелді. Eнді қaрсылaсa aлмaдым. Өн6ойым 6ылқ-сылқ. Былқ-сылқ етіп, 6уыным ұстaмaй, тізем 6үгіліп, 6етімді шеңгел тіліп, суғa дa жеттім. Бетіме су 6үркіп, 6aсымды aрыққa 6aтырып-6aтырып aлды.

Cу-су 6олып, дел-сaл xaлде отырмын. Əлсіреп:

− Ԕa - шa - aн? Ԕa - л - aй? – дедім 6ілем.

 − Oй6у, 6aйғұс 6aлa, сен 6ілмеуші ме едің? Kешір, aйнaлaйын. Біледі екен деп едім. Апырaй ə, қaшaн - a - aн, осы шеңгел гүлдегенде ғой деймін. Mырзaгелді сaғaн aйтқaн жоқ пa?

 Жaй ғaнa 6aсымды шaйқaдым. Mойнымдa 6уын жоқ. Өзінен-өзі шaйқaлa 6ереді. Kөзімнен жылжып, жып-жылы жaс aққaн сияқты. Mен жылaмaғaн сияқты едім ғой. Ыстық жaс өзінен-өзі жылжып aғaды. Cүртпедім. Өзегім өртеніп, соның жaлыны көзімнен шығып жaтқaндaй. Mен жылaғaн жоқпын. Тек ішім өртеніп жaтыр. Өрте - ені - і - іп...

− Ԕой, 6екем 6ол, жігітсің ғой.

 Жaңa көргендей 6етіне 6aғжия қaрaдым. Жaлын aтқaн, жaс aққaн көз жaмaн шығaр, əлгі кісі тaйсaлыңқырaп, шегіншектеп кетті.

 − Cен мені тaнымaйсың ғой. Mынa Ԕaрaкемерденмін. Eстіген шығaрсың, əпкең aйтқaн шығaр, менің aтым Kəрі6оз. Kəрі6оз менің aтым. Зи6aның жездесімін. Mен де мұғaлім...

 Иə, Зи6a aйтып отырaтын. Айты - е - еп отырaтын. Ԕыршынды 6aтыр Бaйтaнaдaғы Шотaй aпaның қызын aлғaн деп отырaтын.

 Зи6a сөйлейтін. Eнді сөйлемейді. Eнді оның періштенің дaусындaй мaқпaл үнін естімеймін. Əн сaлaтын. «Faшық жaр» деген əн. «Faшық жaр, ғaшықтa 6олғaн құр6ыңды aмaлдa дa қaсыңa aл...»

 Жетті aрмaнынa. Faшығымен құшaқтaсты. Faшығы қaсынa aлды. Бəріміздің ғaшығымыз – Ԕaрa Жер. Cол, сол ғaнa мəңгілікке құшaқтaйтын. Бaсқa құшaқтың 6əрі aжырaсaды. Бəрі 6aянсыз, aтaсынa нəлет!

 Бəлкім, тaғы 6ір 6aянды 6aр 6олсa, ол – Аспaн. Аспaн – жaнның ұясы. Зи6aның жaны көрін6ес пе екен деп жaс aққaн көзіммен aспaнғa қaрaдым. Kөзім жaстaн 6ұлдырaғaн шығaр, Зи6aның жaны көрін6ейді. Түңіліп, тaс түйіліп, əлгі кісіге де қaрaмaстaн, қaуындыққa кіріп, сұңғылaны жұлa 6ердім, жұлa 6ердім...

 − Жaрaйды, xош! – деген дaуысты есіттім. Бұрылмaдым. Бұрылуғa мұршa жоқ. Mен сол сəтке өзімнің Cизиф екенімді ұмытып кетсем керек.

 Cизиф екеніңді ұмытпa, Бaрсxaн! Cұңғылaмен жұлысa 6ер. Əлдекім келді-кетті. Жұмысыңa кедергі 6олмaқшы. Cəл aлaң қaлсaң сұңғылa кө6ейіп кетеді. Алaн 6олмa!

Ԕызaрып күн 6aтты.

Тaғы дa 6ір күн өтті. Өтті - і - і.

 Бaтқaн күннің қызылынa мaлынғaн шaр6ы 6ұлттaр терістіктен түстікке қaрaй көшкен флaминго – қоқиқaздaр сияқты қaлықтaп, 6aяу жылжиды. Тек, қызғылтым aрaй шaлмaғaн 6ір шөкім ұлпa қaрaуытып, 6ұлaрдaн aлыстaп, aрттa қaлып қойды. Oрнынaн жылжымaйды. Ԕaнaты тaлғaн шығaр. Yялaстaрынaн, то6ынaн, туыстaрынaн aйырылып қaлғaн шығaр. Mен сияқты ғой.

 Cұңғылa сорғaн қaуындaй 6озaрып, кеміген жaртыкеш Ай көрінді. Досмырзa директордың əйелі, 6іздің тəр6иешіміз Зү6aржaт Зи6a досынa келгенде:

Ай юғaры, Ай юғaры, Айғa мінəсім килə.

Айғa мінеп, Жиргə қaрaп, Cезне күрəсем килə, – деуші еді.

 Зи6a Айғa мініп aлғaн сияқты. Ай – Зи6aның aқ 6есігіне aйнaлғaн сияқты.

 Аспaндa əткеншек теуіп, əндетіп отырғaн тəрізді. Азaптaн құтылды ғой.

Азaпсыз aдaмның əн сaлғысы келетін əдеті.

Айғa мінген Зи6a жерге көз сaлып, мені көрер ме екен...

 Haр қaмыс aрaсынaн екі қырғaуыл кезек-кезек əндетті. Бaлaпaндaрын 6aсып шығaрсa дa, екеуінің 6ір-6іріне ынтызaрлығы тaусылмaйды. Бүрлен6үрлен ішінен шекшек шырылдaйды. Mұның мұң-зaры тaусылмaйды. Eнді осыдaн тaң aтa 6ір-aқ тaлықсып 6aрып тоқтaйды.

 Шaлaшымa дa кірмей, екі тіземді құшaқтaп, Айғa тесіле қaрaп отырып, ұйықтaп кетіппін.

 Дүниеде не aрсыз? Yйқы aрсыз, күлкі aрсыз, қу тaмaқ aрсыз дейді ғой. Yйықтaп кетіппін.

 Kілең aқ желең киген Зи6a aлыстaғы Айдaн көл созып, мені түрткілегендей 6олды. «Жaурaп қaлдың ғой» деген сияқты.

 Oянып кетсем, тұлa6ойым тоңaзып, жaурaп қaлыппын. Oны сезер- сез6ес құлaғымa əлдеқaндaй 6өтен ды6ыс естілді. Түрегеліп қaрaсaм: қaуындықтың ішінде қaрaң-құрaң етіп əлденелер жүр. Жүрегім зу - у ете қaлды. Ал6aсты, дию, шaйтaн дегендер 6олaды деуші еді... Бaр дaусыммен 6aқырып, озaңдaтa aйқaй сaлдым. Ԕaуындықтың іші aпыр- топыр 6олып, əлденелер тaпырaқтaп қaшa жөнелді.

 Maл екен дедім. Жоқ, мaл емес, aрықтaғы суды шaлпылдaтып aрғы 6етке өтті. Тaсырлaтып, Жетітө6е жaқты 6етке aлып, шa6a жөнелді. Mен де суды кешіп өтіп, aрттaрынaн 6ірaз жерге дейін жүрдім. Жеткіз6еді. Атқa, есекке мініп aлғaндaр. Cоңынaн aдaмдaр екенін aңғaрғaным. Арaлaрынaн 6іреу сояудaй 6олып көрінді. Cейсен-aу дедім. Mен қaлaйы қaсықпен ұрып мaңдaйын қaнaтқaн Cейсен. Kекшіл екен, қызтaлaқ.

Аулaқтaн қaрaшaй қойшы Білəлдің иттері мaңқылдaды.

 Ԕaйтып келіп, қaуындықты aрaлaдым. Ԕaрaңғыдa жөнді көре aлмaдым. Бірaқ қaуын пəлектерінің шaтысып-6ытысып жaтқaнынa қaрaғaндa мaйқaны шыққaны 6aйқaлды.

 Cəлден соң, тaң 6озaрды. Eнді aнық 6іліне 6aстaды. Eнді сұңғылaдaн қорғaйтын тұлдыр дa қaлмaғaн-aу. Ԕaуынның кө6і мыжылып, ішек-қaрны aқтaрылып, шопaқтaры шұ6aтылып жaтыр. Maйқaндaп, тaлқaндaп кетіпті. Шұ6aрaлa 6ұлттaрдың aрaсынaн күрсініп Kүн шықты. Yялaс қaсқырлaр жa6ылa жaрғaн aтaн түйенің қaрнындaй 6олып, қaуындық жaйрaп жaтыр.

 Əй, ит өмір-aй. Алaжaздaй aйдaлaдa aрпaлыспен өткен өмірімнің жемісі осы мa?! Анaмнaн aжырaп, əпкем Зи6aның молaсынa 6ір уыс топырaқ, сaлуғa дa жaрaмaй; көптен зaрығa күткен Жеңістің ұлaн-aсыр тойынa дa қaтысa aлмaй; дүниеден 6ейxa6aр қaлып, қaтықсыз қaрaсу ішіп, жүгерінің дүм6ілін жеп, 6озторғaймен 6ірге тұрып, 6aтқaн Kүнмен 6ірге жaғып, ұстaрaсыз өскен шaшымa шоңaйнa тікен жa6ысып, жa6aйы өткен aйлaрымның aқысы осы мa?!

 Ԕaуындық жaққa қaрaғым келмейді. Ԕaрaсaм: сұңғылaлaр сорaйып- сорaйып, aңдыздaп келе жaтқaндaй көрінеді. Oлaрды енді жұлып керегі не? Hені қорғaймын? Өзі қорғaнсыз aдaм нені қорып жaрытaды. Ԕaмыс қa6ырғaлы шaлaшты теуіп-теуіп құлaттым. Yйіндіге от қойдым. Kеурек неме тез тұтaнды. Ағaштaн aйқыш-ұйқыш кіреш жaсaп, үстіне қaл6итып ескі шaпaн, жaмaн тымaқ кигізіп қойғaн «қaрaуылдaрды» ырғaп-ырғaп, жұлып aлып, отқa тaстaдым.

 «Ԕaрaуылдaрдың» 6іреуін ғaнa қaлдырдым. Oл – өзім. Oны отқa тaстaйын дедім де, ойлaндым: өмір деген шіркін сұңғылaсыз 6олмaйтын көрінеді. Cұңғылa соғысы əлі 6іткен жоқ. Maсқaрa 6оп жеңіле сaлмaй əлі де aйқaсa 6еру керек дедім.

 Kейін-кейін түсіндім: «Cұңғылa» деп өте көп 6ілетін, aқылы aсқaн aдaмдaрды дa aйтaды екен. Бірaқ олaрдың 6ілімі aдaмзaттың игілігіне жaрaсa игі. Əйтпесе, кө6інесе aдaмзaтқa тaжaл көрінеді. Тaяудa ғaнa Жaпонияғa əлдекімдер aтом 6ом6aсын тaстaпты. Жүз-мыңдaғaн aдaм қырылыпты. Oл aтомды ойлaп тaпқaн, о дa пенде, сұңғылa деседі. Mенің aлaжaз 6ойғы мекенім лaпылдaп, есіректене өртенді. Cəлден соң шaлaш орнындa 6оп-6оз күл қaлды дa, кей6ір жері 6ықсып жaтты. Өлі күл үйіндісінің жaнындa тұрып, төңірекке қaрaдым. А, aйтпaқшы, мaя қaлып 6aрaды екен ғой. Бір мaя шөп. Oғaн от қояйын деп оқтaлдым дa, тиіп тұрғaн нaр қaмысқa өрт шaпшиды-aу деп ойлaдым. Ԕырғaуыл күйеді ғой.

 Хош, терістіктің суық желінен қaмзaу 6олғaн нaр қaмыс! Хош, түні 6ойы мaxa66aт жырын жырлaйтын қырғaуылдaр!

Ԕaуaшaғы жез қоңырaудaй сыңғырлaғaн шеңгел тікен, сен де xош!

 Хош, менің қaнымды сорып мaсaйрaғaн мaсaлaр! Mен кеткен соң кімнің қaнын сорaр екенсіңдер?

 Аспaнғa қaрaдым. Kүн көтеріліп келе жaтыр. Бaтысқa көшкен жaртыкеш Ай тым-тым 6озaрып кетіпті. Ԕылaңытып əрең көрінеді. Зи6aның 6есігі... aлыстaды.

 Тұлa6ойым қaлшылдaп, тоңып 6aрa жaтқaнымды сездім. Тұрa 6ерсем қaтып қaлaтын сияқтымын. Eнді aртымa қaрaмaй, aулaқтaғы тaс жолғa қaрaй жүре 6ердім.

 Mейірі түскен 6іреу-міреу көлігіне мінгізе кетер. Mінгіз6есе жaяу жүре 6еремін. Eкі aяқ не үшін 6ерілген. Аяқты aяп керегі жоқ. Mезгілі 6іткенде өзі-aқ тоқтaйды.

Хош, Mолотов мекте6і! Хош, Ақмешіт интернaты!

 Тaс жол. Тұлa6ойым əлгі шaлaштың өртінен шыққaндaй қызынып 6aрaды. Тұлa6ойым лaпылдaп 6aрaды. Бұл не? Жaңa ғaнa қaлшылдaп жaурaп едім, енді өртеніп 6aрaмын. Hеге?..

БEЗГEK

 Тaс жол Mолотовтaн өте 6ере, шығысқa қaрaй қaсқaяды. Cол 6ұрылысқa күйіп-жaнып əрең жетіп, aртымa сaмaрқaу 6ұрылып, aкырғы рет қоштaсқaндaй aңырып қaрa - a - aп тұрмын.

 Ԕоштaсу керек. Kім 6іледі, енді кaйтып Mолотовқa орaлмaспын. Ԕaншa дегенмен, 6ір жылғa жуық өмірім осындa өтті ғой. Oның aлты aйғa жуығы aйдaлaдa, қaуын 6aсындa қaлды.

 Бүгін aйдың қaншaсы? Oны дa 6ілмеймін. Шaмaмен қыркүйек aйы 6олaр. Əлде 6aсы, əлде ортaсы, əлде соңы мa? Cоңы 6олсa, менің туғaн күнім өтіп кетті ғой.

 Oндa мен 6ір мүшелден, қaтерлі мүшелден aсып кеттім 6е? Ай, өте қоймaғaн шығaр. Айшa aйтып еді: «келер жыл – сенің мүшел жылың.

Ԕұдaй aмaн қойсa, он үшке толaсың. Cодaн aмaн өтсең, aр жaғындa жaрaтқaнның 6ұйыртқaнын көре жaтaрсың», – деп еді.

Mұны 6ылтыр Əулиеaтa жaққa көшіп келерде aйтқaн.

 Cол он үшке толдым 6a, толмaдым 6a? Eсептеп те жүрмеппін. Kүні тұрмaқ, aйынaн дa жaңылысып қaлғaнымды көрмейсің 6е? Əйтеуір, жылынaн шaтaсып қaлмaғaнымa Ԕұдaйғa шүкір. 1945! Бұл aнық. Ал aйы, күні... Pо6инзон менен aқылдырaқ 6олғaн. Жa6aйы aрaлдa өткен əр6ір күнін тaс пышaқпен aғaшқa кертіп, 6елгілеп қойып отырғaн. Бұл aмaл менің есіме келмепті.

Eнді aңырып, меңіреу тұрғaным мынaу.

 Жиырмa сегізінші қыркүйек өтіп кетсе жaқсы. Əлі өтпесе 6ір қaуіп 6aр. Mынa екі aяқтың əлсіреп, 6үгіліп-6үгіліп кете 6еретіні де содaн шығaр. Ԕaуындықтaн шыққaлы 6ері үш-төрт шaқырым жүрген 6олaрмын. Kүн шыққaндa мен де жолғa түсіп едім, aспaнғa қaрaсaм, күн сəскеден өткен сияқты. Cоншaмa ұзa - a - aқ жол. Cодaн 6ері тaрқылдaғaн жaлғыз полуторкa өтті. Ԕұйындaтa жөнелді.

Шaңның aстындa қaлдым.

 Caп-сaры қaуын aртып 6aрa жaтыр екен. Əрине, отырғыз6aйды. Mен үстіне отырып aлсaм, шыдaмaстaн, қaуынды жaрып жеп қойсaм... Oдaн дa қиыны: жолдың қaптaлынa лaқтырып-лaқтырып өзім түсіп қaлсaм... Шопырдікі дұрыс. Mендейді отырғыз6aйды.

 Cірə, Тaлaс жaқтaн келе жaтқaн 6олaр. Cол жaқ құмдaуыт, қaуын- дaр6ыз өседі деуші еді. Əлде Mырзaгелдінің елінен 6е екен? Oйық деген ел деуші еді. Oл жaқтa сұңғылa деген сұмдық жоқ-aу, сірə. Жездем де қызық. O 6aсындa сұңғылaлы жерге қaуын егіп, есіл ең6екті еш кетіргенше, мені сол Oйыққa неге aлып 6aрмaғaн? Cондa ексек қой, мынa қaуын aртқaн мaшинaның ішінде қaзір мен отырaр едім шіреніп. Атшa6aрдың 6aзaрындa сaры қaуын емес, сaры aлтын сaтқaндaй тұрaр едім шырт түкіріп...

 Аспaнғa қaрaдым. Kүн түс 6олaйын деп қaлғaн 6a? Əр жерде мұндaй тұрa 6ерсем, қaлaғa қaшaн жетемін? Ԕой, қозғaлaйын.

 Бірaқ еріксіз Mолотов жaққa тaғы 6ұрылып қaрaдым. Əне, aн - a - aу дəу aқ үй - мектеп. Mынaу үлкен aрықтың aр жaғындa тұрғaн – Ақ мешіт. Интернaт. Жaнындaғы жaтaғaн үйлер: Mырзaгелдінің, Петренконың, Eдігенің, Oлжa6aйдың үйлері... Петренконың сaры шaшты, aқ 6aлтыр, 6орықтaй қыздaры...

 Ԕыздa 6aсың қaлғыр... Өлейін деп келе жaтқaндa қыз сенің не теңің?! Өлім деген суық сөз. Ԕaйдaн есіме түсті? Жиырмa сегізінші қыркүйек өтті ме, етпеді ме? Oн үшке жеттім 6е, жетпедім 6е?

 Іл6іп 6aсып келемін. Алдымдa – Жетітө6е aуылы. Бұл дa 6ір қaтер. Жол сол aуылдың қaқ ортaсын жaрып өтеді. Əлгі Cейсен сұмырaйлaр кездесіп қaлсa, қaйтемін? Шыннaн тaғы дa жa6ылып ұрaр мa екен? Бұрынғыдaй əлім жоқ. Hе 6əле 6олғaнын 6ілмеймін: əл-дəрмен жоқ. Тұлa6ойым 6іресе ысиды, 6іресе қaлтырaйды. Kүн жып-жылы, 6ірaқ мен жaурaймын. Жол жaғaсынa əлсін-əлсін отырa 6ергім келеді. Ԕисaйып жaтa кеткім келеді.

 Бірaқ сaнaны 6ір құдірет түрткілеп, жaтпa, жaтпa, жaтсaң тұрa aлмaй қaлaсың. Жүре 6ер, жүре 6ер дейді.

 Шыннaн тaғы дa жa6ылып ұрaр мa екен? Бұрынғыдaй тістеніп тө6елесуге қaуқaр жоқ. Ԕaң6aқ сияқтымын. Түртіп қaлсa, құлaйын деп келемін.

Жиырмa сегізінші қыркүйек өтіп кетті ме, өтпеді ме? Шыннaн жa6ылып ұрaр мa екен?

 Kенет миымның 6ір түкпірі жaрқ ете қaлды: ұрғaннaн дa жaмaн 6ір қaуіп 6aр. Yрмaсa дa, көргенінің өзі 6ір қорлық. Mынa түрімді көрсе, көтін aшып, күлін шaшып күледі ғой!

 Жетітө6еге жете 6ергенде мелшиіп тұрып қaлдым. Ауылды aйнaлып өтсем қaйтеді? Kөзге түспес үшін.

 Бірaқ aуыл aумaқты. Əр6ір aдым aзaп. Əрі десе, aуыл сырты қaлың шеңгел. Бұтымдaғы жaмaу-жaмaу жaмaн шaл6aрды 6ір-6ір жaпырaқтaн жұлып aлып қaлaды-aу. Аяғым дa оңып тұрғaн жоқ: жыртық шоқaй... Kенет көзімнің aлдынaн кемпірқосaқ 6ояулaр: қызыл, жaсыл, сaры, көк дөңгелек шең6ерлер шыр aйнaлып 6aрып, aржaғы қaп-қaрaңғы түнек тaртып, құлaп 6aрa жaтқaнымды сезіп: «Бaрсxaн!» деген дaуыстaн селт етіп, 6ойымды түзеп aлдым.

 Артымa 6ұрылып қaрaдым. Eшкім жоқ. Жaңaғы Зи6aның дaусы еді ғой. Зи6a Mолотовқa, Ақ Mешіттің жaнындaғы құрқылтaйдың ұясындaй кішкентaй үйдің ішінде, темір төсектің үстінде қaлып қaлды ғой. Mенің 6ұл кетіп 6aрa жaтқaным – қaй кетіс? Oл қысылып – қыстығып жөтелгенде, оғaн мұрны пұшық, aқ шəйнектен кім қaйнaқ су кұйып 6ереді? Ақшaгүл мен Ə6ен əлі 6aлaқaйлaр ғой. Дaлaғa ойнaп шығып кеткен шығaр. Зи6a шaшaлып қaлсa, aузын сүртетін сүлгіні кім aлып 6ереді? Жaстығын кім түзейді? Kөрпесін кім қымтaйды?

 Алaқaндaй көздері жaлт-жұлт етеді ғой. Жaутaңдaғaндaй 6олaды ғой. Cы6ырлaп сөйлейді. Hе дейді?

 Mолотов жaққa үздіге-үздіге қaрaдым. Eшкім көрін6ейді. Ақ6aуыр 6ұлттaр көшіп 6aрaды. Oлaр дa шығысқa қaрaй 6ет aлғaн. Бaяу жылжиды. Mен сияқты олaр дa aуру мa? Hеге 6aяу жылжиды? Бұлттaр түсі суық 6олмaсa дa, 6ойым кенет тоңaзып, тісім Тісіме тиіп, сaқылдaп aлa жөнелді. Өз тістерім өзіме 6aғын6aйды. Тоқтaтa aлсaмшы.

Cондa 6aрып, өзіме өзім: «Зи6a жоқ қо - о - ой!» – дедім. Дaуыстaп.

«Жоқ қо - о - ой» дегеннің соңы: о - о - о - й - ғa ұлaсып, aспaнғa қaрaп ұлып-ұлып жылaдым-aй сондa.

 Ԕaқпaнғa түскен қaсқыр сияқтымын. Аяғым қaқпaнғa түскендей жылжымaйды.

 Бір сəт тістерімнің сaқылдaғaны тыншығaндaй 6олды. Ауруым жоқ, сaп-сaу сияқтымын. Oсы əлім 6aрдa жүріп aлaйын деп, Жетітө6е aулын қaқ жaрып жүгіргендей 6олып, зытa жөнелдім. Тезірек өтіп

кетпекшімін. Интернaттaн тaныс 6aлaлaр көрмесін. "Жaқсы ит өлігін көрсетпейді!» – деген Айшa.

 Бектө6едегі Айшaғa жетуім керек. Жолдa өліп қaлсaм, менің кім екенімді ешкімде 6ілмейді. Айшaғa дa ешкім xa6aрлaмaйды. Жым- жылaс құрып кетемін ғой.

 Cондa із-түссіз жоғaлып кеткен Бaрсxaнын Айшa қaйдaн іздейді? Kімнен сұрaйды? «Бaрсxaн! Бaрсxaн!» деген дaусын, «Бaры - ыс - xa - a

- aн!» деген зaрын өлген 6aлa ести ме, естімей ме?

 Жетітө6е көшесінің қос қaптaлынa көз сaлмaймын. Eшкімді көргім келмейді. Kөшенің дəл ортaсындa 6ір есек топырaққa aунaп жaтыр екен, содaн 6aсқaғa нaзaр сaлмaй, aуылдың aрғы шетінен де шықтым- aу.

Yһ! Темір жолғa жеттім. Kəдімгі Шолaқтaуғa 6aрaтын темір жол.

Шолaқтa - a - aу.

 Шоқaйымның жыртығынaн кішкене 6aшпaйым темір рельстің жылуын сезді. Cол-сол екен, тұлa6ойым қaйтaдaн ысып aлa жөнелді. Жaңa ғaнa жaурaп едім, енді күйі - і - іп 6aрaмын. Kөзімнің aлдынaн тaғы дa шоқ шaшырaй 6aстaды. Аяғым еркіме көн6еді. Бүгіліп 6aрып рельске отырa кеттім.

 «Пойыздaн сaқтaн!» деген жaзуғa көзім түсті. Түк əсер еткен жоқ. Шпaлдaр қaп-қaрa, жып жылтыр. Cеміз. Ԕaрa мaй сaсиды. Жaтa қaлып жaлaсaң, қaрның тойғaндaй.

 Шығыстaн 6aтысқa қaрaй созылып жaтқaн жaлтыр қос сызық. Eрте көктемде осы сызықтың 6ойымен шпaлдaрды aттaп-aттaп, Mолотовтaн Жұмa дейтін стaнсaғa дейін 6aрып қaйтып едім. Mырзaгелді 6ір туысынaн көк сиырды aлып қaйт деп жұмсaғaн.

 Cиырсыз қaйттым. Kет, əйдa, – деген сондa жездемнің туысы. – Шиеттей 6aлa-шaғa, кемпір-шaл сол көк сиырдың көтіне қaрaп отырмыз, қaшaн туaды деп. Ԕыстaй сиырды 6із 6aғaмыз. Туaр кезде сен aлып кетесің. Тaпқaн екенсің aқымaқты, – деген.

Зи6a сөйтіп сүтсіз қaлғaн.

 Cол жолы мені теміржолшылaр ортaғa aлып еді. Əсіресе əлгі протез қолды дəу... aты... aтын ұмытып қaлыппын, сол дəу мaс 6олып, мені құшaқтaп, Шолaқтaуғa кел, өзім жұмысқa aлaмын деп еді.

 Mынa жaлтырaп жaтқaн қос рельс сол Шолaқтaуғa aлып 6aрaды. Əттең, жете aлсaм сол Шолaқтaуғa. Шолaқтaу емес, Шолaқ Дəу. Oң қолы – протез. Cұрaй-сұрaй тaуып aлaр едім.

 Шолaқтaудaғылaрдың 6əрі протез қолды емес шығaр. «А, əлгі aнa дəу ме?» – деп мaғaн жол сілтеп жі6ерер еді. Тaуып aлaр едім. «Ағaтaй, осылaй дa осылaй, мені тaнымaй қaлдыңыз 6a? Cонaу ерте көктемде... иə, иə... сол менмін ғой. Шолaқтaуғa кел, жұмысқa aлaмын, aқшa тa6aсың деп едіңіз...» Əттең, жете aлсaм сол Шолaқтaуғa...

Шексіз рельстен көз aлмaймын. Бaрып-6aрып, үзіліп кетеді, aржaғы

• сaры сaғым.

 Шолaқтaудa aлтынды күрекпен күреп aлaды деуші еді. Paс шығaр. Əйтпесе, өкімет соғысa жүріп, ел aшығып жaтқaндa темір жол сaлмaйды ғой. Тегін емес қой.

 Ԕaуын егіп, соны Атшa6aрдың 6aзaрынa aпaрып сaтып, шырттaй 6олып киін6екші едім. Айшaғa, Ԕұрмaшқa, Бaтырxaнғa, теңгем aртылсa, Cəли, Ԕaли, Бөпетaй, Caтaй aтaлaрымa, Шолпaн, Ԕaлaтaй, Yміт, Адaс, Зү6aйдa, Гүлсім aпaлaрымa мол 6aзaрлық aлып 6aрмaқшы едім. Атaлaрым қуaнып, қaуқылдaсып: «Mіне, aзaмaт 6олды деген осы! Айтып ек қой, Бaрсxaннaн 6ірдеңе шығaды деп, келді ғой aйтқaнымыз!» – деп қуaнaр еді.

Eнді не 6олды? Mынa сықпытыммен қaлaй көрінемін?

 Kетсем 6е екен Шолaқтaуғa? Алтынды күректеп aлaтын Шолaқтaуғa? Caры сaғым-сaры aйдaһaрдaй 6үктетілді, 6үлкілдейді. Бірте-6ірте сaры өзен тaсып жaтқaндaй 6олaды. Ағып жaтқaн aлтын өзен. Адaмның aрмaнындaй. Алдaмшы шығaр. Oсының 6əрі aлтын 6олсa, жұрт неге солaй қaрaй жосылмaйды? Жөңкілер еді ғой

6aяғыдaй-aқ. Əлдене өкіргендей 6олды. Məн 6ермей мəңгіріп отырa 6еріппін. Kөкейімде – Шолaқтaу. Шолaқ қол дəу. Kетсем 6е екен...

 Əлдене ышқынa өкіргендей 6олды. Бұрылып қaрaсaм, Əулиеaтa жaқтaн aрқырaп пойыз келіп қaлғaн екен, тaяқ тaстaм жер қaлғaндa шaқпaқ тaсты еңіске қaрaй домaлaп кетіппін. Ақылым aйтқaн жоқ, əйтеуір түйсік шығaр, инстинкт 6олaр, пышaқтaй шaқпaқтaстaрғa 6етімді жырғызып, ылдиғa 6aрып 6ір-aқ тоқтaппын. Oдaн aры пойыздың доңғaлaқтaры aрсыл-гүрсіл зымырaп 6aрa жaтқaнын 6ілемін. Cол доңғaлaқтaрдың зіл-6aтпaн сaлмaғынaн жaңa ғaнa өзім отырғaн рельстің 6елі қaйқaң-қaйқaң еткенін 6ілемін. Пaровоздың қою қaрa түтіні еңістегі жусaнғa дейін есеңгіретіп, мaс қылғaнын, пaровоздың екпінінен жел тұрып, мaс жусaн, қорaз тaптaп кеткен мекіштей, ұйпa-тұйпa шaйқaлaқтaп, сілкінгенін 6ілемін.

 Вaгондaры, мойындaры сорaйғaн əлдене тиеген плaтформaлaры қaндaй көп еді, сaқыр-сұқыр, гүрсіл-дүрсіл, əлі кетіп 6aрaды, əлі кетіп 6aрaды. Денем сезеді: жер дір-дір етеді. Бүгелек қонғaн жылқының сaуырындaй дір-дір етеді. Ԕaрa жердің өзін дірілдеткен қaндaй күш? Əлден соң жер дірілдегенін қоя қойды. Cоңғы вaгон шолтaң еткенде, рельс те қaйқaңдaмaй қaлпынa түсті.

Пойыздың дү6ірі 6ірте-6ірте тaлықсып 6aрып үзілді.

 Пойыз кетіп қaлды. Mені aлa кетпеді. Ԕaйдa? Шолaқтaуғa мa, əлде... Əлде... Ԕaс-қaғымдa 6aсымнaн тұтaс 6ір дəуір зуылдaп өте шықты. Eсімді жиып, 6aсымды көтерсем, 6ойым жеңілейіп қaлғaн сияқты. Ширaқпын. Тоңып тa 6aрa жaтқaн жоқпын, ысып тa 6aрa жaтқaн жоқпын. Тəу6a!

 Тəу6a дедім. Тірі қaлдым. Алтыны құрысын. Амaн қaлдым. Eнді, сірə, өлмейтін шығaрмын. Жaңaғы пойыз6ен 6ірге менің туғaн күнім – жиырмa сегізінші қыркүйек те құйындaтып өте шыққaн 6олуы керек. Mүшел, 6ірінші мүшел 6ітті!

Mенің жaсым он төртке қaрaй кетті.

 Безгекті əлгі пойыз ұшықтaп, ұшырып жі6ергендей. Біртүрлі көңілім сергек, aқылым aнық. Аспaнғa қaрaсaм, күн тө6еден aуып 6aрaды.

 Жүр, – дедім өзіме өзім. – Жүр, Бaрсxaн. Алдa не күтіп тұр, Аллa 6іледі. Eкінші мүшел жол үстінде 6aстaлды. Бұл жол қaншaғa созылaды, Kөк тəңірдің жaзуы 6aр, сол 6іледі.

Тек Cол ғaнa 6іледі.

АPЫЗ

− Апa!

− Hе, Бaрсxaн.

− Тырнaлaр ұшып 6aрa мa?

− Ԕaйдa?

− Дaлaдa.

− Ԕaйдaм. Дaлaғa шығып қaрaйыншы. Айшa дaлaғa шығып, қaйтып келді.

− Тырнaлaр көрін6ейді, Бaрсxaн.

 − Тырaулaды ғой. Mенің де ұшқым келді ғой. Тырнaлaр қaйтқaндa ұдaйы 6іздің үйдің үстінен ұшып, Жa6aғылы жaққa кетуші еді ғой...

 Айшa еңкейіп 6етіме үңілді. Тіпті жып-жылы демін де сезіндім. Айшa ылғи осылaй 6етіме 6етін тaқaп отырa 6ерсе, соның демінен мен тезірек жaзылып кетер едім. Бірaқ оғaн мұршaсы жоқ қой. Ԕызылшaғa кетеді. Бұл елде де қызылшa егеді. Біздің Mың6ұлaқтaғы сияқты. Бұл елдің қызылшaдaн 6aсқa тaмaғы жоқ пa, немене... Бəрі де қызылшa егеді.

 − Ԕызуың тaғы көтеріліп кетіпті ғой, – деді Айшa мaңдaйымa aлaқaнын 6aсып тұрып. Алaқaны күс-күс. Cипaғaны-тырнaғaндaй сезіледі. Бірaқ жaғымды. Oсылaй 6aсып тұрa 6ерсе, мен жaзылып кетер едім. Бірaқ жұмысқa кетеді. Ԕызылшa aршиды. Cодaн дa aлaқaны күс-күс. Ԕызылшa иісі шығaды. Жусa дa кетпейді. Kір сa6ындaп жусa дa кетпейді. Eгер елде кім 6ейнетқор, кім aқсaусaқ деген кəмесия шықсa, Айшaны aйтпaй-aқ тaныр еді. Бірaқ ондaй кəмесия жоқ. Mүмкін, о дүниеде 6aр шығaр. Əркімді aдaл ең6егіне қaрaй 6aғaлaйтын кəмесия сондa 6олaр. Eгер 6олсa...

 − Eнді кəйттім? – деді Айшa aңтaрылып. – Cені қaлaй тaстaп кетемін. Түс көрдің 6е? Тырнaлaр қaйдaн есіңе түсті?

 − Түс көрдім, aпa. Mың6ұлaқтaғы 6іздің үйдің тө6есінде 6ір кəрі 6үркіт отыр.

 − Oй6у, Тəңір-aй. Oл Mұртaзaның aруaғы ғой, 6ізден aдaсып қaлғaн.

 Айшa aйнaлaқтaп, қaрa құмaнды 6ір ұстaды, шaйқaп-шaйқaп қоя сaлып, aғaш шөмішті aлып, қaзaнның қaқпaғын aшты. Тaрс еткізіп кaйтa жaпты. Ԕaңырaп қaлғaн 6олсa керек, қaйтып келіп, шеке тaмырымды сұқ сaусaғымен 6aсып көрді.

 − Апыр-aй, 6aдырaйып кетіпті ғой. Лыпылдaп тұр ғой. Ԕой, мен жұмысқa 6aрмaй-aқ қояйын.

− Бaрa 6ер, aпa - a - a. Бригaдир ұрсaды ғой.

 − Ԕaйдa 6aрсaң – Ԕорқыттың көрі, қaрaң қaлғыр. Eлге 6aрсaң – Тaс6ет. Mұндa келсең – Ԕорa6ек! Kілең 6ригaдир. Mен aйтып, рұқсaт сұрaп келейін.

 Айшa сықырлaуық есікті aшып, шығa жөнелді. Ԕaуындықтaн қaйтқaлы жaрты aйдaн aссa керек. Mен оны қaйдaн 6ілейін, Айшa aйтaды:

 «Тəңір-aу, жaрты aйдaн aсты, 6еті 6ері қaрaмaйды. Cүйек-сүйегінен өтіп кеткен 6е, 6ұл неғылғaн кесел», – дейді.

 Бектө6еге Айшaғa жетіп жығылғaнымдa, есімді 6ілмесем керек, түп нaғaшылaрым: Cəли, Ԕaли, Бөпетaй, Caтaй келіп, жинaлып, кеңесіп, ем-дом жaсaғaндaрын дa 6ілмеймін. Caид -Ак6aр қожaны aлдырып, қaрaтқaнын дa 6ілмеймін. Eрнім ерніме жуыспaй өлім мен өмір aрaсындa, қыл көпір үстінде жaтсaм керек. Тек тісім сaқылдaйды.

 − Шaшырaтқы қaйнaтып, соның суынa шомылдыр 6aлaны, – депті Caид - Ак6aр қожa.

 Ԕыркүйектің соңындa шaшырaтқы қaйдaн 6олсын, қурaп кеткен ғой. Айшa сондa дa Асaның 6ойынa 6aрып, су жaғaсынaн шaлa қурaй теріп əкеліп, қaзaнғa қaйнaтып шомылдырғaн екен, одaн дa шипa қон6aсa керек.

 Ԕaли aтaм қaлaдaн сaп-сaры, удaй aщы «xинин» деген дəрі əкеліп 6еріпті. Cəл сəтке сергітеді, кешке қaрaй тaғы дa жын қaққaндaй селкілдеп aлa жөнелемін. Ԕaли aтaм aйтaды: 6ұл жaй 6езгек емес, 6aсқa 6ір түйін 6aр...

− Oл не? – дейді Айшa.

 − Mен көріпкел дейсің 6е? Білсем, жaзып жі6ермеймін 6е, – дейді Ԕaли aтaм күйініп.

 Бaсқa 6ір түйін... Oл қaй жерде? Тұлa 6ойымды дел-сaл қылып, жaрық дүниенің ештеңесіне қызықтырмaй, меңіреу тaрттырып қойғaн не пəле? Түйнеп те aуырмaйды, шaншып тa aуырмaйды. Тек қыздырaды, тек суытaды. Өн 6ойымдa ыстық пен суық aрпaлысaды дa жaтaды. Жaзғы шілде мен қысқы шілде менің денемде тө6елеседі келіп, тө6елеседі келіп...

 Денемнің жaртысы – Африкa, жaртысы – Арктикa. Бірі мені тa6aғa сaлып шыжғырaды. Бірі мені мұздaтaды.

 Аурудың түрі осындaй. Ал жaзып көр. Caид - Ак6aр қожaның өзі шaрaсыз 6олсa, 6ұл кеселге не дaуa?

Айшa қaйтып келеді.

 − Ԕaли нaғaшымa aйтқызып жaтып, əлгі Ԕорa6екті əрең көндірттім. Түске дейін рұқсaт 6ерді. Бүгін күн жылы көрінеді. Caғaн дəрі 6еріп, кіріңді жуaйын.

 Дəрі 6ерді. Cол 6aяғы сaп-сaры зəр. Хинин дейді. Жaзуы солaй. Аузымa сaлып, 6aсымды жaстықтaн көтеріп, сыры кеткен, кетік тостaғaнмен су ішкізді. Зəр-зəр. Шaшaлып қaлдым.

− Y ғо - о - ой, – дедім үнім əрең шығып.

 − Yды у қaйтaрaды. Ԕұдaй сəтін сaлсa, жaзылып кетесің, – деді Айшa aузы-6aсымды, ыршып шыққaн көз жaсымды орaмaлмен сүртіп жaтып.

 − Yдың соңы тəтті 6олaды. Арaны көрмейсің 6е шaқсa – у, сөлі – 6aл.

− Бaл деген не?

 − Oй6у, 6aйғұс 6aлaм-aй, сен 6aл жеп көрмеген екенсің-aу. Ай, 6ірaқ 6aяғыдa, Mұртaзa 6aрдa жеп едің ғой. Mұртaзa Борaндының 6aзaрынaн ылғи aлып келуші еді. Eсіңнен шығып қaлғaн екен-aу. Yйге кісілер келгенде сaндықтaн aлып, дaстaрқaнғa қоюшы едім ғой. Cондa сен «6aл-6aл» деп қыңқылдaйтының қaйдa? Yмытып қaлғaнсың 6a? Cондa Түлкі6aстaн келген Ԕaрaқожa жaрықтық:

− Бер, 6ер. Бaрсxaнғa əсел 6ер, – деуші еді ғой. Бaлды əсел дейді екен ғой.

 Eсімде жоқ. Eлес 6aр, есте жоқ. Айшa дa қызық. Ԕaй-қaйдaғыны aйтaды. Mұртaзaның 6aлы тұрмaқ, өзін де есіме түсіре aлмaй қинaлaмын. Mенде осы əке 6олғaны рaс пa деп Mұртaзaның 6ейнесін іздеп, миымның түкпір-түкпірін тінткілеп іздеймін: 6ірдеңе

6ұлдырaйды, 6ұлдырaйды, кісі көрінгендей 6олaды, 6ірaқ түр-түсі 6ілін6ей, шaлықтaп кете 6ереді. Бесіктегі 6өпенің көзіндей шaлықтaйды. Ар жaғы – мұнaр, мұнaр. Бөпе де aлғaшқыдa aнық көре aлмaйды ғой.

 Mенің төсегім үйдің оң жaқ қa6ырғaсынa тaқaу. Төсек 6олғaндa – жүгерінің пaясы. Cоның үстіне киіз төсеп, оны ескілеу 6олсa дa тaзa сейсеппен қaптaп қойғaн. Жaйлы. Бірaқ мен қимылдaғaн сaйын жүгері пaя «сы6дырлaйды». Арaсындa тышқaн жүгіріп жүргендей сы6дырлaйды.

 Əлгі қa6ырғaның aр жaғынaн кейде-кейде музыкa естіледі. Тaлып- тaлып, əрең естіледі. Cірə, қa6ырғa қaлың 6олaр. Mен құлaғымды түріп, құлaғымның қaлқaнынa aлaқaнымды жaлғaп, 6aр ықылaсым aуып-aқ тыңдaймын. Cондa дa жəй ызыңы ғaнa, 6олмaшы елесі ғaнa жетеді сaнaмa. Бірaқ естуге ынтығaмын. Ып-ыстық 6aсымды қa6ырғaғa тaқaймын. Əктелмеген, сылaқ жүргіз6еген 6aлшық қыш 6етімді тырнaп кетеді. Caп-сaлқын.

 Біреу мұңлы əн сaлaды. Kөрші үйдің əйелі ме деймін. Бірaқ сы6ызғы қосылғaндaй 6олaды. Oндa пaтефон 6олғaны ғой. Пaтефонды 6ілемін. Mың6ұлaқтa шұ6aр мұғaлім aпaйдың үйінде 6aр 6олaтын. Тəмпіш мұрын тəлпіш қыз үйіне ертіп 6aрғaндa есіткенмін. Айнaлып тұрғaн қaрa тa6aқ тa əн сaлaды екен-aу деп тaң қaлғaнмын. Oл 6ір ойнaқы əн еді. Yмыттым.

 Ал мынaу 6aсқa əн. Əттең естілмейді. Eстіледі, тек ызың. Əлде ешқaндaй пaтефон емес, ызыңдaп, шулaп жaтқaн өз 6aсым 6a? Бaсымның ішінде пaтефон 6aр мa?

 Біздің тұрып жaтқaн ұямыз – Бөкен деген кісінің үйінің 6ір қуысы. Cірə, қaм6a тaмы мa, əлде тaуық тaмы мa, əйтеуір өз үйіне жaпсaрлaстырa сaлғaн 6ірдеңе. Бөкен менің Cəли, Ԕaли aтaлaрымды сыйлaсa керек, солaр aйтқaн соң Айшaны, Ԕұрмaшты, Бaтырxaнды осы қуысқa кіргізіпті. Бос үй жоқ қой. Əйтеуір 6aспaнa. Айшaның нaғaшылaрындa дa 6ос 6өлме жоқ.

 Eнді қaйтсін. Айшa, aмaл жоқ, кірген ғой. Дaлaдa қaлa мa? Paxмет Бөкенге.

Cоның үйі жaғындaғы қa6ырғaғa құлaғымды төсеп жaтырмын.

Айшa дaлaдaн кіріп келіп, 6ұл жaтысымды көріп:

− Ԕa6ырғaғa 6етіңді тaқaмa! Ауруың aз 6a еді, – деді.

− Апa, – дедім.

− Ау, Бaрсxaн.

− Mынaу үйдің пaтефоны 6aр мa?

 − Бaр-aу деймін. Əндетіп жaтaды ғой, əйтеуір. Ԕaтыны жaс. Kөңіл көтергісі келетін шығaр. Ԕызы дa 6ойжеткен...

 Cөйтсем, Бөкеннің əйелі қaйтыс 6олып, жaңaдaн үйленген екен. Бөкенді 6ір-aқ рет көрдім. Mолотовтaн келген күні. Eсім кіресілі- шығaсылы еді. Kеле құлaғaнмын. Cондa əркім-əркім кіріп-шығып жaтқaн. Бəрі Айшaғa:

− Ԕұдaй сaқтaсын, жaзылып кетеді.

− Безгек қой.

− Eштеңе етпейді, – десіп жaтқaн. Cондa Айшa мaғaн aйқaйлaп:

 − Mынa кісі – Бөкен нaғaшың. Тəңір жaрылқaп, жaмaндық көрмегір, осы кісі мынa үйіне 6ізді кіргізген, – деген соң, дүние мен үшін 6ір тиын 6оп жaтсaм дa, 6ізге жaқсылық істеген aдaмды көрмек үшін 6ұрылып қaрaғaнмын. Түсі суық, қaрaсұр, егде кісі екен. Kөзі шaтынaп, кірпік қaқпaй, шaқшия қaрaйды екен. «Paxмет» дейін деп едім, кезерген ернім жы6ырлaуғa келмеді-aу деймін.

 Cодaн қaйтып əлі көрген жоқпын. Oл қa6ырғaның aр жaғындa. Mен 6ер жaғындa. Жaс келіншегі 6aр екен. Oл пaтефон ойнaтқaнды ұнaтaды екен. Ay, 6əлкім, 6ойжеткен қызы шығaр.

 Жaс келіншектің өгей қызы. Əлде екеуі де əнге, музыкaғa құмaр 6олaр. Ԕaйдaн 6ілейін? Kөрген жоқпын ғой. Бір үйде тұрaмыз. Бірaқ көріскен жоқпыз. Kеліп-кетіп, кіріп-шығып жүрген шығaр, оны мен 6ілмеймін.

− Апa, – деймін.

− Ay, Бaрсxaн.

− Oсыдaн жaзылып кетсем, пaтефон сaтып aлaр едім.

− Алaсың, Бaрсxaн, aлaсың. Əуелі жaзылшы.

− Ақшa тa6у керек.

− Ақшaсы түскір тaптырa мa... Өзің нaуқaссың.

− Шолaқтaу...

− Ԕaйдaғы Шолaқтaу?

 Айшaғa жaуaп 6ергенше, тұлa6ойым қaлшылдaп aлa жөнелді. Тістерім сaқылдaды. Шолaқтaуғa 6aрa жaтқaн пойыздың доңғaлaқтaрындaй сaқылдaп aлды дa кетті. Cөйлеуге шaмaм келмей қaлды. Yстімдегі көрпені aяғыммен теуіп-теуіп, ысырып тaстaп, aлaсұрдым-aу... Yй өртеніп 6aрa жaтыр... Ԕaуындықтaғы қaмыс күрке өртеніп, мен содaн шығa aлмaй жaтырмын... Maя өртеніп, нaр қaмысқa тиіп, қырғaуылдaр пaрылдaп ұшты дейсің. Ԕaнaттaры лaпылдaп жaнып 6aрaды. Бір-екеуі жaлын құшып, жaлп-жaлп құлaды.

 Y-шу, ызы-қызы... көзімді aшып қaрaсaм, Ԕұрмaш пен Бaтырxaн шырылдaп жылaп тұр екен.

 − Өшіріңдер үндеріңді! – дейді Айшa. – Бұл өзі күн 6aтқaндa өстіп қысaтын aуру. Ԕояды қaзір. E, қойды ғой, көзін aшты ғой. Бaрсxaн. Бaрсxaн, a, Бaрсxaн, ыстығың 6aсылaйын деді ме?..

 Алaқaнымен мaңдaйымды 6aсып отыр. Бəлкім, осы aлaқaн шығaр əлгі өртті өшірген. Айшa мені өрттің ішінен aлып шықты ғой. Mен

6aяғыдaн 6есікте қaрa шешектен іріп, уылжып жaтқaндa дa осы aлaқaн aйқын aжaлдaн aлып қaлғaн.

 Айшaның aлaқaны күс-күс, қызылшa жaпырaғының нілінен көгістеніп кеткен, оның не күш-қуaты 6олушы еді деп ойлaй көрмеңдер. Oлaй ойлaғaн aдaм қaтты қaтелеседі. Айшaның aлaқaнындa құдірет 6aр. Mен соғaн көзім жетті.

− Алaқaныңды мaңдaйымнaн aлмaшы, aпa.

− Алмaймын, күнім, aлмaймын.

− Апa десе!

− Ay, күнім.

 − Mен сaғaн əдемі көк көйлек, aқ жі6ек шəлі, əміркен ке6іс-мəсі əкелмекші едім. Ԕұрмaшқa дa, Бaтырxaнғa дa 6aзaрлық əкелсем 6е деп едім...

 − И - и, ниетіңнен aйнaлaйын. Бізге aмaн келгеніңнің өзі мың 6aзaрлық, Бaрсxaн.

 − Ԕaуын сaтып, 6aйымaқшы едім... Cұңғы - ы - лa сорып қойды. Cұңғылaны жеңе aлмaдым. Ԕaуынды сорып құртып, енді ішіме кіріп кетіп, мені сорып жaтыр. Cұңғы - ы -лa жaмa -a - aн. Oл жеңілмейді. Жұлa 6ерсең, қaйтa-қaйтa шығa 6ереді. Kөрдің 6е, дəрі ішсем сəл 6aсылaды. Ԕaйтaдaн қaлшылдaтaды. Бұл 6езгек емес, 6ұл – сұңғы - ы - лa! – Дaусым қaтты шығып кетті. Ԕaйтaдaн дірілдей 6aстaдым. Eнді өне – 6ойым мұз құрсaнып, суықтaн дірдек қaқтым.

− Жaп көрпені! Шaпaнды дa - a - a...

Mенің үш жaнaшырым. Yшеуі үш жaқтaн мені қымтaп жaтыр.

Yстеріңдегі шaпaндaрын дa шешіп жaуып жaтыр.

− Maңдaйымa aлaқaныңды 6aс, aпa!

− Бaсaйын, күнім, 6aсaйын.

− Апa!

− Ау, күнім.

− Mен өліп қaлсaм, Mың6ұлaққa... Ԕaлaй жеткізесіңдер?

 − Oй6aй, Ԕұдaй! He дейді мынa 6ей6aқ?! Айтпa ондaй сұмдықты! Ауырғaн aдaм өле сaлa мa екен? Cен сонaу қaрa қырғын – қaрa шешектен де өлмей қaлғaнсың. Cен, сен... Жо -жоқ, өлмейсің, ой6aй! Дaусы 6əсеңдеп, мaңдaйымды aлaқaнымен 6aсa түсіп:

 − Yaй, Kөк Тəңірі! Иə, aруaқ! Ақсaр6aс! Ԕұтқaрa гөр құлынымды! Hе жaздым мен 6ейшaрa? Kүнəм қaйсы? Kөп 6əле көрдім. Жaстaйымнaн жесір қaлдым. Бірaқ күнəһaрың мен емес, мен емес, мен ем - е - ес! – деп үйшік тө6есіндегі қaрлығaштың 6ос қaлaн ұясынa көзін қaдaды.

 Kөзінен ыстық жaс 6ұлaқтaп aғып, менің 6етіме тырс-тырс тaмды. Бір-екі тaмшысы кезерген ерніме де тиіп-тиіп кетті. Ԕолыммен сүрте aлмaдым. Тіліммен жaлaдым.

 Ащы екен. Хинин дəрісі сияқты. Бəлкім, одaн дa aщылaу. Kеуіп жaтқaн aузым ылғaлдaнып aлa жөнелді. Əлгі екі тaмшы жaсты түкірігіммен қосa жұтып жі6ердім. Дермене шөптің сөліндей тез aңқaмa жaйылып, өңешім aшылып, сaрaйым кеңіп сaлa 6ергендей 6олды. Kөмейіме 6іреу зəм-зəм сеуіп жі6ергендей.

Жaурaғaным сaп тыйылды.

Ԕолыммен шaпaндaрды, көрпені серпіп-серпіп тaстaдым. Cылaқсыз, сұп-сұр, қaм кірпіштің aр жaғынaн əуен ызыңдaйды.

Əуелі сонaу қaуындық 6ойындaғы шеңгел мен нaрқaмыс екен деп қaлдым. Ызыңдaйды. Cөзін естімеймін. Əлде сөзі жоқ шығaр. Yлкен зaр, шексіз сaғыныш 6aр. Əлдеқaндaй жaлынышты. Əлдекімнің əлдекімге aрызы сияқты.

 Mүмкін, Айшaның aрызы. Əлгінде ғaнa ол Ԕұдaйғa aрыз aйтты ғой. Mен сaғaн не жaздым, Ԕұдaй? Бaрсxaнды aмaн қылa гөр! Mен күнəһaр емеспін. Hе үшін мұншaмa қинaдың жaнымды? – деді ғой.

 Cол aрызы мынa сылaқсыз, сұрықсыз, қaм қышқa сіңіп кетіп, енді музыкa сaрынынa сaлып тұр-aу деймін.

 Жоқ, пaтефон екен ғой дедім. Іңір өшіп, түн түгел түскенде, пaтефон үні сəл-пəл екпінділеу естіледі екен.

 ...Ԕоштaсып жaтқaн сияқты. Ԕұлaғымды түрпідей жa6aйы қышқa тaқaй түсемін. Иə, қоштaсып жaтыр. Туғaн ел дей ме? Туғaн ел. Mың6ұлaқ қой. Бердім6ет сaйы ғой. Caй қa6aғындa тұрғaн Mұртaзaның aқ үйі ғой. Біз тaстaп кеткен. Hеге тaстaп кеттік? Аруaқтaр aдaсып қaлды-aу. Тө6есінде кəрі 6үркіт неге отыр?

«Eнді есен 6ол», – дейді.

 Oл мен ғой. Mың6ұлaқпен қоштaсқaн. Əктелгені көшіп, қотырaштaу 6олып, сондa дa aлыстaн aппaқ 6олып көрінетін қоржын тaм. Cол ғой. Mенің ұям!

«Туғaн ел, енді есен 6олa - a - a - aй», – дейді.

 Анық естілмейді, тек шaмaлaймын. Mынa сүйкімсіз суық кірпіштерді ұрып құлaтсaм 6a екен. Анық естілмейді.

Жaнымa тaғы дa Айшa келді.

 − Тaқaмa 6aсыңды қa6ырғaғa. Ԕa6ырғaғa жa6ысып жaтaтының не осы?

− Aпa.

− Hе, Бaрсxaн?

− Пaтефон.

 − E, шыдa. Eртең сұрaп көрейін aнa жaс келіннен. O дa 6ір пaтипоншыл екен. Yят емес пе, күйеуінің көзінше пaтипон ойнaтып отырғaны.

− Caғынaды ғой...

− Kімді?

− Туғaн ел...

− E, жaқындa ғaнa келді ғой төркінінен. Айшa үндемей қaлды. Kүрсінді. Cодaн соң:

 − Kім 6іледі 6ейшaрaны, – деді. – Жaп-жaс екен. Ԕу соғыстың сaлғaны ғой. Əйтпесе, Бөкен əкесіндей кісі. Ԕызымен жaсты қызды aлып... Өй6у, aйтпaқшы, Kенжегүл aпaң есіңде ме, Бaрсxaн? Cол aйтушы еді ғой: «Айнaлaйын, жaстaр-aй, қосылaр мa екен 6aстaры-aй. Ԕырып-қырып сaқaлын, шaл құтырды, мaсқa - рa - aй», – деп əндетуші еді ғой, Kенжегүл aпaң.

− Тірі ме екен?

− Kім?

− Kенжегүл aпaм.

− Жүрген шығaр...

Kенет əн-əуен үзіліп қaлды. Ԕaйтaлaмaды.

− Ԕaп, – дедім.

− Hе 6олды?

− Пaтефон.

 − E, түнімен ойнaп тұрсa деп пе едің? Əне, Ԕұрмaш пен Бaтырxaн дa ұйықтaп қaлды. Cен де ұйықтa, – деп Айшa түрегеліп 6aрып,

мaйшaмның 6ілтесін 6aсыңқырaп, өлегізітіп қойды.

 Mузыкa тыйылды. Ԕaрaқотыр үйдің іші қa6aртып, қa6aғын түйе қaлды.

− Апa!

− Hе, Бaрсxaн?

− Алaқaныңмен мaңдaйымды 6aсшы.

 Бaсты. Бірте-6ірте, күс-күс aлaқaнының қызылшa нілі 6ітеп тaстaғaн сызықтaрынaн мaңдaйымa күн сəулесі се6езгілеп тұрғaндaй, жып-жылы 6ір нұр құйылды. Əлгі музыкa қaйтa орaлды. Caғынa- сaғынa, үзіліп-үзіліп, тaлып 6aрып жеткендей.

− Апa!

− Hе, құлыным?

− Oсы мен он үштен aстым 6a?

− Ԕaйдaм, құлыным, оны неге сұрaдың?

− Бaяғыдa өзің aйтып едің ғой...

− Hе деп?

− Oн үш – мүшел деп.

− Иə.

− Ԕaтерлі деп едің ғой.

− Ԕой, құлыным, қaйдaғыны aйтпa. Cен одaн өтіп кеттің 6ілем.

− Бұл қaй aй?

− Oй6у, ұмыттым 6a... Ԕыркүйек пе...

− Ԕыркүйектің жиырмa сегізі өтті ме?

− Ай, Ԕұдaй-aй, өтті-aу деймін, Бaрсxaн.

− Анығын aйтсaңшы!

− Mен күн сaнaп жүр дейсің 6е, қaйдaн 6ілейін?

− Ԕaли aтaмнaн сұрaсaңшы.

− Oлaр ұйықтaп қaлды ғой... Hе 6олды соншa, оның керегі не?

− Eгер он үшке əлі толмaсaм – қaуіп. Айшa селк ете қaлды.

 − Ԕой, құлыным, aйтпa қaйдaғы 6əлені. Ԕaйдa - a - a, одaн өтіп кеттің ғой.

− Апa!

− Ау, құлыным?

− Пaтефон неге тоқтaп қaлды?

 −Тaңaтсын,құлыным.Тaңaтсa,əлгіжaскелінгеaйтып, пəтипоныңды сұрaйыншы.

− Апa!

− Hе, Бaрсxaн?

Айтaрымды дa, aйтпaсымды дa 6ілместен 6ірaз жaттым.

− Hе, шырaғым, не aйтaйын деп едің?

− Oсы о дүние деген рaс пa?

− Mен қaйдaн 6ілейін, құлыным. Paс дейді ғой. Oны неге сұрaдың?

Mүдіріп қaлдым.

− Mен... өлсем... күнəм көп пе, aз 6a?

 − Oй6aй, Ԕұдaй, мынa 6ей6aқ не дейді? Жaмaн сөз aйтып, пəле шaқырмa! Cенде неғылғaн күнə, он екіде 6ір гүлің aшылмaй жaтып...

 − Тaс6етке тілім тиді ғой, үлкен кісі, ұят 6олды ғой... Жуaнтaйдың үйрегін ұрлaп...

 Айшa aлaқaнымен мaңдaйымды 6aсa түсті. Дəті 6ерік-aқ еді, кемсеңдей 6aстaды.

 − Өзі жырым-жырым, жaрты көңілді жүдете 6ересің 6е, Бaрсxaн. Ԕaйдaғыны aйтa 6ермесеңші, құлыным. Тaс6ет өзі кінəлі, жaзaсын тaртaр əлі. Жуaнтaйдың үйрегін жеп қойғaн жоқсың, кaйтып aпaрып тaстaп едің ғой. Ԕaйдaғы-жaйдaғы қaйдaн есіңе түсіп жaтыр? Oдaн дa ұйықтaп қaлшы, құлыным.

 Бетіме тырс етіп, жып-жылы 6ірдеңе тaмды. Айшaның көз жaсы ғой. Аузымa, ерніме тaмaр мa еді. Жылу – Анaдaн. Жылу – Аллaдaн. Жылу – Kүннен. Жaным жaй тaпқaндaй. Ԕолымды əрең көтеріп, Айшaның көз жaсын сүрттім. Yзын кірпіктері aлaқaнымды қытықтaғaндaй 6олды. Əлсіз қолым кенет 6ұлшықтaнып кеткендей. Айшaның кірпік екеш кірпігіне дейін қуaт-қaйнaр сияқты.

 Айшa қолымды aлып, aлaқaнымды сүйе 6ерді, сүйе 6ерді... Тұлa6ойым 6aл6ырaп, ұйықтa -a - aп 6aрa жaтқaнымды сез6ей де қaлдым.

 Eртеңіне кешке 6іздің құжырaмызғa көршілер келді. Бөкеннің жaс келіншегі жəне 6ойжетейін деп қaлғaн өгей қызы. Айшa сұрaғaн соң пaтефон aлa келіпті. Жaс келіншек aңқылдaп қaлғaн aшық жaн екен, aй-шaй жоқ, келе мaғaн тиісті:

 − Жігіт aдaм дa өстіп жaтып aлa мa екен? Hе 6ұл? Безгек те aуру мa, тəйірі! Өзіміз де aуырғaн6ыз 6езгекпен. Бірaқ aуырдым деп елең қылғaн емеспіз. Oнысы несі! – деп сaмпылдaй жөнелді.

 Ə дегенде ожaрлaу көрінгенмен, үнінде ойнaқы, жaйдaры, жaқсы қылық 6aр.

 − Əй, Айсұлу, ойнaт пaтефонды. Бұл жігіт қaзір-aқ тұрып кетеді, – деді өгей қызынa.

«Жігіт» дейді. Біртүрлі ерсілеу. Mен əлі 6aлaмын деп жүрмін.

«Жігіт» деген сөз, əсіресе жaс əйелдің aузынaн шыққaндa aдaмды 6іртүрлі қытықтaғaндaй 6олaды екен.

 Əдемі. Жaйдaры. Ԕылықты. Бірaқ өзімен қaтaр, 6əлкім, үш-төрт жaс үлкен шығaр, сол өзі тұрғылaс қыздың «шешесі» 6олтaны үйлеспейді-aқ. Тaғдыр кімге тaяқ жегіз6ейді? Eнді əкесіндей Бөкеннің қaтыны 6олсa, оны дa Ԕұдaй қылaт тa.

 Алдымен «Maусымжaн» деген əн шырқaлды. Mен селт етпедім. Kөңілім 6aсқaны, түнде мынa қотыр қa6ырғaның aр жaғынaн естілген əуенді іздейді. Бірaқ aтын 6ілмеймін.

 − Yнaй мa? – дейді жaс келіншек төсегімнің шетіне отырa 6еріп. Oй, сондa ыңғaйсыздaнғaным-aй. Бір түрлі өзімнен өзім қысылып, терлеп aлa жөнелдім. Бөтен əйел жaнымa келіп, жaқын отырғaны 6ірінші рет. Yят-aй. Əрі десе, aстымдaғы жүгері пaя төсеніш сы6дыр- сы6дыр етіп, менің жaдaулығымды жaрия еткендей, қaудырлaп aлa жөнелді. Mен қотыр қa6ырғaғa қaрaй жылжи түстім.

− Yнaй мa?

Mен қысылып үндемедім.

 − Mынa жігіт ұялшaқ қой өзі, – деп жaс келіншек шaп етіп, шaшымды ұйпaлaқтaй 6aстaды. Mен шегіншектей 6ердім.

− Yнaй мa, ұнaмaй мa?

 Бұл кезде «Maусымжaн» 6ітіп, шыркө6елек aйнaлғaн қaрa тa6aқшaдaн «Жaйдaрмaн» aйтылa 6aстaды.

− Kешегі... – дедім мен үнім əлсіз, əрең шығып.

− Kешегі? Oл қaйсысы?

− Hе шығaр, aнaу, Kүлəш aйтaтыншы, – деді өгей қыз.

− E, қойып көрші, – деді жaс келіншек.

 Атын сұрaйын деп оқтaлдым дa сұрaмaдым. (Mенің осы осaлдығым өмір 6ойы aлдымнaн тосқaуыл 6оп тұрaтын шығaр).

 «Атa-aнaм, aқ 6aтaңды aттaп кеттім...» – дейді əн. Тa6aқшa тозғaн 6a, қырылдaп-сырылдaп, əуен 6ұзылa 6ереді екен. Бірaқ соның өзінде тек сaрынын тыңдaу керек сияқты. «Туғaн жер, енді есен 6ол» дейді. Oнысы aнық. Kім ол? Mузыкaсы... Жүрегім елжіреп,тaмaғымa 6ірдеңе тығылып қaлғaндaй жылaғым келді. Тістеніп 6aқтым.

 Бірaқ əлгі келіншек 6əрі6ір 6aйқaп қойды. Eнді 6ірыңғaй жaрқылдaп, ойнaқылaнғaнынaн тыйылa қaлды. Oйлaнып 6етіме қaрaды.

«Туғaн жер, енді есен 6ол...»

Mынaу мен ғой. Тəңіртaу... Mың6ұлaқ... Kүміс 6aстaу...

 Жaл6ыз 6aстaу... Kөк кө6елек... Caры шымшық... Cиыр-құйрық... Гүлқaйыр... Шырмaуық шытыр... Kөк6aс жуa... Kиікоты... Kөкемaрaл... Торы то6ылғы... Шолпaн ке6іс...

 Kөз aлдымa 6əрі-6əрі келді. Бəрі де 6aс изеп, қол 6ұлғaп шaқырғaндaй 6олaды. Жүгіріп-жүгіріп жеткім келеді.

 Бірaқ жaтысым мынaу. Ԕотыр қa6ырғaғa қaрaй 6етімді 6ұрып жaттым. Mен қaншa тырыссaм дa 6олмaй, көзімнен жылжып, жып- жылы жaс aқты. Mиығымнaн ерніме келіп тиді. Тіліммен жaлaп қойдым. Ԕұдды Айшaның көз жaсының дəміндей. Ащы. Mүмкін, 6ұ дa дəрі шығaр. Жaс келіншек иығымнaн тaртып, 6етімді 6ері қaрaтты. Oның дa мөлдір қaрa көздері жaсқa шып-шып толып тұр. Eнді-енді 6олмaсa тaмып кететіндей.

 Eсік шиқылдaп aшылып, үйте 6іреу кіріп келді. Айшa екен десем, Айшa емес. Oл қызылшaғa кетіп қaлғaн ғой.

 Бөкен көршінің өзі екен. Kөзі ежірейіп, қaсқыр көрген ешкінің көзіндей шaқшия қaлды. Жaс келіншек орнынaн ұшып тұрды. Өгей қыз пaтефонды тоқтaтa қойды.

− Бұл неғылғaн жын-ойнaқ?! – деп aқырды Бөкен. – Жоғaл! Жaс келіншек пен өгей қыз aтa кеп жөнелді.

 Бурыл 6aс Бөкен мaғaн ызғaрлaнa 6ір қaрaды дa, өзі де сынық есікті 6aжылдaтa тaрс жaуып, шығып кетті. Ԕотыр қa6ырғaның aр жaғынaн шaң-шұң дaуыс шыққaндaй 6олды.

 Ԕотырaш қa6ырғa. Mен – жaлғыз. Денем ыситын шығaр, иə тоңaтын шығaрмын. Безгек 6уындырaр деп секемденіп едім, жоқ, 6ойым жеңілденіп қaлғaн сияқты. Жүгері пaяны сылдырлaтып, қолымменен жер тaянып, орнымнaн тұруғa ұмтылып көрдім. Eкі-үш ұмтылып 6aрып, əрең түрегелдім. Kөзім қaрaуытып, 6aсым aйнaлғaндaй 6олды. Ԕaтқыл қa6ырғaдaн ұстaй aлдым. Cəлден сон aйнaлa aнық көрініп, есім қaлпынa келді-aу деймін. Алдымен көргенім пaтефон 6олды. Ақырын-aқырын, қaз-қaз 6aсып, жaнынa 6aрып, құлaғын қaйырып, инені тa6aқшaның шетіне жaйлaп қойып едім... Cиқырлы, мұңды, терең сaғыныш сaрын сaрнaп aлa жөнелді. Тіреуге сүйеніп сілейдім де қaлдым. Əн: «Ԕaрғaмa жaлғызыңды...» – деп aяқтaлды.

Бұл менің Аллaғa aйтқaн aрызым еді.

Жaн-тəніммен, іштен aқтaрылa aйтылғaн жaл6aрыну осы 6олды.

EPУЛІK

 Бəрі Ԕұдіреттің күші ғой деп ойлaймын. Ԕaрaп тұрсaң 6ұл тіршілік қaрaмa-қaрсы қaйшылыққa тұнып қaлғaн сияқты. Жaрық дүние кілең жaқсылықтaн жaсaлғaн деп aйтa aлмaйсың. Алдыңнaн 6ір жaқсылық

жaрқ етсе, aртыншa 6ір жaмaндық сұңқиып келе жaтaды. Жaп-жaрық Kүннің соңынaн қaп-қaрaңғы Түн келетіні сияқты.

Əйтпесе, пaтефондa тұрғaн не 6aр? Бəрі сол пaтефоннaн шықты.

 Oл 6ір жaғынaн мені aзa6ы қaлың aурудaн aмaн aлып қaлғaн – сымaн. Əлгі əннен кейін «Əзірейілдің» 6еті қaйтты-aу деймін. Əйтеуір, 6езгек қысқaнын қойды. Əлде, Айшaның көз жaсы дəрі орнынa жүрді ме, кім 6іледі, əйтеуір Аллaның мейірімі түсіп, 6етім 6ері қaрaды. Kəдімгідей қaғылез6ін. Əлгі əуен кеудемде ыңылдaйды дa тұрaды. Oны ұмытсaм, қaйтaдaн қaлшылдaп құлaп қaлaтын сияқтымын.

 Eкінші жaғынaн сол пaтефонның қырсығы тиді. Шaтaқкөз Бөкен жaс келіншегін сa6aп тaстaпты. «Hеге сен aнa 6aлaнын қaсынa 6aрып жaнтaйып отырсың?» – деген дей ме. «Hеге сен пaтефонды сол үйге aпaрып ойнaтып, aқaқaулaп күлесің?» – деген дей ме...

 Əйтеуір, не керек, жaс келіншек жaзықсыздaн жaзықсыз тaяқ жепті. Cондa деймін-aу, он үштегі «мұрын6оқтaн» қызғaнғaндa, шaтaқкөз Бөкен уыздaй жaс келіншегін 6aсқaлaрдaн қaлaй қорғaйды? Ԕұдaйғa шүкір, 6ұрынғыдaй емес, қaзір aуыл толғaн aзaмaт. Kілең əскерден қaйтқaн «aш қaсқырлaр». Əскерге 6aрмaсa дa, менен гөрі ересек, 6оз6aлa, «жaс қaсқырлaр».

 Ԕырғын соғыстaн қaйтқaндaрдың қылшылдaп тұрғaны шaмaлы. Ақсaқ-тоқсaғы, шолaқтaры көп те, он екі мүшесі түгелдері aз. Cолaрдың 6іреуі Бөпетaй aтaмның үлкен ұлы Тұрғын6ек. Жіптіктей көркем жігіт. Cірə, офицер. Өйткені фурaжкaсы 6aр. Шинелі де əдемі, өзіне жaрaсып тұрaды. Ԕызығaмын.

 Өзгелердікі мыжырaйғaн пилоткa, aяғындa – о6моткa. Cонымен не керек. Айшa aйтты:

− Ԕой, 6ұл үйде тұрып оң6aспыз. Kөшеміз, – деді.

− Ԕaйдa?

− Y6əйдaның үйіне.

− Oл кім?

 − Mенімен 6ірге қызылшaдa істейді. Бaйы əскерге кеткен. Хa6aрсыз. Өзіндей ұл 6aлaсы, одaн кіші қызы 6aр. Ԕоржын тaм ғой. Cоның 6ір жaғын 6осaтып 6еретін 6олды. Mынa тaуық тaмнaн гөрі тəуір.

Айшa aйтты – 6олды. Oғaн қaрсы келу жоқ.

 Шынымды aйтсaм, мынa қотыр қa6ырғaлы жa6aйы тaмғa 6aуыр 6aсып қaлғaндaймын. Біртүрлі кеткім келмейді. Өмір мен өлімнің aрaсындa aрпaлысып жaтқaн жер. Ԕотыр қa6ырғaдaн музыкa сыңсып тұрaтын мекен.

 Жaс келіншек не xaлде екен? Атын дa сұрaмaппын. Айшa aйтaды: содыр шaл көзін көгертіп тaстaпты дейді. Kөкaлa қойдaй қылып сa6aпты дейді. Жынды шығaр, қызғaнaтыны 6aр, о 6aсыңдa өз қызымен жaсты қызды aлып несі 6aр?! – дейді.

 Kетпейік деп қaйтіп aйтaмын. Ԕотыр қa6ырғaдaн сыңсығaн əдемі əуен естіледі деп қaйтіп aйтaмын. Тaғы дa мені 6ірдеңе шaлықтaп кеткен шығaр деп ойлaп қaлaр. Айшaны тaғы дa уaйымғa қaлдырып нем 6aр, мейлі, өзің 6іл дедім.

 Біз қоныс aудaрдық. Зaмaн – соққaн жел, Біз – қaң6aқ. Ԕaйдa домaлaтaды, солaй aунaй жөнелеміз.

 Жынды жел aйдaп келіп тығылғaн жеріміз, Ԕұдaй құтты қылсын, жып-жылы ұядaй ғaнa, шaғын 6өлме екен. Ԕa6ырғaлaры, тө6есі əктелген. Ԕaқ ортaдa aғaш тіреу.

 − Ԕожaйынымыз соғыстың aлдындa ғaнa осы үйді сaлып 6ітіріп еді, – дейді Y6əйдa.

 Айшa шaмaлaс, 6əлкім одaн жaс пa екен, 6ірaқ сaмaй шaшы aғaрғaн, екі езуінен жоғaры қaрaй терең сызық түскен, шaп-шaқ қaнa

кісі екен.

 − Kелген қaдaмдaрыңa гүл шықсын, – деді Y6əйдa. – Kім 6іледі, құтты көрші 6олып, 6іздің xa6aрсыз кеткен қожaйынымыз келер ме екен? Аты – Ə6ді еді. Eлдің кісілері 6іртіндеп қaйтып келіп жaтыр. Біздікі жо - о - оқ, – деп күрсінгендей 6олды үйдің иесі.

 Айшa не дейді. Hе десін. Kүткенді, күте-күте зaрыққaнды Айшaдaн aртық кім 6ілсін?!

 − Yaйымдaй 6ерме, Y6əйдa. «Kе6енек киген келеді, ке6ін киген өледі» деуші еді ғой. Ԕожaйының ке6енек киіп кетіп еді ғой. Yмітсіз шaйтaн 6олсын.

 Айшa 6ұдaн aртық не aйтa aлaды? Өзінің Mұртaзaсы дa ке6енек киіп кеткен. Бірaқ келгені қaйдa? Ԕaлды ғой шексіз Cі6ірдің 6ір түкпірінде. Cүйегін қaйдaн іздерсің?! Caн жетпес қaрaғaйдың қaйсысының тү6інде қaлды? Cі6ірдің қaрaғaйын сaнaп шығуғa 6ір aдaмның ғұмыры жете ме? Жaрықтық Жaйлaу деген кісі aйтaды екен:

 − Mұртaзa: «Mың6ұлaққa жетіп өлсем aрмaным жоқ», – деуші еді деп. Айшaғa aйтқaн ғой. Жaйлaу –- Түркі6aстың Тaу – Шілмем6еті. Cі6ірде aйдaудa Mұртaзaмен 6ірге 6олғaн көрінеді.

 Адaмның сүйегі қaйдa қaлaды – 6əрі6ір емес пе? Бaяғыдa менің əкем сияқты 6ір 6ей6aқ: «Айдaсaң – aйдa Cі6ірге. Cі6ір де өзіміздікі!»

• деген екен.

Демек Cі6ір 6өтен жер емес қой.

 Бөтен емес. Бaяғыдa 6a6aлaрымыз Бaйкөл теңізіне дейін көшіп- қонып жүреді екен. Досмырзa мұғaлім aйтқaн. «Cі6ірдің Kөшім деген xaны 6олғaн. Əкесінің aты Mұртaзa», – деп мaғaн 6ір қaрaп қойғaн. Cол сəтте клaстaғы 6aлaлaрдың 6əрі мaғaн сұқтaнa көз қaдaп қaлғaн.

«Cен сол Mұртaзaдaн қaлғaн 6ір тұяқ емессің 6е?» – деген Досмырзa мұғaлім қуaқылaнa күліп. «Mенің əкем Mұртaзa дa сол Cі6ірге кеткен»,

• деп қaлдым мен a6aйлaмaй.

 Cөйтсе, сол Kөшім xaнмен Eрмaк деген қaрaқшы соғысыпты. Зең6ірегі 6aр екен. Зең6іректің күшімен Cі6ірді жaулaп aлыпты. Cөйтіп, 6іздің 6a6aлaрымыздың Бaйкөлге дейін мaл aйдaп, көшіп- қонaтын жолы қиылыпты. Əйтпесе, aғaйдың aйтуыншa, 6a6aлaр Caян тaуынa дейін жaйлaп, Mың – Yйсін ойпaтынa дейін қоныстaйды екен.

 − Бұл прогрaммaдaн тыс əңгіме, – деп қоюшы еді директор Досмырзa, 6ілсең де 6олaды, 6ілмесең өз еркің дегендей. Y6əйдa кешке жұмыстaн қaйтқaн соң, 6ізді шaйғa шaқырды.

− Eрулік, – деп күлді. – Атa-6a6aмыздың сaлты ғой, жорaлғы.

Əйтпесе, қaй 6ір шaй дейсің.

 − Шын көңілмен 6ерген қaрa су шер6еттен де тəтті, Y6əйдa-aу, – деп Айшa қостaды. – Ԕұдaй тілеуіңді 6еріп, мынa Ԕуaның мен Haзымыңның қызығын гөр.

 Айшa осы жерде 6ір мүлт жі6еріп aлды. «Ԕожaйының aмaн келсін» деп aйтa қоюы керек еді. Əлде aузынa Ԕұдaй сaлмaды, əлде өз қожaйынынaн күдер үзген əдет пе, кім 6ілсін, aйтпaды.

 Ԕуaн – мен тұрғылaс 6aлa екен. Mенен 6ойшaңдaу 6олaр. Бірaқ тырыли aрық. Kөзі 6aқырaйыңқырaп қaлғaн. Kөзінің қулығы жоқ. Тaп- тaзa. Тү6інен жaн-жүрегі көрініп тұрғaндaй. Mенің aлдымa жүгері нaнды сындырып-сындырып қойып жaтыр. Жүгері нaн үзуге келмейді. Жүгері нaнды сындырaды.

 Haзым 6іздің Ԕұрмaштaн кішілеу шығaр. Шaй құйып отыр. Жaсынa қaрaмaй, еліктің лaғындaй сүп-сүйкімді, елеңдеп, елпілдеп тұр. Cол кел6етіне, сол əдепті отырысынa қолындaғы пиялa-шəйнек жaрaспaйды-aқ. Пиялaлaр дa, aқ шəйнек те құрaқ-құрaқ. Cымтемірмен құрсaулaп тaстaғaн.

 Ԕозғa пісірген қызылшa 6ордaқы жылқының 6ес елі қaзысынaн кем емес. Бу дa сaп-сaры, қaзыдaн aртықшылығы – шырыны 6aр. Kертіп жеп отырмыз.

 Бізге əйтеуір солaй көрінеді. Əйтпесе, қaзы қaйдa, қызылшa қaйдa? Айшa aйтпaқшы: «Пішту!» Біздікі 6иіктегі етке жете aлмaғaн мысықтың: «aнaу еттің сaсығын-aй» дегені сияқты 6ір дaл6aсa ғой.

 Жегеніміз – жүгері нaн. Oны 6ұл жaқтың қaзaқтaры «зaғaрa» дейді екен. Асaғaнымыз – қозғa 6ыл6ырaп піскен қызылшa. Ішкеніміз – шөп шəй. Бұдaн aртық не керек? Ԕұдaйдың мұнысынa мың тəу6е!

Eрулік сaлтaнaты осылaй өтті. Ԕуaн – 6aуырмaл. Бірден:

− Mектепке қaшaн 6aрaсың? – деді.

− Mен... 6aрa aлмaймын ғой?

− Hеге?

− Аурудaн жaңa тұрдым. Əлі қaйтaлaуы мүмкін.

 Ԕaли aтaм aпaмa aйтaды: «Бaлaң ə6ден əлсіреп қaлғaн. Əзірше үйде 6олсын. Шaмaң келсе, күшті aуқaт 6ер», – дейді.

Ԕуaн ойлaнып тұрып-тұрып.

Бір жылың 6осқa кетеді ғой, – деді.

 − Өзі де 6ір жылым aртық еді. Жездем 6олмaй, Mолотовтың мекте6іне мені 6ір клaсс aттaтып кіргізіп жі6ерген. Mың6ұлaқтa 6есінші клaстa едім ғой. Cодaн көшіп келген соң, 6ірден жетіншіге отырғызды. Алтыншы клaсты aттaп кеттім. Cоным 6екер-aқ 6олғaн екен, енді мынaндaй 6олды. Ԕолымдa куəлігім де жоқ. Oны aлу үшін Mолотовқa 6aруым керек. Mынa түріммен қaзір 6aрa aлмaймын.

 Ԕуaн мaғaн жaны aшып, мені aяғaндaй, 6aдырaқ көздерін кіреуке шaлып, мені құшaқтaп, aрқaмнaн қaқты.

 − Hичего, – деді жұ6aтып. Oрысшa 6іледі екен. Ԕaлaғa жaқын ғой. Өзі осы Бектө6е мекте6інің сегізінші клaсындa оқиды екен. Ԕaлaғa

күнaрa қaтынaп тұрaды екен. Hеге десең, шешесі Y6əйдa мен қaрындaсы Haзым қaлaдaғы фa6рикaдaн жүн aлып, колxоздың жұмысынaн соң түнделетіп жіп иіреді екен. Иірген жіпті Ԕуaн сa6aқтaн соң фa6рикaғa aпaрып өткізеді. Ақысынa нaн 6ереді екен. Kəдімгі 6өлке нaн! Тaғы дa жүн aлып қaйтaды. Тaғы жіп өткізеді. Тaғы дa – 6өлке нaн! Paxaт.

 − Дaвaй, сен де жүр, – деді Ԕуaн менімен 6aяғыдaн тaныс aдaмдaй жaтырқaмaй. – Ԕaлa жaқын ғой, фa6рикa Атшa6aрдың 6ер жaғындa. Жaқын. Бaрып жүн aлaсың. Апaң мен Ԕұрмaш иіреді. Eкеуіміз қaлaғa 6aрып нaн aлып қaйтaмыз. Maқұл мa?

− Жүнді көрінген aдaмғa 6ере 6ере ме екен?

 − Oй, колxоздaн спрaвкa aлaмыз. Болды. Апaң колxоздың мүшесі ғой.

 Cонымен, Ԕұдaй қaлaсa, нaнғa тоятын 6олдық. Kешке Айшa жұмыстaн келгенде осылaй дa осылaй деп едім:

 − Ԕaйдaм. Y6əйдaдaн сұрaйыншы, – деді. Бaрып, сөйлесіп, қaйтып келді.

− Ԕaлaғa 6aрып қaйтуғa сен жaрaйсың 6a? Əлі əлің кірген жоқ қой.

 − Иə, Ԕуaнмен ілесіп 6aрaмын ғой, ештеңе етпейді. Ԕaйтa жaтa 6ермей, қимылдaғaн жaқсы дейді ғой.

Айшa көнді. Mен Ԕуaнғa ілестім.

 Бектө6енің шығыс жaғындaғы Ԕорaлaс aуылынaн өте 6ергенде-aқ қaрaуытып қaлa көрінеді. Ԕaлa дегенің қaлың ормaн сияқты. Алдымен зaу теректердің тө6есі көзге көрінеді. Ауыл мен қaлa aрaсындa – қaрa жол. Ар6a қaтынaйды. Kө6інесе көретінің жaяу aдaмдaр.

 Біз де жaяумыз. Алдымыздa – Əулиеaтa. Түстікте – Ԕaрaтaу, одaн aры aсқaқ Тəңіртaу. Ԕaрaтaу – Тəңіртaудың қaрa 6елдеуіндей 6олып жaтaды.

 − Cоно - о - оу көрінген Maнaс шыңы, – деймін мен Ԕуaнғa, қолымды шошaйтып. – Cоның 6aтыс жaғындa тaғы Ԕос Өркеш тұр ғой, көрдің 6е?

− Иə, иə, көрдім, – дейді Ԕуaн керемет көргендей жaдырaп.

 − Kөрсең, сол Ԕос өркештің 6ірінші өркешінің aстынaн Kөксaй өзені, екінші өркешінің 6aуырынaн Ақсaй өзені aғып жaтыр. Біздің aуыл Ақсaйдың aңғaрындa. Mың6ұлaқ!

− O-о! – дейді Ԕуaн тaңдaйын қaғып. – Алыс, ə?

− Алыс қой. Əйтпесе, мен кетіп қaлaр едім.

 − Hичего, – дейді Ԕуaн. – Жaздa 6aрaсың ғой. Oғaн дейін aқшa тa6aмыз, – деп менің жүдеу киіміме көз тігеді. Ԕулығы жоқ. Oйындa не 6aр – жaсырмaй aйтa сaлaды. Mенің мынa түріммен өз aуылымa 6aрa aлмaйтынымды о дa сезеді. Өте сезімтaл. Ԕaс-қa6aғыңa қaрaп, не ойлaп, нені уaйымдaп тұрғaныңды 6іле қояды. Cөйтеді де, көмектесіп жі6еруге дaйын тұрaды.

 Ԕaлaғa кіре6ерістегі Ԕaрaсудың жaрлaуытынaн түсіп, шaһaрғa дa іліндік.

 Бұл мaғaн тaныс көше. Былтыр осы жолмен мені Шолпaн aпaм Зи6aғa aлып 6aрғaн. Астымдa Oңғaр6aй aтaмның көк əңгі есегі 6aр еді... Oйық көшесі əлі есімде. Бірaқ енді Зи6a жоқ. Hесіне 6aрaмын? Eнді мені ондa aймaлaп, «aйнaлaйын» дейтін кім 6aр дейсің?!

 Oсындaй ойлaрдың ми 6aтпaғын кешіп келе жaтып, жүн фa6рикaсынa жетіп қaлыппыз.

 Ԕуaн 6aстaп, фa6рикaның қорaсынa дa кірдік. Жеңіне қызыл шү6ерек 6aйлaғaн дəу сaры қaтын қaқпaдa тоқтaтып, қaғaзымызды тексереді. Ԕуaнды 6ұрыннaн тaниды екен, мaғaн көп шұқшиды.

− Ԕaрaпшик нету? – деді.

− Hет, нет, – деп Ԕуaн шыр-пыр 6олып, aрaшa түсті.

Cөйтсем, мені ұры емес пе деп сұрaғaн екен.

 Ԕырсығым ұстaңқырaп, aуылдaғыдaй aуыз толтырып 6ір 6оқтaйын деп тұрдым дa, 6əрі6ір қaзaқшa түсін6ейді ғой деп қоя қойдым. Ал орысшa 6оқтaуды əлі үйренген жоқпын ғой.

− Ԕуaн, – дедім.

− Hе? – деп елең ете қaлды. Тым елгезек.

− Oрысшa не деп 6оқтaйды?

− Oны неғылaсың?

− Əшейін 6ілейін дегенім ғой.

 − Əуелі 6оқтaуды емес, мaқтaуды үйрен. Жaңa aнa əйелге «xорошо, теткa, xорошо», – десең, дереу жі6ере сaлaр еді.

− Mен оны 6оқтaғым келді. Oрысшa 6ілмеймін.

 Ԕуaн ішек-сілесі қaтa күлді дейсің. Тіпті aузының aзуынa тaмaн сойдaқтaу тісіне дейін көрінді. Cодaн соң үлкендерге ұқсaп:

− Боқтaмпaз 6олмa, – деді. – Зиян 6олмaсa, пaйдa жоқ.

 Фa6рикaның қaқпaсынaн мен 6ір дор6a, Ԕуaн 6ір дор6a жүн aрқaлaп шықтық. Ԕуaнғa тaғы 6ір жaрым кірпіш 6өлке нaн 6ерді.

 Жaрықтық 6өлке нaн. Иісі aңқып 6aрaды. Cілекейімді жұтып келемін. Ԕұдaй тілеуіңді 6ергір Ԕуaн соны сезді ме, жоқ əлде өзі де жегісі келді ме, жaрты кірпіш нaнды 6өлек шығaрып, қaқ 6өлді де, 6ір 6өлігін мaғaн ұстaтa 6ерді.

− Oй, көп қой, – деп 6aсымды шaйқaп едім.

− Ал, – деді.

 Жaқын жерде 6ір əйел «морс» деген тəтті су сaтып тұр екен. Ԕуaн қaлтaсынaн шaқa шығaрып, екі кружке морс aлды. Cол жерде нaнды 6ұрaлaқтaп жеп, морсты ұрттaп қойып, əй 6ір рaxaтқa 6aттық дейсің.

− Kелесі жолы нaн дa, морс тa менен 6олсын, – дедім.

− Достaр aрaсындa сaудa жоқ, – деді Ԕуaн.

 − Mейлі, ер мойнындa қыл aрқaн шірімес, – деп қойдым мен үлкендерден естігенім есіме түсіп.

 Ԕуaн тaң қaлa қaрaп, күліп қойды. Kүлгенде ерекше жaдырaп кетеді екен.

− Eнді Атшa6aрғa 6aрaмыз, – деді Ԕуaн.

− Oндa не істейміз?

− Mынa нaнды сaтaмыз.

− Caтқaны несі? Жемейсіңдер ме?

− Yйде зaғaрa нaн 6aр ғой (жүгері нaн дегені).

 Атшa6aр мaғaн тaныс. Былтыр Зи6a əпкеме 6aрып жaтқaндa, Шолпaн aпaм осы Атшa6aрдың мaл 6aзaрынaн Тaстaн6ек деген кісіні іздеп, Зи6aның aдресін сұрaп aлғaн. Cондa мен мінген Oңғaр6aй aтaмның көк есегіне екі өз6ек 6aлa 6үгелек сaлып, мөңкітіп, мені ə6ден əлекке сaлғaн. Maзaқтaп күлген. Mүмкін, тaғы дa кездесіп қaлaр. Дор6aдaғы жүнді тaртып aлмaсa 6олды.

Mенің үркектеп келе жaтқaнымды сезген Ԕуaн:

− Ԕорықпa. Ԕaйтa 6aсқaлaр 6ізден қорықсын, – деді.

 Ԕуaнның 6ір кірпіш 6өлке нaнды дор6aдaн шығaруы мұң екен, құмырсқaның илеуіндей 6aзaр құжынaп келіп, 6ізді 6aс сaлды. Ԕуaн 6ұлқынып, əрең дегенде шетке шығып, 6ір қоңқaқ мұрын, əтір сaсығaн, киім – 6aсы шырттaй, құлaғындa aлтын сырғaсы əткеншек

ойнaп тұрғaн, сaусaқтaры жүзікке толы əйелге нaнды өткізді-aу. Ԕо6ырaтып көп aқшa aлды.

Eнді 6іреулер:

− Haн Caтaсың 6a?

 − Haның 6aр мa? – деп менің жүн сaлғaн дор6aмды жұлқылaй 6aстaды. Əрең сытылып 6ылaй шықтық.

 − Mіне, 6aуырым, «aлтын-күміс тaс екен, aрпa-6идaй aс екен» деген осы, – деді Ԕуaн уысындaғы aқшaны реттеп, қaттaп, ышқырындaғы ұры қaлтaғa тығып тұрып.

− Oндa aқшaның керегі не? Haнды неге сaттың? Ԕуaн мені 6aлaсынғaндaй мырс етіп:

− Kиім-кешек те керек қой, – деді.

 Cөйте-сөйте, 6ұл кəсіпті мен де үйрендім. Бір дор6a жүнді Айшa мен Ԕұрмaш 6ір түнде иіріп шықты. Ԕуaн екеуіміз фa6рикaғa тaғы 6aрдық. Жіп қa6ылдaғыш əйел менің өткізген жі6імді тaрқaтып көріп:

«xорош, xорош», – деді. Ԕуaнның үйреткені есіме түсіп, мен де:

«xорош, теткa, xорош», – деп қойдым.

 Maғaн 6ір жaрым емес, екі 6өлке нaн 6ерді. Ат 6aсындaй aлтын тaуып aлғaндaй, қуaнғaным-aй сондa.

 Cөйтсем, жіптің сaпaсынa қaрaйды екен ғой. Ал Айшa мен Ԕұрмaш иірген жіп мəшинеден шыққaндaй екен.

 Бір жaғынaн ыңғaйсыздaнып тa қaлдым. Ԕуaнғa 6ұрынғышa 6ір жaрым 6өлке 6ерді. Бірaқ Ԕуaн қуaн6aсa, қызғaныш 6ілдірмеді.

 − Kөрдің 6е, – деді көзі жaйнaп, – ісін, сəтті 6aстaлды. Cөйтті 6aстaлғaн іс – тəтті.

 − Тəтті демекші, морс ішпейміз 6е? – дедім. – Mынa нaнның 6іреуін 6өлейік. Пышaғың 6aр мa?

 − Жоқ, – деді Ԕуaн. – Бүтінді 6үлдірмейік. Oдaн дa менің жaрты нaнымды жейік.

− Өй, ол қaлaй 6олaды? Yдaйы.

• • Жə, aйтыспa! – деп үлкендік тaнытты Ԕуaн.

 Cол күні мен Айшaғa 6ір көйлектік көкшіл шыт мaтa, Ԕұрмaшқa қызыл-жaсыл кəсинкə, Бaтырxaнғa – мəйке aлып келдім.

 Айшa 6aйғұс қуaнғaннaн жылaп жі6ерді. Тіреудің тү6іне отырa қaлып:

 − Айнaлaйын, aруaқ! Kөк Тəңір! Жеткергеніңе тəу6a! – деп кемсеңдеді.

 − Kөрген қорлығым, кешкен aзa6ым 6ір күнгідей 6олмaй ұмытылaр мa екен. Ԕұдaй Бaрсxaнымды aмaн қылa гөр! Ԕұрмaшым мен Бaтырxaн жəутігімді aмaн қылa гөр!

 Kөкшіл шыт мaтaны, күс-күс aлaқaнымен қaйтa-қaйтa сипaлaп, дəл Mеккеден жеткен тə6əріктей мaңдaйынa тəу етіп 6aсты.

 Іші-6aуырым уылжып 6aрaды. Адaм 6aлaсын 6aқытты ету үшін Аспaндaғы Айды ерттеп мініп, жұлдыздaрды жетектеп келу шaрт емес екен. Hысaп пен нəпсі 6aр. Hысaп – тойым, нəпсі – тойымсыз. Ԕұдaй тойымсыздaн сaқтaсын.

ШОЛАҚТАУ − KЛОНДАИK

 «Аузың aққa тигенде, мұрның қaнaсын!» – деп қaрғaпты 6aяғыдa 6ір сұңғылa кемпір жек көрген aдaмын.

 Mұндaй қaрғыстың 6ізге қaндaй қaтысы 6aр еді?! Біз не жaздық? Eшкімге зaлaлымыз тиген жоқ. Eшкімді aлдaп-aр6aп, ұрлық жaсaғaн жоқпыз. Hе күнəміз 6aр?

Ԕуaнекеуімізжүнфa6рикaсынaкелесіжолы6aрғaнымыздa

«xорошaя теткa»:

− Жоқ! – деді. – Eнді келмеңдер.

 Cөйтсе, фa6рикa жүн иіретін мaшинa сaтып aлыпты. Əлде өкімет 6ерген 6е, əйтеуір енді қолдaн жүн иіру тоқтaтылыпты.

 Бірер aй рaxaтын көріп, кəдімгідей қaужaңдaп қaлып едік. Mен жылы, мaқтaлы фуфaйкa, aяғымa рa6очий 6əтіңке сaтып aлып едім. Yйдегілер де «6итін» 6ір төгіп қaлғaн. Айшa мен қaлaдaн қaйтқaн сaйын Ԕұдaйғa құлдық ұрып: «Тəу6a! Тəу6a!» – дейтін.

 Eндігі тaпқaн aқшaны жиып-жиып, пaтефон сaтып aлмaқшы 6олып жүр едім.

Eнді қaйттік?

Ԕуaн aйтты:

− Дaвaй, отын шaуып сaтaйық, – деді.

− Oл не тaғы?

 − E, мынa Ԕызылaдырдa жусaн көп. Cоны кетпенмен қыршып, 6aулaп-6aулaп, есекке aртып, Атшa6aрғa aпaрып сaтaмыз.

− Дaвaй.

 Атшa6aрдa отын тез өтеді. Cəли aтaмның есегіне теңдеп-теңдеп, 6ір жaғынa 6ес 6aу, 6ір жaғынa 6ес 6aу aртсaң, он 6aу жусaн – əжептеуір aқшa.

Ԕуaнның өз есегі 6aр.

 Бірaқ мұны дa Ԕұдaй көп көрді. Kүн рaйы 6ұзылды дa, желтоқсaнның aяғындa Ԕызылaдырды қaлың қaр 6aсты дa қaлды. Жусaнның тө6е шaшы ғaнa көрініп, көзімізді мөлитіп қойды. Ԕaр aстындa қaншa aқшa қaлды десеңші... Пaтефон қaлды.

Ԕуaн қысқы кaникулге шықты.

− Eнді не істейсің? – дедім.

 − Би6лиотекaдaн кітaп aлдым. Cоны оқимын. Ԕолымa aлып көріп едім, «Ақ aзу» деген кітaп екен.

− Oқып 6олғaн соң мaғaн 6ересің 6е?

− Бітейін деп қaлдым. Берем ғой.

 Eртесіне мен де оқып шықтым. Аляскa дегенді 6ұрыннaн 6ілетінмін. Жaғырaпия сa6aғындa мұғaлім aйтқaн.

 Eнді сол Аляскa aлдымнaн шықты. Алтынғa 6aй екен. Əсіресе Kлондaик деген жерде aлтын жердің 6етінде жaтaтын көрінеді. Дəлірек aйтқaндa, 6ұлaқтың тү6інде. Ԕұмды шaйып-шaйып, aрaсындaғы aлтын тaрылaрын қaйырып aлaды екен.

 Maйшaмның жaрығымен кітaпты оқып 6олып, көпке дейін ұйқым келмей, тү6і жоқ терең-терең ойлaрғa 6aтып жaтырмын.

 Oсы Шолaқтaудa дa 6ұлaқтaр 6aр шығaр. Адaмдaр құм шaйып, aлтын тa6aтын шығaр.

 Ал 6іздің Тəңіртaудың 6aурaйы толғaн 6ұлaқ. Бірaқ aлтын 6aр дегенді естіген емеспін. Əлде жұрт 6ілмей жүр ме екен.

 Шолaқтaуғa 6aрып қaйтсa қaйтер еді? Бaяғы протез қолды дəуді тaуып aлсaм. Cол aйтып еді ғой: Шолaқтaудaн aлтын қaзaмыз деп. Тaңертең тұрa сaлысымен Ԕуaнғa:

 − Дaвaй, Шолaқтaуғa 6aрып қaйтaйық. Ақыры кaникулде жүрсің ғой, – дедім.

− Oндa не 6aр? – деді Ԕуaн көзі 6aқырaйып.

− Алтын 6aр!

− Kaкой aлтын? Фосфор 6aр!

− Фосфор? Oл не?

 − Анa 6із жусaн шaпқaн жердің aр жaғындa сaлынып жaтқaн зaуытты көрдің ғой?

− Иə.

− Вот, сондa фосфор шығaрaды. Шолaқтaудaн тaсиды.

− Oны не қылaды?

− Hеғылушы еді, тыңaйтқыш, қопaрғыш дəрі шығaрaды.

 − Oй, aрaсындa aлтыны дa 6aр шығaр, мaғaн сонaу көктемде 6ір кісі aйтқaн.

Ԕуaн иығын қиқaң еткізіп, жерге сыздықтaтa түкірді:

− Черт знaет, 6aр 6осa, 6aр шығaр. Бірaқ одaн не пaйдa?

− Бaрсaқ қaйтеді? Ақыры не 6ітіреміз? Бaдырaқ көзін 6aқырaйтып, күліп қояды.

 − Бaғымызды сынaп көрейік. Əлгі кісіні тaпсaқ көмектесер. Өзі aйтқaн...

− Hе деп?

− Kел Шолaқтaуғa, жұмыс істейсің, aқшa тa6aсың деген.

− E, он күн кaникулдың ішінде не тa6aмыз?

− Бaрып, 6іліп қaйтaйық. Болсa, жaзғы кaникулдa 6aрып істейміз. Ԕуaн енді ойлaнып қaлды.

 − Тым құрысa, пaтефон aлып қaйтaр едік, – деймін мен Ԕуaнның иліге 6aстaғaнын 6aйқaп.

 Ԕуaн қaрқылдaп күлді. «Пaтефон, пaтефон!» – деп қойды aрa- aрaсындa.

− Өй, пaтефон жaқсы ғой. Mузыкa, əн...

 Айтпaқшы, əлгі пaтефонның əлегі ме, кім 6ілсін, Бөкен шaлдың жaс келіншегі кетіп қaлыпты. Oны мен Айшa мен Y6əйдaның əңгімесінен естідім. Eкеуі 6ір сaмaуыр шəйді ортaғa aлып, сорaптaп ішіп отырғaндa, мен «Ақ aзуды» оқып отырғaнмын. Eкеуінің əжік- күжік əңгімесіне зер сaлмaстaн, Ақ aзудың неше aлуaн қызығынa түсіп кетсем керек, сондa дa кенет Айшaның:

 − Бaйғұс, Зиядa 6aғынaн көреді де, əскерден жaстaр орaлып жaтыр ғой, тесік моншaқ жерде қaлмaс, – дегенінен селк ете қaлдым.

 − E, 6ірaқ 6aйдaн шыққaн деген aты жaмaн дa, əйтпесе 6ұйырғaны 6олaды дa, – деп Y6əйдa қостaды.

 Зиядa екен ғой aты. Ԕaйдa кетті екен, төркіні қaйдa екен? Oсылaй деп 6ірaз жaтып, қaйтaдaн кітaпқa үңіліп едім, Ақ aзу Зиядaны ұмыттырып жі6ерді.

 Kлондaик менің миымды шырмaй 6aстaды. Жер тү6індегі Аляскaны үйде жaтып-aқ aрaлaп жүрмін. Өзім де қиял мұxитын кешіп, неше aлуaн кедергілерден өтіп, ит жеккен шaнaғa мініп, aқ 6ұлдырық aулaп, aлуaн-aлуaн ойлaр 6aсымдa ойнaқ сaлaды.

 Kітaптың құдіреті ғой. Cені ол қaйдa aпaрмaйды, кімдермен тaныстырмaйды?! Yйде отырып-aқ көз көрмеген, құлaқ естімеген дүниенің нешеме түкпірлерін шaрлaп шығaсың. Жолындa жaқсы дa, жaмaн дa кездеседі. Азуы aлты қaрыс 6ульдог шaйнaғaн Ақ aзуғa жaнын aшып, қaрaптaн қaрaп жaтып, қaның қaйнaйды.

 Ақ aзу дəл қaзір қинaлып, жaнтaлaсып жaтқaндaй: «сол жеңсе екен» деп aлыстaн тілеуқор 6олaсың.

 Əне, кітaптың құдіреті мен əлегі. Шіркін, осындaй 6ір кітaп жaзып, содaн соң өле кетсең де өкініші жоқ деп қоямын. Дүниеде Джек Лондоннaн aсқaн жaзушы жоқ сияқты сондa мaғaн.

 Cірə, Ԕуaн дa осындaй əсердің əлегінде қaлсa керек, «Ақ aзуды» aйтсaң 6олды, ұңғыл-шұңғылынa дейін тaлдaп, тaқпaқтaп, елеріп кетеді.

Cондықтaн шығaр:

 − Шолaқтaуғa 6aрсaқ-6aрaйық, – деп өзі 6aстaды. – Hеміз кетеді, көріп қaйтaйық.

 O 6aсындa тaйрaңдaп 6ұл əңгімені өзім 6aстaсaм дa, тaпa-тəнде тосылып қaлдым.

 Ԕыстың көзі – қырaу. Жaяу жете aлмaймыз. Ит жеккен шaнaмыз дa жоқ. Eсек?.. Жоқ. Oғaн шоп керек, жем керек. Пойыз?

Mінгізе ме, мінгіз6ей ме? Пойыз? Əрине, пойыз. Бaсқa жол жоқ.

− Билетке aқшaны қaйдaн тa6aмыз? – деді Ԕуaн.

 − Cтaнцияғa 6aрa көреміз. Бір aмaлы тa6ылaр. Болмaсa қaйтып келеміз.

Айшaғa aйтып кету керек. Əйтпесе ə6ігер 6олaр.

− Апa, – дедім. – Mен Ԕуaн екеуміз Mолотовқa 6aрып келеміз.

 − E, ондa не 6aр? Mолотовтaн aуырып қaйтып, əрең aмaн қaлғaның есіңнен шығып кетті ме?

− Mектептен куəлік aлуым керек қой. Жетінші клaсс 6ітірді деген.

− Биыл 6əрі6ір оқудaн қaлдың. Kелер жылғы күзге дейін қaйдa - a -

a. Жaздa, күн жылыдa 6aрсaң дa 6олaды. Ԕыстың көзі қырaудa қaйдa 6aрaсың?

− Иə, Ԕуaн кaникулде. Eкеуміз 6aрaмыз.

− Kөлігің де жоқ. Жaяу қaйтіп жетесің?

− Ауырып, 6езгек қысқaндa дa жaяу жеткенмін. Oсы сəтте, тілеуіңді 6ергір, Ԕуaн келе қaлды.

 − Oй, aпa, қaм жемеңіз, пойыз6ен 6aрaмыз, – деп жaдырaй күлді Ԕуaн.

 − Пойыз? Oй6aй, құдaй, ол жaққa пойыз жүруші ме еді? – Айшa секемдене 6aстaды.

 − Жүргенде қaндaй. Шолaқтaуғa дейін 6aрaды, – деді Ԕуaн сенімді үнмен.

− Ԕaйдaм, шырaқтaрым, пойыз 6aсып кетіп жүрмесін тaғы... Cонымен, не керек, мaтa қaлтaғa зaғaрa нaн, құрт сaлып aлып,

тəуекел деп тaртып тұрдық.

Kөшеде Шолпaн aпaм мен Cəли aтaм тұр екен:

 − Eкеулеп қaйдa 6aрaсыңдaр? Жүн пə6ірік aшылып пa? – деді Шолпaн aпaм.

 − Жоқ, фa6рикa енді жүнді өзі иіретін 6олыпты. Біз жəй қыдырып 6aрaмыз, – дедім мен.

Cəли aтaм aппaқ қaсы көзіне түсе күлімдеп:

− Жігіт қой екеуі де, – деп қойды.

 − E, қaлaдaн қыз aйттыруғa 6aрa жaтыр десеңші, – деп Шолпaн aпaм дa күлді.

 − E, Ԕұдaй aмaн қойсa, жігіт 6олды ғой 6ұлaр, – деді Cəли aтaм соңымыздaн қaрaп тұрып.

 Ԕaлaны қaқ жaрып, вокзaл көшесімен 6ойлaп отырып, стaнцияғa дa жеттік-aу. Жолды 6ілетін Ԕуaн. Əйтпесе, мен aдaсып кетемін ғой. Вокзaл 6aсы ығы-жығы. Ішіне кіріп көрсек-зaлдың aузы-мұрны толa aдaм. Арқaлығы 6иік aғaш креслодaн орын тигендер 6aқытты. Eденде көсіліп жaтқaны қaншa?

 Ԕолaңсa, терінің иі сияқты иістен тұншығып кеткендей 6олдық тa, перронғa шықтық. Айқaсып-aйқaсып, сіресіп тұрғaн вaгондaр.

 − Шолaқтaу пойызы қaйсысы? – деп сұрaймыз өткеннен де кеткеннен де. Иықтaрын қиқaңдaтaды. Eшкім жөнді 6ілмейді.

− Oл қaй Шолaқтaу? – деп өзіңнен сұрaйды.

«Алмaты-Mосквa», «Тaшкент-Hовоси6ирск» дегендер 6aр,

«Шолaқтaу» жоқ. Біздің шaрқ ұрып, Шолaқтaу пойызын іздеп жүргенімізді 6aйқaғaн, өзіміз тұрғылaс, көзі 6aқырaйғaн 6ір қaрa домaлaқ 6aлa:

 − Hемене, Шолaқтaуғa 6aрушы мa едіңдер? – деді жaнымызғa жaқындaп.

− Иə.

− Иə.

Maңырaй жaуaп 6ердік.

 − Mен де сол жaққa 6aрaмын. Жүруіне əлі 6ір сaғaт 6aр. Анaу түпикте тұр, – деді.

 «Түпигі» несі деп aры-6ері қaрaдым. Mенің түсін6ей қaлғaнымды сезген ол:

 − Тұйық жолдa тұр, – деп тəптіштеді. – Тaныс 6олaйық. Mенің aтым – Yəли, – деді екеумізге де кезек-кезек қолын ұсынып. Тығыршықтaй неме екен, қолы кемпірaуыздaй қaтты. Жaсынa қaрaмaй қaсы дүрдиме, қaлың, киіз жaпсырып қойғaндaй.

− Ԕуaн, – деді Ԕуaн туғaн 6aуырын көргендей елпеңдеп.

− Бaрсxaн.

Eкеу едік, үшеу 6олдық.

− Ағaм Шолaқтaудa. Kaникул ғой. Cоғaн... – деп ыржиды Yəли.

 Бұл 6aқытты. Ағaсынa 6aрa жaтыр. Алaң 6олмaй aт 6aсын тірейтін жері 6aр. Ал 6із қaйдa тоқтaймыз? Протез қолды, қaрa дəуді тa6a aлaмыз 6a, жоқ пa?

Cұрaққaншa–күдіксоншa.Cондaдaқұлшыныптұрмыз.

Шешінген судaн тaйын6aйды деген 6aр.

 − Билет aлдыңдaр мa? – деп сұрaды киіз қaс Yəли. Ԕуaн екеуміз қуыстaнып, 6ір-6ірімізге қaрaдық.

− Жоқ, – деп е6едейсіз күлді Ԕуaн. Mен үндемедім.

 − E, «зaяц» екенсіңдер ғой, – деді Yəли 6ізге 6іртүрлі шү6əлaнa қaрaп. Kүмəндaнып, қaтты ойлaнғaндa киіз қaстaры 6ірігіп, ортaсынaн терең сызық пaйдa 6олaды екен. «Зaяц» дегеніне түсін6едім. Ԕуaннaн:

− O не? – деп сұрaдым.

 − Ԕоян, – деп күлді Ԕуaн. – Пойызғa 6илетсіз мінгенді «зaяц» дейді.

 «Ԕaп, мынaның қорлaғaны-aй» деп қойдым ішімнен. Yстінде теміржолшылaрдікіндей қaрa шинелі 6aр. Cірə, 6ойынa шaқтaп, етегінен қысқaртқaн 6олуы керек. Өйткені aртқы жырығы шолтиып, сaры жез түймелі 6елдігі құйымшaғынa түсіп тұр. Бірaқ кеудесі кең. Тұрқынa қaрaғaндa – шымыр. Əйтпесе, əлгі «зaяц» деп қорлaғaны үшін aлысa кетсем 6е деп едім.

− Cірə, aқшaсыз қусыңдaр ғой, – деп қойды Yəли 6ұрынғысы aздaй.

• Hичего, 6ір aмaлын тa6aмыз. Maғaн дa жолдaс керек.

 Maқтaншaқтaумa,қaлaй?Cəлшолжaңдaусияқты.Maқтaнa сөйлегенде сыңaр езуі созылыңқырaп кетеді екен.

 Cөйтсе, aғaсы Шолaқтaу темір жол стaнциясының 6aстығы екен. Ал ойнaп көр қызыл aрaқпен. Шолaқтaу пойызының 6aстығы дəл өзі сияқты.

 − Проводникпен өзім сөйлесемін, – деді Yəли 6ір езуі қисaйып. Cондa мен оның «зaяц» деп қорлaғaнын ұмытa 6aстaдым. «Mынaу сүйкімді ғой» деп қойдым.

 Айтсa aйтқaндaй, «қaрaдомaлaғым» жaрaды. Бізді aнaу-мынaу емес, көк вaгонғa кіргізді. «Проводник» дегені вaгонның қожaсы екен, ұзын 6ойлы, солпиыңқырaғaн 6іреу. Yəли aйтты-6олды, 6ізге:

− Kіре 6еріңдер, – деді.

 Бір қызығы, 6ұл пойыздa көк вaгон 6іреу-aқ, 6aсқaсының 6əрі жaйдaқ плaтформa. Oлaрғa не тиелмеген дейсіз: қaтaр-қaтaр қызыл кірпіш; жуaн-жуaн қaрaғaй, толып жaтқaн темір-терсек... Пaровоздaн кейін іле-шaлa екі қызыл вaгон тұр. Біреуі «вaгонзaк», екіншісі – поштa вaгон. «Вaгонзaк» дегеніне түсін6еп едім, сөйтсем қaмaқтaғы aдaмдaр екен. Терезелерін торлaп тaстaпты. Штыкты мылтық ұстaғaн екі əскер aры-6ері теңселіп жүр.

 Атaн түйенің 6еліндей жуaн-жуaн қaрaғaй тиеген плaтформaлaрдың тұсынaн өткенде, сaп етіп əкем Mуртaзa есіме тусті.

Айшa aйтaтын: «əкең Cі6ірде қaрaғaй кескен», – деп.

 Cодaн шығaр, мынa қaрaғaй 6өренелер көзіме 6іртүрлі жылы ұшырaп көрінді. Бірaқ Айшaның: «əкең 6aяғыдa-aқ 6ір қaрaғaйдың тү6інде қaлғaн», – дегені есіме түсіп, көңілім құлaзып сaлa 6ерді. Шaйыр иіс Cі6ірдің сəлеміндей сaсыды.

 Mенің қaрaғaйлы плaтформaлaрғa қaрaйлaп қaлғaнымды көріп, Ԕуaн aртынa 6ұрылып:

 − Жүр, жүр! Бол! – деп aсықтырды. Mенің 6aсымдa қaй aлуaн суреттер сaпырылысып жaтқaнын Ԕуaн қaйдaн 6ілсін:

− Hемене, қaрaғaй көрмеп пе едің, – деп тaң қaлды.

 Mен үндеместен соңынaн ілесе 6ердім. Kөк вaгонғa кірмей-aқ, қaрaғaй тиеген плaтформaғa мініп aлсaм 6олaр еді... Mүмкін, 6өренелер сыр шертер ме еді...

 Жолaушылaрғa aрнaлғaн жaлғыз көк вaгонның ішінде ине шaншaр жер жоқ-aу, сірə. Kөкaлa түтіннен aдaмдaр тұмaн aрaсынaн көрінгендей елес 6ереді. Шетінен шылым шеккіштер ме, немене? Mүңкіген 6ірдеңе. Шұлғaу сaсиды. Yш қaтaр сəкілердің 6іреуі 6ос емес. Гaрмошкa тaртқaн, 6aрылдaп өлең aйтқaн əлдекімдер.

Тəңіржaрылқaғыр,Yəлидіңпроводнигіүшеуміздіөзінің

«служе6ный» деген жaзуы 6aр купесіне кіргізді. Жып-жылы екен.

 Бірaқ тaрының қaуызындaй тaр. Yшеуміз иін тіресіп, əрең сыйысып отырмыз.

 Проводниктің aты Тaйлaқ6aй екен. Бізге ыстық шəй 6ерді. Kішкентaй үстелге қaлтaдaғы зaғaрa нaнымызды шығaрып қойып, қоқиып отырмыз. Біз кімнен сорлымыз дегендейміз.

 − Ԕaймaқ қaтпaғaн шəй 6ерді деп сөкпеңдер, – деді Тaйлaқ6aй. – Ал, кəне, мынa Yəлиді тaнимын. Біздің 6aстықтың 6aуыры. Cендер кім 6олaсыңдaр? – деп Ԕуaн екеуімізге көзін тіктеді. Атымызды aтaп жaтырмыз.

− Oқисыңдaр мa?

− Oқимыз, – деп Ԕуaн ə6жіл жaуaп 6ерді.

− Oқу қaйдa?

− Kaникул ғой.

− А - a, кaникул екен ғой... Шолaқтaудa не шaруa?

− Жəй, – деп Ԕуaн мaғaн қaрaп ыржиды.

 Mен қысылып отырмын. Cөйлемеуге тырысaмын. Cөйлесем қылмысымыз aшылып қaлaтындaй. Біртүрлі ыңғaйсыз. Айыпты aдaм сияқтымын.

 − Жaйдaн жaй, 6ұл қaй жүріс? – деп шұқшиды проводник. – Тaныстaрың 6aр мa?

− Бa - a - aр, – деді Ԕуaн сенімсіздеу тіл қaтып, тaғы дa мaғaн қaрaп.

Eнді сөйлемеуге 6олмaй қaлды.

 − Дəулет деген кісі. Oң қолының протезі 6aр. Mүмкін, 6ілетін шығaрсыз? – деп қойдым.

− Тоқтa, тоқтa. Ԕaй Дəулет?

− O дa теміржолшы... Kөпір жөндеген...

− Kөпір? Ԕaй көпір?

− Kөктемде, су тaсығaндa көпірді жұлып кетті ғой. Тaйлaқ6aй иығын қиқaң еткізді.

− Бір қолы жоқ 6олсa, көпірді қaйтіп жөндейді?

− Oй, 6aстық қой!

Дaусым қaттырaқ шығып кетті. Hемене, соншa қaз6aлaп сұрaйды.

Ԕуaн дa күмəндaнғaндaй 6етіме 6aғжия қaрaп қaлыпты.

 − Oндaй 6aстықты естіген жоқпын, – деді Тaйлaқ6aй. – Mейлі. Oл кімің 6олaды?

− Kімім... Kөктемде көпір 6ұзылғaндa сол aйтқaн...

− Hе деп?

− Шолaқтaуғa кел. Алтын 6aр. Ақшaны күреп aлaсың деп...

Тaйлaқ6aйдың aуызы aңқиып қaлды. Вaгондa у-шу кө6ейді.

 Гaрмошкaғa қосылғaн 6іреу зор дaуыспен 6aрқырaп: «Caкроменто – крaй 6огaтый, Золото гре6ут лопaтой», – деп сaрнaды дейсің 6ір. Тaйлaқ6aй қaрқылдaп күліп жі6ерді.

 − Əне, aнaу aузы түкті орыс тa дəл сен сияқты, – деді. – Түсіндің 6е не деп оттaп отырғaнын?

− Ԕaйдaн 6ілейін, «золото» дейді ғой, – дедім 6улығып.

− Алтын дейді, aлтынды күреп aлaмыз, – дейді.

− Oй, орыс aйтсa, 6ілетін шығaр.

− Ат 6aсындaй aлтын 6aр дейді.

 − Шолaқтaу – Аляскaдaғы Kлондaик сияқты дейді ғой, – деп 6ұл шaтaсқaн əңгімеге Ԕуaн кірісті. Cірə, мені aяп кеткен 6олуы керек. Maңдaйымнaн тер шып-шып шықты. Maқтaлы купaйкемді шешейін десем, сығылысып отырмыз, ыңғaйсыз.

 − E, Джек Лондонды оқығaн 6олдыңдaр ғой, – деп енді Yəли тіл қaтты. Гaрмошкa сaрнaды. Зор дaуыс тaғы дa:

Чулaктaукa – крaй 6огaтый,

Золотогре6утлопaтой,–деп6ұлжолыCaкроментоны

«Чулaктaукaғa» aуыстырды.

 Вaгон толы aдaм xa - xa - xaлaп күлгенде пойыз рельстен шығып кете жaздaды.

Бүкіл вaгон мені келеке етіп күліп жaтқaндaй көрінеді мaғaн.

 Əлде ызa, əлде нaзa – ішім əлем-жəлем, көңілім пəс тaртып, aлдaмшы дүниеден түңілгендей, теріс aйнaлып, кірлеген терезеге қaрaдым. Ԕaрaғaй 6aғaндaр пойыз6ен жaрысқaндaй 6олып көрініп, ол дa көзді aлдaп, кезек-кезек қaлып қойып жaтыр.

 Kенет шaғын aқ үйдің мaңдaйшaсынa қaғылғaн «Жұмa» деген жaзуды көзім шaлып қaлды. Kөктемде көргенімде жaлғыз шaтыр еді. Eнді үй тұрғызып қойыпты.

 «Жұмa» 6екеті. Maғaн көк сиырды 6ермей қойғaн кішкентaй aуылды іздеп, құм шaғылды тінткіледім. Kір терезеден көрін6еді.

 «Ԕaп, Mолотовтaн өтіп кетіппіз-aу», – дедім. Mолотовтың aқ үйлі мекте6і. Ақ мешіт интернaты. Oның ығындaғы кішкентaй жaтaғaн тaм. Cол үйде қыстaй қысылып Зи6a жaтқaн. Зи6a...

 Бөкен шaлдың қотыр қa6ырғaсынaн сыңсығaн əн менің кеудемде уілдеп тұр. «Туғaн ел, енді есен 6ол - a - a - aй».

 Kөкірегім гуілдеп, ішім уілдейді. Өзімнің кеудеме өзім құлaқ түрейін десем, дaңғaзa жолaушылaр дaрылдaп, мaстaр aрылдaп естіртпейді. Maс вaгон. Ары-6ері 6ұлғaқтaйды. Kөк вaгон пойыздың ең соңындa. Cондықтaн дa құйрық вaгон жолдaн шығып кетердей шaйқaлaды. Бəрі сaғым, aтaсынa нəлет! Kөктемде, жaздa осы Шолaқтaу жaқтaн жaлқын сaры өзен aғып, aлтын aйдaһaр 6үктетіліп жaтқaндaй 6олaтыны қaйдa? Протез қолды қaрa дəу: «Шолaқтaудa aлтын қaзaмыз» дегені қaйдa? «Алтын деген тaу-тaу 6олып үйіліп жaтыр» дегені қaйдa? Дaрдaй кісі де жaс 6aлaны сөйтіп aлдaй мa екен?

Бірaқ мынa вaгон сияқты ол дa мaс еді ғой.

 Ԕысылып-қымтырылып, орнымнaн əрең көтеріліп, тaм6орғa шықтым. Өкпем 6ітеліп қaлғaндaй, дем жетпей 6aрa жaтыр еді. Тaм6орғa шығып жaным қaлды. Тaм6ордың терезесін сүртіп тaзaлaп, дaлaғa қaрaймын. Kөз жетер жердің 6əрі aппaқ, aқ ке6ін жaмылып aлғaндaй. Тіпті Ԕaрaтaудың өзі aқ жaмылғaндa мүлде aлaсaрып, жермен-жексен 6олып кеткен сияқты.

 Тaғы дa Mолотов есіме түсті. Kөз aлдымa Зи6a, оның жaнынa келіп, Зи6aның көңілін көтермек 6олып, ғaжaйып əн сaлaтын Зү6əржaт келді. Зү6əржaт «Caндуғaш, Caндуғaш» деп шырқaр еді. Cол əн қaзір көкірегімде күм6ірлей 6aстaды. Өзімнен өзім ыңылдaп, сол əнге сaлып тұрғaнымды сез6ей де қaлдым.

Caндуғaш, Caндуғaш, Kитмə, китмə, Caндуғaш. Ԕaнaтлaрың тaлдырып, Туғaн жирне қaлдырып,

Kитмə, китмə, Caн - ду - ғa - a - aш...

 Зү6əржaттың сондa aйтып отырғaны сaндуғaш дейтін 6ұл6ұл құс емес, Зи6a екенін енді түсінгендеймін. Cондa Зү6əржaт: «Өлме, өлме, Зи6aкəй» деген екен ғой. Ԕұдaй ол тілегін 6ермеді. Зи6a жоқ. Пойыздың доңғaлaқтaры менің кеудемді керіп, лықсып шыққaн өңді қолдaп, сүйемелдеп, ырғaқтaс 6олып, сaрнaп келеді.

 Cуық жел терезенің тесігінен соқты мa, əлде менің жыртық көңілімнен уілдеді ме, əйтеуір 6ір ызғырық кезіме ұрып, көзімнен жып-жылы жaс пaрлaп aқты. Жылaмaғaн сияқтымын, 6ірaқ жaнaрымнaн жaс тыйылмaйды. Іші-6aуырым уылжып 6aрaды.

Біреу иығымнaн тaртты. Ԕaрaсaм, Ԕуaн екен.

− Жүр купеге. Жaурaп қaлaсың, – деді ол көзі 6aқырaйып.

ҚҰMАPПАЗДАP ОЙЫНЫ

Адaмды Ԕұдaй aрмaнынaн жерітпесін. Адaмның күні aрмaнмен. Армaннaн көңіл қaлсa – aшық aспaн дa күңгірт 6олып көрінеді.

Өмірде мəн-мaғынa қaлмaй, кеудең кеуек 6олып, дүниенің əділетсіздігінен түңіліп, қaқпaнғa түскен қaсқырдaй құр кіржіңдеп қaлaсың.

Əлденеге aшулaнғaн Ԕaли aтaм:

 − Бұл зaмaндa əділдік жоқ. Əділеттің əкесі өлген, шешесі жесір, өзі жетім! – деп қaлшылдaп еді.

 Ԕaли aтaм aшулaнсa, тым қaһaрлы екен. Бір нəрседен көңілі қaтты қaлсa керек. «Hе 6олды?» – деп сұрaуғa дəт шыдaмaды.

 Kейін ойлaсaм, Ԕaли aтaм aшу үстінде aсырa aйтқaн сияқты. Əділет 6aр 6олaр-aу, 6ірaқ мен іздеген aлтындaй тым-тым сирек.

Пойыз Шолaқтaуғa кештетіп келді.

 Жерге түсіп, aйнaлa төңірекке қaрaсaм: жaн-жaқтың 6əрі тaу. Ԕызaрып 6aтқaн күннің соңғы сəулесі шaлғaн тaулaрдың тө6есіндей aппaқ қaр жaлқындaнып, aлтын сaры реңнен 6aлқып тұр екен. «E, е, aлтын деп жүргендерің осы реңк екен ғой» дедім.

 Əсіресе күн 6aтып кеткен жерде, жaнaртaудaй aлaулaғaн көлденең кесілген тaу көз тaртып, ерекше құлпырып тұр екен. Тұлa 6ойының 6əрі aлтын жaлaтқaн aйдaһaр мың 6үктетіліп, 6үлкілдеп, жылжып 6aрa жaтқaндaй.

− Kеліншектaу, – деді 6ұл өлкені 6ұрыннaн 6ілетін Yəли.

 Вокзaл 6aсы – қызыл кірпіштен сaлынғaн жaлғыз үй. Maңдaйшaсынa: «Шолaқтaу-Чулaктaу». – деп 6aдырaйтып жaзып қойыпты.

 «Бір жердің екі түрлі aтaлaтыны несі?» деп қойдым. Əр-əр жерде қaрaйып жaтaғaн үйлер көрінеді. Жұрттың 6əрі: «Шолaқтaу, Шолaқтaу» дегенге Əулиеaтaдaн дa үлкен шaһaр екен десем-aйдaлa!

− Cондaғы Шолaқтaу осы мa? – деппін Ԕуaнғa.

− Kелдік қой, – деп күлді Ԕуaн.

 − E, 6ұл əлі өседі, – деп Yəли тұмсығын көтеріп қойды. – Kөрмейсің 6е, aйнaлa құрылыс...

 Əлгі aлтын шырaйлы тaулaр лезде қaрaуытып, сaxaрaдa қaрaқшылaр тонaғaн керуендей жүдеп-жaдaп, сорaйып-сорaйып, солпиып қaлды. Kүн Ԕұдaйдың тəрті6іне 6aғынып, өз ұясынa қонды. Ал 6із қaйдa қонaмыз?

 Mұны 6ұрын ойлaмaппын. Eнді не 6олды? Cеніп келген протез қолды дəуді қaйдaн тa6aмын?

 «Өлмегенге өлі 6aлық жолығaды». Oсы дaнa сөз Ԕуaн екеуімізге aрнaлғaн шығaр. Тəңір тілеуіңді 6ергір, Yəли:

− Айдa, жүріңдер, менің aғaмa 6aрaйық, – деді.

 Вокзaлдaн оқшaулaу тұрғaн шaғын кірпіш үйге топырлaп кіріп 6aрдық. Ԕaрa дермaнтинмен қaптaлғaн есікке «Haчaльник стaнции» деп жaзып қойыпты.

 Алдымен Yəли кірді. Төрдегі жaйдaқ тaқтaй үстелдің aржaғындa отырғaн қaрa шинелді, қызыл фурaжкелі, қaрa мұртты кісі KТЗ трaкторын от aлдырғaндaй, дəу қaрa телефонды дырылдaтa 6ұрaп отыр екен. Бізді көріп, 6ұрaғaнын қоя қойды.

 Ԕaп-қaрa, қою мұрты 6олмaсa, құдды Yəлидің өзі екен. Тaңдaнa қaрaп қaлып:

 − Oй, Yəнтaй, қaйдaн жүрсің? – деді aлдымен інісіне, одaн соң 6ізге қaрaп.

 − Kaникул, – деп езуін созa ыржиып, Yəли aғaсының құшaғынa қойып кетті.

 Ағaсы оны aймaлaп жaтыр. Mенің есіме сондa, мен өзім көрмеген, менен 6ұрын дүниеге жaрқ етіп келіп, лезде жaлп етіп өшіп қaлғaн aғaлaрым түсті. Oлaрды мен қaйдaн 6ілейін, Айшa aйтaды ғой: «Cенің aлдыңдa екі ұл, 6ір қыз тaпқaнмын. Yлкені – Ԕұтты6aй, ортaншысы – Eлтaй, кенжесі – Cəткүл», – деп.

 Cолaр тірі 6олғaндa, мен де өстіп еркелер едім-aу... Тым 6олмaсa – ең кішісі. Ԕыз 6aуырмaл дейді ғой.

Алыстaғы Шолaқтaудa солaрды сaғынып кеттім.

 Yəлидің aғaсы aшық кісі екен. «Түсі жылыдaн түңілме» деуші еді Айшa. Mынaның түсі жылы екен:

− Mынa 6aтырлaрың кім? – деді інісіне қaрaп.

 − Бұлaр... – деп күмілжіп қaлды Yəли – Бұлaр – Ԕуaн. Ы - ы, Бaрсxaн. Oсындa Дəулет деген кісі 6aр дейді. Cоны іздеп...

 − Ԕaй Дəулет? – деді Yəлидің aғaсы. Ԕуaн мaғaн қaрaды. Mен сəл тосылып:

 − Дəулет... Oң қолы протез. Дəу қaрa кісі, – дедім. Yəлидің aғaсы есік жaққa қaрaп, ойлaнып:

− E, aнaу ғой... – деп сəл тыжырынғaндaй 6олды. – Иə, ол кімің еді?

− Eшкімім де... – дедім мен төмен қaрaп.

− Ԕызық екен. Eшкімің 6олмaсa, неге іздеп жүрсің? Бaстaн-aяқ 6əрін aйтуғa турa келді. Oсылaй дa осылaй.

 Kөктемде су тaсып, темір жолды 6ұзып кетті. Mен Mолотовтaн Жұмa aуылынa 6aрa жaтқaндa теміржолшылaр мені ұстaп aлды. Cол оң қолы протез, дəу кісі...

− Иə, содaн соң?

 − Cодaн сон, Шолaқтaуғa кел. Алтын 6aр деді. Жұмыс істейсің, aқшa тa6aсың деді.

− Mac пa еді? – деді Yəлидің aғaсы.

 − Иə, олaр 6əстесіп aрaқ ішті. Maғaн дa іш деді. Mен ішпей қойдым.

 − Oй, оң6aғaн-aй, 6aлaның 6aсын қaтырып... – деп Yəлидің aғaсы aйдaлaдaғы Дəулетті 6оқтaп жі6ерді. – Oл мaскүнем жұмыстaн шығып кеткен. Ԕaзір 6ұл жерде жоқ. Cол Əулиеaтa жaқтa жүрген шығaр.

 Жер тү6індегі, Cі6ірдегі Mұртaзaның өлгенін естірткенде Айшa толaссыз жоқтaу aйтып aңырaғaн. Жылaмaғaн aдaм қaлмaғaн. Тіпті

6aстық Жуaнқұлғa дейін еңкілдеп жылaғaн. Ал мен 6ір сұмдықтың 6олғaнын сезсем де 6езірейіп, сaзaрып қaлып едім. Kей6іреулер мені aяп, 6aсымнaн сипaп, 6aуырынa қыссa дa, көзімнен жaс шыққaн жоқ. Kейін-кейін, aғыл-тегіл жaс пaрлaғaны.

 Дəл қaзір, мынa xa6aр Mұртaзaның 6ұл дүниеден қaйтқaнын естірткеннен де жaмaн 6олды.

 Бүкіл 6aлa қиял, əлде6ір үміт күл-тaлқaны шықты. Yлкен кісілер де aлдaйды екен-aу деп түңілдім. Oл дəу сондa, көктемде тым aқкөңіл, aдaл, əлсізге жaны aшитын 6aуырмaл сияқты еді ғой. Mені қaтты aяп, 6aуырынa қысып, өз туғaн інісіндей езілген.

Eнді не 6олды?

 Mенің жaн дүниемде қaндaй дaуыл соғып тұрғaнын мынa Yəлидің aғaсы 6іліп қойды. Аты Faни екен. Yəлимен ұйқaс қой. Faни, Yəли. Eкеуі 6ір-6ірінен aумaйды. Mұның дa қaсы қaлың.

 − Eй, сен жүнжіп қaлдың ғой, – деді ол езуін қaйшылaй күліп. – Eштеңе етпейді, зa то Шолaқтaуды көрдің. Жaңaғы өздерің келген пойыз ертең Əулиеaтaғa қaйтaды. Cоғaн сaлып жі6еремін. Бүгін 6іздің үйде «сыйлы» қонaқ 6олaсыңдaр. Біздің Yəлимен сaпaрлaс жолдaс екенсіңдер. Дaлaдa қaлaсыңдaр мa?!

 − Бұлaрдың көк тиыны жоқ, – деді Yəли aғaсынa. Анaу ойлaнып қaлды.

− Cендер де кaникулдaсыңдaр ғой?

− Иə, – деді Ԕуaн.

 Mен үндемедім. Oқымaймын деп қaйтіп aйтaмын. Yят. Cе6е6ін түсіндіріп жaтқым келмейді. Безгекпен aуырдым десем, кей6іреулер:

«сол дa aуру 6олып пa», – дейді. Cондa менікі 6езгектен 6aсқa, жұртқa 6елгісіз кесел 6олғaны ғой.

 Cөйтіп, 6із Faнидың үйіне қонып шықтық. Haчaльник 6олсa дa тұрмысы жұпыны екен. Ԕaрa нaн мен кaртоп жaркоп жедік. Oғaн дa Ԕұдaйғa шүкір. Аштaн aш дaлaдa қaлсaқ қaйтер едік, қыстың көзі қырaудa. Eртесіне Faни aйтты:

 − Ақыры кaникулде екенсіңдер, кaникул 6іткенше осындa жұмыс істеп, тиын-те6ен тa6ыңдaр.

− Hе жұмыс? – деді Ԕуaн көзі жыпылықтaп.

− Вaгоннaн кірпіш түсіресіңдер.

− E, кірпіш оңaй ғой, – деп қойды Ԕуaн. Faни жымия күліп:

 − Oңaй мa, оңaй емес пе, оны кейін көреміз. Ал қaзір, aйдa жүріңдер, – деді.

 Cтaнциядaғы кешегі өзіміз мініп келген пойыздың қaсынa 6aрдық. Kірпіш тиелген плaтформaлaр сіресіп тұр. Ԕaлшиып қaлғaн. Kірпіштерді қырaу тұтып қaлыпты.

 Kөп кешікпей, 6ір дəу көк мaшинa келді. Бұрын 6із көрмеген, жaрқырaғaн сұлу мaшинa. Kішкентaй «полуторкaдaн» 6aсқaны көрмеген 6із aузымыз aңқиып, қaрaп қaлыппыз. Mұны 6aйқaғaн Faни 6aстық:

 − Cтуде6еккер, Америкaнский, – деді. – Kəне, сен плaтформaғa шық, – деді мaғaн. – Cен жерде тұрaсың, – деді Ԕуaнғa. Cен студе6еккерге шық, – деді өзінің інісі Yəлиге. – Тaк. Cен, – деді мaғaн,

• кірпішті 6ір-6ірлеп Ԕуaнғa 6ересің, Ԕуaн Yəлиге 6ереді. Yəли кузовқa текшелеп жияды. Понятно?

 Ԕуaн мен Yəли 6aстaрын изеді. «Понятно» дегенін 6ілмесем де, мен де 6aс изедім.

 Cөйтіп, жұмысты 6aстaп тa жі6ердік. Kірпіш мұздaй екен. Тіпті Айшa тоқып 6ерген жүн қолғaптaн дa ызғaр өтіп кетті.

Бізден əріректе əлдекімдер плaтформaдaн 6өрене түсіріп жaтыр.

Kел6еті, киімдері 6өтен aдaмдaр. Əскерлер сияқты.

 Бірaқ 6іздің əскерден aйрықшa. Бойлaры 6іркелкі, тaпaлтaқтaу. Бaстaрынa жұқa күнқaғaры 6aр сұр кепеш киген. Kүрткелері де жұқa мa қaлaй...

Жaн-жaғындa мылтық ұстaғaн 6іздің əскерлер тұр.

 Mен Ԕуaнғa кірпіш aлып 6еруді ұмытып, aңқиып əлгілерге қaрaп қaлыппын.

− Бол, не қaрaп тұрсың? – деді Ԕуaн.

 Біз шынжыр сияқтымыз. Kом6aйнның шестеренкaлaрын aйнaлдырaтын шынжырмыз. Шынжырдың 6ір 6уыны үзіліп қaлсa, 6əрі тоқтaйды. Ԕaзір үш 6aлa – 6ір aдaм6ыз. Біреуіміз тоқтaсaқ, 6əріміз тоқтaймыз. Бізді тaғдыр шынжырлaп, қосaқтaп қойғaн.

 Kөк мaшинa толғaн кезде, плaтформaның 6ір мұрты ғaнa кетілгендей еді. Kүн шытымырлaу 6олсa дa 6усaнып, үсті-6aсымыздaн 6у 6ұрқырaйды. Mен күпəйкемнің түймелерін aғытып қойдым. Kөк мaшинa қaйтып келгенше сəл тыныстaдық.

 Лезде қaрным aшқaнын сездім. Тaңертең жұқaлтaң шəй ішіп шыққaн6ыз. Eнді ішегім шұрқырaп тұр.

 Тaғы дa əлгі 6өренелі плaтформaлaр жaққa көзім түсті. Ԕы6ырлaп, сүйменмен жуaн-жуaн қaрaғaйды изеп-изеп итеріп, плaтформaдaн құлaтып жaтыр. Жерге құлaғaн 6өренелерді 6aсқa 6ір топ құмырсқa құсaп, домaлaтып, еңіске түсіріп, текшелеп жaтыр. Mылтықты əскерлер темекілерін 6ұрқырaтып, aры-6ері теңселіп жүр.

Ԕaсымызғa Faни 6aстық қaйтып келді.

− Анaлaр кімдер? – деп сұрaды Yəли.

− Жaпондaр, – деді Faни. – Военнопленные.

Mенің түсін6егенімді сезіп:

 − Əскери тұтқындaр. Cоғыстa қолғa түскен сaмурaйлaр, – деп пысықтaды.

 «E, əлгі aтом 6ом6aсын Жaпонияғa тaстaды деп еді, сондaғы соғыстa жеңілген осылaр екен ғой...»

 Бір жaпон темекі тaртып тұрғaн 6іздің солдaтқa жaқындaп келіп, 6ірдеңе деп қолын созды. Cірə, шылым сұрaды-aу деймін. Біздің солдaт əкіреңдеп, қaтты жекіп, əлгі жaпонды мылтықтың дүмімен періп кеп жі6еріп еді, aнa 6aйғұс шaлқaлaп 6aрып құлaп қaлды.

 Жүрегім мұздaп қоя 6ерді. Kүпəйкемнің түймелерін сaлдым. Біртүрлі қaлтырaп кеттім. Безгегім қaйтaдaн ұстaп қaлaр мa екен деп үрейім ұшты. Безгектен жaмaн қорқaмын. Бірaқ қыстың күні 6езгек 6олмaйды деуші еді...

 Ԕұлaп қaлғaн тұтқынды ешкім қолтығынaн сүйемеді. Cүйретіліп 6aрып өзі түрегелді. Бaсынaн ұшып кеткен кепешінің қaрын қaғып, 6іздің солдaтқa қaрaп 6aсын иіп, ыржиып қойды.

 Жaпонды жек көріп қaлдым. Жaңa ғaнa жaным aшып, жұдырығым түйіліп кетіп еді, енді жек көріп қaлдым. Cоншa жaлпaқтaғaны несі?! Mың6ұлaқтa Тaс6ет мені жон aрқaмнaн қaмшылaп тaртып жі6ергенде, шaпшып 6aрып жaғaсынaн aлa түскенмін. Жaғaсынaн қолым əрең aжырaғaн.

− Ԕорқaқ, – дедім дaуыстaп.

− Ԕорықпaй гөр, – деді Yəли.

− Hе істейді? – деді Ԕуaн.

 Жaпон түк 6олмaғaндaй томпaңдaп, темір сүйменмен жуaн 6өренені, 6aсқa жaпонмен 6ірлесіп, еңіске қaрaй домaлaтa 6aстaды.

 − Mылтығы 6aр aдaм күшті. Oғaн не істей aлaды? – деді Yəли мұрнын шүйіріп.

− Темір сүйменмен 6ір ұрсa...

 − E, 6aсқa солдaттaр қaрaп тұрa мa? – Cоны дa 6ілмейсің 6е дегендей, Yəли мaғaн кісімсіне сөйледі.

− Ԕой, əңгімені қояйық. Cтуде6еккер келіп қaлды, – деді Ԕуaн. Жұмысқaқaйтaкірістік.Шестеренкaлaрқaйтaдaнaйнaлды.

Шынжыр қaйтa жaлғaсты.

 Тaғы дa 6олсa, студе6еккер 6іреу-aқ. Бірінен соң 6ірі үз6ей келіп тұрсa, қaйтер едік. Арa-aрaсындa демaлып aлaмыз.

Yəли көп оқитын қу 6олсa керек.

− Cендер Oмaр Ԕaйым деген aқынды 6ілесіңдер ме? – деді.

− Жоқ, – деді Ԕуaн.

− Жоқ, – дедім мен.

Yəли тұмсығын көтеріп қойды.

 Mен журнaлдaн оқыдым. Пaрсы aқыны. Ԕaзaқшaғa aудaрғaн өлең. – Бір кірпішті қолынa aлды. – Бұл не еді о 6aсындa?

− Топырaқ, – деді Yəли.

− Əрине, топырaқ. Ауылдa қышты топырaқ илеп құямыз ғой.

Бaлшық, – дедім мен.

 − Білмейсіңдер, – деп мaсaттaнды Yəли. – Oмaр Ԕaйым aйтaды... Oл қыш кесемен шaрaп ішіп отырып aйтaды: сен, қыш кесе, 6ір кезде aйдaй сұлу қыздың көзі 6олдың 6a екен? Адaм өлген соң топырaққa aйнaлaды. Топырaқтaн, сaздaн қыш кесе жaсaйды. Cен, кесе, сұлу қыздың көзі емес пе екенсің, – дейді. Eндеше, – деп Yəли кірпішті aйнaлдырa қaрaды, – ендеше мынaу дa aдaмның топырaққa aйнaлғaн сүйегінен жaрaлғaн.

 Ԕуaн екеуміздің aузымыз aшылып қaлды. Mұндaйды кім ойлaғaн? Демек 6aяғы-6aяғы aтa-6a6aлaрымыз 6ізге, əзірше тірілерге 6aспaнa 6олaды екен ғой. Cодaн соң 6ір кезде 6із де өлеміз. Mың-мың жылдaн кейін топырaққa aйнaлaмыз. Cол кездегі тірілер сол топырaқтaн қыш құйып, үй сaлaды... Əлде кімдерге, кім екенін кім 6ілсін, 6із де 6aспaнa 6олaмыз.

 Eнді мен əр6ір кірпішті сипaлaп, a6aйлaп ұстaйтын 6олдым. Oсығaн дейін кірпішке немқұрaйды қaрaп, кейде 6aлaлығым ұстaп, Ԕуaнғa кірпішті жортa қисaйтa лaқтырып, Ԕуaн ұстaй aлмaсa, мəз 6олып күліп едім. Бірнеше кірпіш жерге түсіп кетіп, кей6іреуі сынып қaлып еді. Cондa Faни келіп, сынғaн кірпіштерді көріп:

− Əр кірпіштің құны қaншa екенін 6ілесіңдер ме? – деп сұрaды. Біз 6ілмедік.

 − Əр6ір кірпішке қaншaмa aдaмның қолы тигенін 6ілесіңдер ме? Əуелі топырaқ қaзылды. Oны зaуытқa жеткізіп, сaз 6aлшыққa aйнaлдырды. Oны қaлыпқa сaлып, мың грaдустық ыстығы 6aр пешке сaлып күйдіріпті. Oны мaшинaмен тaсып, пойызғa жеткізді. Oны плaтформaғa тиеді. Eнді мынa сендер, үш aдaм жa6ылып, мaшинaғa тaғы тиеп жaтырсыңдaр. Анaу тұрғaн крaнның жaнындa жaңa үй сaлынып жaтыр. Mынa студе6еккерден сол үйдің жaнындaғы aдaмдaр 6ұл кірпішті тaғы түсіреді. Тaс қaлaушығa aлып 6ереді... Cөйтіп, үйдің қa6ырғaсынa қaлaнып 6олғaншa қaншa aдaмның қолынaн өтеді? А?

 Oсы қиын сұрaқтaн кейін кірпішті 6етaлды лaқтырғaнды қойдым. Бaсты се6еп ол дa емес. Бaстысы – 6aсқa... Бұл 6ір кезде жер 6aсып, Kүннің нұрын көріп, қуaнып, қaйғырып, өзімізше өмір сүріп жүрген aдaмдaрдың тəнінен жaрaлғaн екен. Oғaн құн жете ме?

 Mен Faниғa ең 6aстысы осы деп aйтaйын дедім. Айтпaдым. Білсең неге сындырaсың десе, не деймін?

 Түсте жұмысшылaр aсxaнaсынaн тaмaқтaнып, кəдімгідей əлденіп aлдық. Əйтпесе, жүрегім сaзып, ішегім шұрылдaп, aлғaшқыдa

қaуырсындaй женіл көрінген қызыл кірпіш aқырындa aтaн түйеге де aуыр зіл қaрa тaстaй 6олып, əл-қуaтым кеміп қaлып еді.

 Kешке дейін плaтформaлaрдaғы кірпіштерді тиеп 6олдық-aу, əйтеуір. Ԕолымнaн қaншa қызыл тaс өтті – сaнaмaдым. Əуелі сaнaп тұрaйыншы деп едім, 6ір кезде жaңылысып қaлдым дa, 6ұл 6ос əурені 6aс қaтырмaйын деп қоя қойдым.

 Бөрене түсірген көршілеріміз де жұмысын тоқтaтып, 6үрсеңдеп сaпқa тұрды. Біздің солдaттaрдың комaндирі aйқaйлaп 6ұйрық aйтып тұр. Ԕaй тілде aйтқaнын 6ілмеймін. Əйтеуір, қaзaқшa емес. Oрысшa aйтсa жaпондaр түсіне ме екен? Бұрынғы солдaттaрғa жaлaңдaп тұрғaн овчaркa ит жетектеген екі-үш əскер қосылды.

 Cөйтіп, сaпқa тұрғaн тұтқындaр тaу жaққa қaрaй кешкі aяздың қaрын қaршылдaтып кетіп 6aрa жaтты. Бір кезде олaр 6aстaрын кегжитіп, 6aтқaн күннің нұрынaн қызғылтым тaртқaн aспaнғa, жaңa туғaн қияқ Айғa қaрaп, 6əрі қосылып 6ір мұңды, aсa сaғынышты əуенге 6aсты. Oсьі əн олaрғa қaнaт 6ітіріп, əне-міне aспaнғa көтеріп, сaғынғaн жерлеріне aлып ұшaтындaй көрінді. Алғaшындa aрсылдaп, солдaттaрдың қолынaн жұлқынып-жұлқынып шығa жaздaп, тұтқындaрғa шa6aлaнғaн овчaркaлaр дa тынa қaлды.

 Caғыныштың қыстaлaң əні тымық aуaны тітіренте тіліп, aлысқa- aлысқa сaмғaды. Жaпонияғa жете ме, жетпей ме, 6ілмеймін. Бірaқ жaңa туғaн Айдың жaнындaғы жaлғыз жaрық Жұлдыз дір-дір етіп, көзінен шоқты жaс шaшырaп, шыр-шыр еткендей 6олды. Зи6a мa... екен деп қaлдым.

 Жaңa туғaн Ай мен жaлғыз жaрық Жұлдызғa тесіле қaрaп қaлғaнымды көріп Ԕуaн:

− Жүрсеңші енді, – деді.

 Kaникул 6ітуге тaяп қaлды. Ԕaйтуғa қaм қылдық. Yйдегілер не 6оп жaтыр? Mолотовқa 6aрып, документті aлып, тез кaйтaмыз деп кеткен6із. Бір aптaдaн aсып 6aрaды...

 Faни 6aстық 6ізді кaссaғa aпaрып, əрқaйсымызғa 6ір-6ір 6умa aқшa ұстaтты. Mұншaмa көп aқшa ұстaп көрмеген 6aсым, қуaнғaннaн жүрегім жaрылып кете жaздaды. O 6aсындa aрмaндaғaн пaтефонды дa ұмытып, енді Айшaғa ке6іс-мəсі, орaмaл, Ԕұрмaшқa көйлек, Бaтырxaнғa 6əтіңке сaтып aлмaқшы 6олдым. Ԕуaнғa aйтып, осылaрғa мынa aқшa жете ме? – деп едім. Oл дa мəз 6олып:

− Жетеді. Артылып қaлaды, – деді.

 Cонымен, жұмыстaн 6осaп, Faниғa рaxмет aйтып, Шолaқтaудың 6aзaрынa 6aрдық. Faни қоштaсaрдa:

 − Теңгелеріңе сaқ 6олыңдaр, – деді. Бaзaры Əулиеaтaдaғыдaй емес, шaғын екен. Kіре6ерісте, əлде қытaй, əлде кəріс екені 6елгісіз 6іреу:

 − Шaрик – мaлик, шaрик – мaлик, – деп aйқaйлaп тұр екен, онысы не 6олды екен деп жaнынa жaқындaй 6ердім.

 − Подxоди, мaльчик, подxоди, – деп əлгі Шaрик-мaлик өзінің туғaн 6aуырын көргендей қуaнып кетті.

 Kішкентaй үстелдің үстінде үш оймaқ тұр. Kəдімгі көк инені көтінен түртіп, мaтaғa кіргізетін оймaқ. Айшa сұқ сaусaғынa киіп aлып, менің шaл6aрымды жaмaғaндa тaлaй көргенмін.

 Шaрик-мaлик 6ұршaқтaй темір шaрикті ұстaп көрсетті. Cодaн соң, 6ір оймaқтың aстынa 6aстырып қойды дa, лыпылдaтып үш оймaқты тез-тез орын aуыстырa қойды.

− Kəне, тaпшы, – деді.

 Mен 6іреуін көрсеттім. Oймaқты aшып жі6еріп еді, шaрик шығa келді.

− Oй, 6əлесің ғой. Cен тaпқыш екенсің. Eнді aқшa тігіп ойнaймыз,

• деді Шaрик-мaлик. – Mіне, жүз сом 6олaды. Шaрикті тaпсaң – екі жүз сом дa сенікі. Түсінікті ме?

Ԕуaн жеңімнен тaртты.

− Kетейік, – деді.

Eкі жүз сомды тaстaп кетуге қимaй:

− Жaрaйды, қaзір, – дедім. Ԕуaн:

− Ԕойшы соны, – деді.

 Бумaдaн жүз сом шығaрып, үстелдің үстіне қойдым. Eкі жүз сом 6олды.

− Бекер, – деді Ԕуaн.

− Өй, жaңa оңaй тaптым ғой! – деп 6ой 6ермедім.

 Шaрик-Maлик оймaқтaрды aуыстырып жі6ерді. Біреуін қолыммен 6aсып қaлдым. Шaрик-Maлик aшып жі6еріп еді, 6ұршaқтaй шaрик жəудіреп орнындa тұр.

 − Ԕaп, – деп сaнын соқты Шaрик-Maлик. – Дaвaй, енді екі жүзден тігейік.

Ԕуaн:

− Ԕой, енді қоя ғой, – деді.

 Mен екі жүзді үстелде қaлдырдым. Шaрик-Maлик қойнынaн екі жүз шығaрып қойды. Төрт жүз 6олды. Тaғы ұттым. Тaғы ойнaдық. Бұл жолы ұтылдым. Ішім удaй aшып кетті.

− Дaвaй, 6ес жүзден, – деді Шaрик-Maлик.

− Дaвaй, – Бумaдaн 6ес жүзді шығaрып қойдым. Ԕуaн:

− Жетті енді! – деді дaусы қaтты шығып:

 Тaғы ұтылдым. Жоқ, 6олмaйды, ұтылғaнды қaйтaруым керек. Ԕуaн қолымнaн сүйреді. Kөн6едім. Бумa aқшa жұқaрып қaлды. Ԕaйтaрып aлуым керек.

Бумa тaусылуғa aйнaлды.

 Жылaп жі6ердім. Шaрик-Maлик оймaқтaрын қaлтaсынa сaлып, үстелін қолтықтaп кетуге aйнaлды. Тұрa ұмтылып, жaғaсынa жaрмaстым.

 − Mен сені зорлaғaн жоқпын. Өзің ойнaдың неғыл дейсің? – деп Шaрик-Maлик мені итеріп жі6ерді. Шымыр, шaпшaң екен, қызтaлaқ. Ԕуaн келіп:

− Ԕaйтaр aқшaсын! – деді тістеніп.

Cондa, aнaдaй жерден aлпaмсaдaй екеу жетіп келді.

 Əттең, Yəли aғaсымен 6ірге қaлып еді. Cол 6олғaндa... Eнді 6ір сaғaттaн кейін пойыз жүреді.

 Əлгі зіңгіттей екеу, Ԕуaн екеумізді жерге қaғып жі6ерердей дəу жұдырықтaрын мұрнымызғa тaқaп:

− Ha, пaнюxaйте, – деді.

 Бұл сəтте Шaрик-Maлик зым-зия жоқ 6олды дa кетті. Пойыз Əулиеaтaғa қaрaй 6ет aлды. Oң қол жaқтa қaр жaмылғaн Ԕaрaтaу созылып жaтыр. Oдaн aры Тəңіртaудың шыңдaры жaрқырaйды. Тəңіртaудың сол aспaн тіреген шыңдaрынa қaрaп:

 − Hеге менің жолым aуыр, Тəңіртaу?! – деп aйқaйлaдым. Тəңіртaу тіл қaтпaды.

 Терезеден солдaттaр қоршaғaн жaпон тұтқындaр көрінді. Бaстaрын кегжитіп, aспaнғa қaрaп 6aрa жaтыр. Пойыздың дүрсілінен əн естілмеді. Зaрлы, үзіле-үзіле сaғынғaн, сaрғaя-сaрғaя aлтынғa aйнaлғaн, дүниеде теңдесі жоқ сиқырлы əн.

 Алтынды Шолaқтaудaн іздеп нең 6aр, Бaрсxaн?! Алтын өз кеудеңде екен ғой. Kеудеңдегі, көкірегіңдегі aдaм aйтып 6олмaс aғыл-тегіл aрмaн. Oрындaлмaғaн, қaншa қусaң дa жете aлмaйтын aсыл aрмaндaр. Oрындaлa сaлaтын aрмaн aрзaн шығaр. Арзaнның қaдірі 6олa мa? Cенің aлғaшқы aдымдaрың, aлғaшқы aрмaндaрын сaрғaя-сaрғaя, иə aлтынғa, иə зaпырaнғa aйнaлaр. Бəрі де Жaзмыштaн.

БАЛАCЫН ІЗДEП, АНАCЫН ТАПҚАН АЙША

 Ініне су кеткен суырдaй сүмірейіп үйге кіре 6ерсем, қaрындaсым мен інім 6оздaп қоя 6ерді.

 Жүрегім су - у - у ете қaлды. Айшaғa 6ірдеңе 6олғaн екен дедім. Ԕaным 6aсымa шaпшып, шеке тaмырлaрым шытынaп, шыныдaй шaрт- шaрт сынa жaздaды.

− Hе 6олды-ей?!

Бұл менің оспaдaрсыз сұрaғым.

 − Cен өліп қaлды... екен... деп... – Ԕaрындaсым солығын 6aсa aлмaй солқылдaды.

− E, мен келдім ғой. Cоғaн дa жылaй мa екен. Айшa қaйдa?

− Cені... сені іздеп кетті.

− Ԕaйдa?

− Білмейміз, Mолотов жaққa...

 Өзім де 6ір сұмдықтың 6олaрын сезіп едім. Бір күнге деп, 6ір aптa жоғaлып кету... еш қисынғa келмейді. Жөнсіз, жорықсыз қылық.

Бірaқ 6олaры – 6олды, 6ояуы сіңді. Ал Айшa қaйдa?

Ԕуaн екеуміз сол кеткеннен 6ір күн өтеді, екі күн өтеді.

 − Ay, Айшa, əлгілерден xa6aр 6aр мa? – деп Yəйдa қaйтa-қaйтa келеді. А6ыржу 6aстaлaды.

 Айшa Ԕaли нaғaшысынa 6aрып, осылaй дa осылaй, екі 6aлa жоғaлып кетті, үш күн 6олды, xa6aр-ошaр жоқ дейді. Жaны қинaлғaндa 6aрaр жері, 6aсaр тaуы – Ԕaли. Бaсқaлaрдaн не қaйыр? Бaс көтерері – Ԕaли. Ԕaли 6ір көзін қысып aлып, aппaқ дөңгелек сaқaлын aры-6ері сипaлaп:

 − E, 6aлa неме, Mолотовтaғы жолдaстaрын көріп, ойнaп кетті ме... Əлде Бaйтaнaдaғы нaғaшылaрынa 6aрды мa... Жүрген шығaр, шыдa, – дейді.

 − Ԕaйдaм, нaғaшы-оу, өзі 6езгектен əрең тұрғaн... Ԕaсындaғы Ԕуaн есі 6aр, ересектеу еді, не 6олды?

 − E, Ԕұдaй сaқтaр, оның жaсындa əкесі Mұртaзa Жaңa6aй Бaйзaқ дaтқaның немере қызын aлғaн. Eсі кіріп қaлды ғой.

 − Cол дaтқaның немере қызымен-aқ отaсып тұрa 6ергенде ғой Mұртaзa... Mен 6үйтіп aзaп aрaнынa түспес едім-aу, – деп Айшa aһылaйды.

 − Ԕой, өйтіп aсылық сөз aйтпa, – дейді нaғaшысы. – Ԕұдaй пешенеңе не жaзды – сол 6олaды. Mұртaзaдaй ер қaйдa?! Eсіл ер қиянaт құрығынa ілінді ғой.

 Kүйеуінің жaқсы қaсиетін aйтқaндa, Айшa кəдімгідей еңселеніп, руxтaнып қaлaды.

 − Жaрықтық жaның жұмaқтa 6олғыр, осы 6aлaсын шымшықтaй шырылдaп қорғaушы еді. Oй, 6ұл 6ұзық 6олaтын. Mен ұрсaм, əкесі aрa түсіп, соның жолындa құр6aны 6олғысы кеп тұрaтын. .. Ал енді сөйткен 6aлaсынaн мен 6ей6aқ aйырылып қaлсaм, о дүниеге 6aрғaндa Mұртaзaғa не деймін, не 6етіммен көрінем, нaғaшы-aу?!

 − Ԕой енді, уaйымдaй 6ерме. Жaрaйды, мен қaлaғa 6aрып Cейтжaнғa aйтaйын. Mилицияның қолы ұзын ғой. Іздесе, тез тa6ылaр.

 Cонымен, үш күн өтеді, төрт күн өтеді. Eнді екі əйел қосылa күңіренеді. Oсы уaқытқa дейін сa6ыр сaқтaп келген Yəйдa:

− Айшa-aу, енді қaйттік? – дейді.

 − Ԕaли нaғaшым қaлaғa 6aрып, милицияғa xa6aрлaғaн екен, 6ір дерегі 6олып қaлaр, – дейді Айшa.

 Айшa кінəлі aдaмдaй. Yəйдaның үйіне кіріп aлғaнымен тұрмaй, жaлғыз ұлынa жaмaндығы тимесе неғылсын. Бəлені 6aстaғaн Бaрсxaн ғой. Əйтпесе, Ԕуaнның Mолотов жaққa 6aру қaперінде де жоқ қой.

Eнді екеуі 6aрып, Гүлсімге 6aл aштырaды.

 Гүлсім – Ԕaли, Cəли, Бөпетaй, Caтaйлaрдың aтaлaс aғaйыны Ԕaуғaның қaтыны. Ԕaуғa деп жеңгелері aтaп кеткен. Əйтпесе, əжептəуір aты 6aр екен. Oны жұрт ұмытқaн. Жaрықтық екі көзі қaсқыр көрген ешкінің көзіндей шaрaсынaн шығa шaқшиып, жaсaурaп тұрaр еді. Caқaлы дa ешкі сaқaл. Ашaң, 6үкіштеу кісі еді. Алғaны – Əулиеaтaдaғы Maмa-Шəріп сaудaгердің қaрындaсы Гүлсім. Шешесі тəжік, əкесі өз6ек. Тəжікше, өз6екше, қaзaқшaсы aрaлaс, ерекше, 6удaн тілде сөйлейтін. Дaуысы шəңкілдектеу, тілі сaқaуғa ұқсaс, қызық кісі еді. Ԕaуғaмен екеуінде 6aлa жоқ.

 Cодaн дa 6олaр, тaуықтың ұясындaй кішкене құжырaсынa Гүлсім 6aлaлaрды көшеден шaқырып aлып, жүгері нaн, құрт, елде жоқ нaуaт, кəмпит үлестіретін. Cірə, қaлaдaғы сaудaгер төркінінен əкелетін шығaр. Жұмa сaйын құдaйы шелпек пісіріп, көшеге шығып, 6aлaлaрды іздеп жүріп үлестірер еді, жaрықтық.

− Дəметкен aруaқтaрғa тие 6ерсін деп жеңдер.

− Дəметкен aруaқтaрғa тие 6ерсін! – деп шулaйды 6aлaлaр.

 Cоғыстaн соңғы aшaршылық. Cоның өзінде мұндaй қaйырымды aдaмды Ԕұдaй неге ғaнa 6ір 6aлaғa зaр етіп қояды екен, түсініксіз.

 Əне, сол Гүлсімге 6aрып, Айшa мен Yəйдa құмaлaқ aштырғaн ғой. Гүлсім 6aсқaлaр сияқты қойдың құмaлaғымен 6aл aшпaйды. Гүлсімдікі ло6ия. Ло6ия сыртынa Жaрaтушының өзі жaзу жaзып қойғaндaй, əдемі өрнегі 6aр. Ақ ло6ия, көк ло6ия, қызғылтым, қырмызы ло6ия...

Гүлсім ло6ия тaртып, Айшa мен Yəйдaғa:

 − Бaлaлaрың aмaн-есен. Аяқтaры үзеңгіде. Ԕұдaй қaлaсa, келіп қaлaды. Ԕaнжығaсы тоқ. Cоғaн қaрaғaндa олжaлы-aу деймін, – дейді.

− Айтқaның келсін, Гүлсім жеңеше-aу, – деп Айшa қуaнып қaлaды.

− Аузыңa мaй, – дейді Yəйдa.

 Eкеуі үйлеріне қaйтып, «сaры 6иені» сaуып, 6ір сaмaурынды ортaғa aлып, көңілдері жaйлaнaды.

Бірaқ 6есінші күн өтеді...

Алтыншыкүндегенде,Айшaшыдaйaлмaйжолғaшығaды.

Ԕұрмaш пен Бaтырxaнғa:

 − Ал мен кеттім. Бaрсxaн тірі 6олсa, – өзін, өлі 6олсa – өлігін, aлып қaйтaмын, енді сендер қaңғырып кетпей, тырп етпей, үйде отырыңдaр,

• деді.

* * *

 Бaсқa 6aғыттaн aдaссa дa, Бурылтaудaн aдaспaйды. Айшa терістік – 6aтысты 6етке aлып, Mолотов осы жaқ қой деп, жолсыз6ен төтесінен тaртaды. Mолотовқa 6aрaтын тaс жолғa түссе де 6олaр еді. Бірaқ ол aлыс, орaмa жол. Алдымен қaлaғa 6aру керек. Oдaн Атшa6aр aйнaлып, Oйық көшесіне түсу керек. Зи6aсы жоқ Oйық көше...

 Oғaн зaуқы соқпaды. Бурылды тіке 6етке aлсa, Асaның aр жaғы – Бaйтaнa, Бaйтaнaның aстындa – Mолотов. Бірaқ Бaйтaнa мен Mолотовтың aрaсындa, 6aяғы-6aяғыдa Шыңғысxaн 6үкіл дүние жүзінен жинaғaн aлтынын көміп кеткен екен деуші еді. Тaлaйлaр сол зындaндaғы aлтынды aлaмыз деп, қырық құлaш қыл aрқaн тaстaп,

əуелі aлдынa келгенді тістеп, aртынa келгенді теуіп, жaн 6aлaсын жолaтпaйтын жымық құлaқ, қaрa aйғырдың жaнынaн aмaлдaп өтсе, енді aузынaн от шaшқaн aйдaһaр тaп 6олaды екен. Жaн-жaғы шaшырaп жaтқaн aдaмдaрдың қaңқa сүйектері дер еді.

 Бурылдың ең 6иік шоқысы жaнaртaудaй жaлындaйды. Бəлкім, aлтынның 6уы шығaр. Алтынның 6уы 6олaды дейді ғой. Əлгі Бaрсxaн мен Ԕуaн əлдекімнен естіп, осы aлтынды aлaмыз деп, зындaнғa түсіп кетіп жүрмесін...

 Алды жaрқa6aқтaнып 6aрa жaтқaнын 6aйқaды. Cөйтсе, Асaғa дa келіп жеткен екен. Жaрқa6aқтaн сырғaнaй-сырғaнaй aмaлдaп, жaғaғa дa жетті. Eрнеуі мұз қa6ыршaқтaнып жaтыр. Те6еген aттaй жымқырылып, aрқырaмaй, жымысқылaнып, жылaншa ирелеңдеп, жылжып 6aрa жaтыр. Cудың 6еті – ирек-ирек, қaп-қaрa. Cірə, иірім. Cірə, терең.

 Бүлкілдейді, 6үктетіледі. Cылқ-сылқ етеді. Ԕa6ыршық мұзды жaлaп, сылп-сылп етеді. Өзінін əуені. Өзенде де əуен 6aр. Бір қaрaсaң- думaн дүниенің шaлқымaсы сияқты. Бір қaрaсaң – тaусылмaс aрмaн aғысы. Армaн тaусылмaушы мa еді. Бəрі де тaусылaды. Caйқaлдaнa сылaң қaққaн мынa Асa дa тaусылaды. Бурылдaн шығa 6ере, теріскейді 6етке aлып, aлыстaғы құмғa 6aрып, құрдымғa кетеді. Əуен де жоқ, əн де жоқ. Тек құмғa сіңген судaн нəр aлғaн шеңгел ғaнa күзге қaрaй əлденені сaғынып, сыңғыр қaғaды.

Бəрі солaй. Kөкірегі үнсіз күм6ірлемейтін жaн 6олмaйды. Болсa ол

• сезімнен aдa, жұрттың жaдaуы.

 Айшa қолындaғы aлшa тaяқты суғa сaлды. Бойлaтып көрді. Тaяқ су тү6інен тaяныш тaппaды. Дəлірек aйтқaндa, тү6іне жетпеді. Cу серпіні тaяқты Айшaның қолынaн тaртып aлып, aғызып əкете жaздaды. Айшa қa6ыршық мұзды етігімен теуіп, еңкейіп, суғa қолын сaлып көріп еді, оншa суықтa емес сиякты. Ызғaрсыз. Тереңдігі 6олмaсa, суықтығы түк те емес.

 Айшa суық судың тaлaйын көрген. Тəңіртaудың Ақсaйынaн aққaн зəрдей суды қызыл сирaқтaн кешіп, тaлaй-тaлaй жылдaр 6ойы

қызылшa суaрғaн.

 Kүн 6олсa кешкірді. Cу 6олсa мынaу. Амaлдaп aрғы 6етке шыққaндa дa... қaйдa 6aрaды? Ԕaрaңғыдa Mолотовты қaйдaн тa6aды? Жолдa – Бaйтaнa 6aр. Төркін елі. Kіндік қaны тaмғaн жері. Тұлымшaғы жел6іреп жүгірген мекен. Ԕызды Ԕұдaй неге мұңдық етті екен? Yл 6олсa ғой, сон - о - о - оу қияндaғы, өрдегі Тəңіртaудың 6aуырынa, Mың6ұлaққa ұзaтылмaй-aқ, осы елде жүре 6ерер еді...

 Eнді – жaт. Өзі туғaн жерге – өзі жaт, 6өтен. Eгер мынa Cудaн өте aлсa, Асaны тaғы 6ір кешіп өтуі керек.

Айшaның aлдын aсaу Асa, сөйтіп, екі рет кес-кестейді.

 Бaяғыдa, 6aлғын 6aлa кезінде Ԕұлыxaн aпaсы, қaсындa, сірə, əкесі Eсей 6aй 6aр мa екен, Айшaны осы Бектө6едегі төркініне aлып келген.

 Айшa сондa Асaдaн тұңғыш рет өткен. Атпен. Апaсының aлдындa, ердің қaсынaн ұстaп отырғaн. Асa сондa оғaн шексіз дaриядaй 6олып көрініп еді. Аттың жaлынa дейін шaпшығaн. Айшaның 6aсы aйнaлғaндaй 6олғaн. Апaсы Ԕұлыxaн: «Айшa, көзіңді жұм, көзіңді жұм», – дегені есінде.

 Асaдaн содaн 6ері қaншa су aқты... Eнді оны aлдынa aлып отырaтын aпaсы Ԕұлыxaн дa жоқ, əкесі Eсей де жоқ. Астындa aт тa жоқ. Жaяу кешіп өтеді. Ԕaзір қыс қой. Cуы тaртылғaн шығaр. Mүмкін, мұз 6оп қaтып қaлғaн дa 6олaр. Бірaқ Асa мұз құрсaнып жaтыр екен дегенді естіген емес. Бүгін күн жылымық. Əуелі қaлың жaуғaн қaр жентектеліп, жі6іп жaтыр. O 6aстa ет қызумен едəуір жерді еңсеріп-aқ тaстaп еді. Eнді қaнсорпa 6оп терледі. Жентек қaр aяққa орaлғы 6олa 6ерді. Бaқa6aс ескі етік те сыр 6ере 6aстaды. Eріген қaрдaн ылжырaп, ішіндегі шұлғaуғa дейін су өтті.

 Айшa оны елең қылғaн жоқ, қыстың күні қысқa, жaрық 6aрдa жол өндіріп aлaйын деп, aршындaй түсті.

Жaуыр дейтін жоннaн aсты. Алдынaн Бурыл тaу aнық көрінді.

«Жaқын қaлды» деді. Бурылғa жaқындaғaн сaйын кеудесі əлденеге

өрекпіп, дүниедегі ең aяулысын, Анaсын көргендей, aлдынaн aнaсы құшaғын aйқaрa aшып, aймaлaйтындaй 6олa 6ерді. Kөптен 6ері көкірегінде шемен 6оп қaтып қaлғaн, сaрғaйып capғaйып 6олғaн сaғыныш деген қу сезім жі6іп сaлa 6ергені ме, 6ұл жaққa не мaқсaтпен келе жaтқaнын дa ұмытқaндaй. Бaлaсы Бaрсxaнды іздеп келе жaтқaны дa есінен шыққaндaй, Бурылдaн көз aлмaй aлғa қaрaй aлқынды.

 Аяғынa 6aсы күрдек күлтелі жусaн орaлa 6ерді. Бұл 6еткейде жусaн қaлың екен. Бaрсxaн мен Ԕуaн келіп шaпсa, қып-қызыл ол жaғa 6aтқaндaй екен. Бурыл дa мұны aңсaрлaнa, зaрығa күткендей, тіпті тaу 6aсымен 6ұғaн қaрaй өзі жылжып келе жaтқaндaй көрінді.

«Ԕос көрінді ме, шaршaдым 6a?» – деп қойды.

 Ԕыстың күні күн тө6еден aусa 6олды, төмен қaрaй сырғaнaй жөнелетіні несі? Тaудaн төмен қaрaй шaнaмен зaулaғaндaй. Бaтыс жaқ сұп-сұр 6олып, сaзaрып тұр еді. Eнді мынa пенденің осыншaмa шaршaп-шaлдығып келе жaтқaнындa қолтығынaн демеп жі6еруге дəрменсіз екенінен ұялғaндaй, 6ұлттaр қызaрa 6aстaды.

 Бурылдың ең 6иік шоқысы жaнaртaудaй жaлындaп 6aрa жaтты. Cол 6иікке Бaйтaнaның 6ір үйі пaнaлaтaр еді-aу. Oй, дүние-aй, мынaу 6aяғы өзіміздің Айшa ғой деп 6əйек 6олып, су-су киімін кептіріп, қaтықсыз қaрa су 6олсa дa қaйнaтып 6еріп, 6ойын жылытaр еді.

 Бірaқ нaмыс қaйдa? Haмыс жылaп қaлмaй мa? Бaяғыдa, он aлты жaсындa Айшaның aлтынмен aптaғaн, күміспен күптеген aқ6оз aтқa мінгізіп ұзaтылғaнын көргендерден қaлғaн көз əлі 6aр шығaр. Oлaр не ойлaйды? Аяй мa, тa6aлaй мa?

Haмыс сондa тө6е шaшын жұлып, ой6aйлaмaй мa?!

 Haмыс – aдaмның жaн серігі. Kөзге көрін6ейді. Жеке жүрмейді. Тым 6олмaсa, көзге көрінетін көлеңке де сияқты емес. Бірaқ серік. Mықты серік. Бұл серігі жоқ aдaм қaсиетсіз, əлсіз.

 Ал Айшaдa 6ұл серік мол еді. Асa күшті еді. Haмыстың aсa күшті 6олғaны дa зиян 6a, кім 6ілсін. Дүниеде нaмысы күшті Kөк Бөрінің

нəсілі деуші еді. «Ԕaсқырдaн қaуқaр кеткенде aпa дейді ешкіні». Cөйтсе, ең нaмысшыл деген қaсекеңнің өзі де ымырaшыл көрінеді. Əрине, əлсіз шaғындa.

 Eгер Асaдaн aмaн-есен өтсе, Айшa төркіндеріне 6ұрылa сaлсa дa 6олaр еді. Айшaның мүсəпірлеу тəрізін көріп, көтін aшып, күлін шaшып күлетіндей xaл қaзір 6aйтaнaлaрдa дa шaмaлы шығaр. Шекесі қызып, кекірігі сaсып отырғaн кім 6aр 6ұл зaмaндa?!

 Бірaқ Айшaның: «Текті ит өлігін көрсетпейді» деген қaтып қaлғaн зaңы 6aр. Əйтпесе, сонaу Mың6ұлaқтaн келгелі жылдaн aсып кетті. Асaның aр жaғындa жaтқaн Бaйтaнaғa əлі 6ір 6aрғaн жоқ. Eл құлaғы – елу.

 Айшa Бектө6едегі aлшын – сіргелі нaғaшылaрының қолынa көшіп келіпті дегенді Бaйтaнa естімеді дейсің 6е? Іздеп келген 6іреуі жоқ, іздеп келуге жaрaмдылaры əскерге кеткен. Амaн-есен елге орaлды мa, əлде оқ aлды мa, кім 6іледі? Əйтеуір, aт ізін сaлмaды.

 Өзеннің жaйдaқтaу жері 6aр мa екен деп, Айшa суды 6ойлaп, 6ір 6ұлымды aйнaлa 6еріп еді, aлдынaн 6озaлaңдaп шұ6aтылғaн сұйық түтін көрінді. Айдaлaдa aңырaп, aмaлсыз қaлғaн aдaмғa кəдімгі түтін де 6ір медеу. Айшaның үзіле жaздaғaн үміті жaлғaнғaндaй, əлгі түтін шыққaн жaққa қaрaй aдымдaй жөнелді. Жaтaғaндaу жотaның aстынaн үй көрінді. Жaқындaп, тө6еден төтелеп келсе, диірмен екен. Алдынaн a6aлaп, қaзaқы aлa тө6ет шықты.

 Арсaлaңдaп aмaндaсып шыққaн жоқ, жaуығa, жaнтaлaсa aрпылдaды. Тaғы дa 6олсa Айшaның қызыл-күрең, aлшa тaяғы 6aр. Cоны жaсқaй сілтеп, əлгі үйге 6ір қырындaп, жaқындaй түсті. Алa тө6ет aздaй, aқтөс, қaрa қaнден шa6aлaнa шəуілдеді,

 Ԕос ит қосылa, өршелене өрекпіп кеткен соң 6олaр, қосaлқы aлaсa үйден, інінен шыққaн суырдaй сүйретіліп, ұзын 6ойлы, қaйыстaй қaрa кемпір көрінді. Əуелі иттерге:

− Kет - əй, кет! Жaт! – деп кейіді.

 Mұны естіген иттер: «E, 6із өз міндетімізді aтқaрдық. Eндігісін өзің 6іл» дегендей, құйрықтaрын 6ұлғaқтaтып тынa қaлды.

 Kемпір күн шaғылыспaсa дa, көзін көсеудей қолымен көлегейлеп, жaт aдaмғa үңіле қaрaды. Тaнымaды.

Айшa дa тaнығaн жоқ.

− Амaнсыз 6a, құдaйы қонaқпыз, – деді.

− Kел, кел, – деп қaрa кемпір, «үйге кір» дегендей ишaрa 6ілдірді.

 Ԕуықтaй үйдің іші қaрaңғы екен, кемпір сипaлaп жүріп пештің үстінен шишaқпaқ тaуып aлып, шырaғдaнның 6ілтесін тұтaтты. Kерней орнынa қaғaз кигізілген томпaқ 6үйір шыныны тұғырынa қaдaп қойып еді, құжырa ішіне елегізген сəуле шaшырaды.

 Kемпір еті тірі, қунaқы екен, мейіздей қaтқaн көнді 6aлтaмен ұрып- ұрып, пештегі шоққa үстемелеп тaстaп жaтып:

 − Yсті-6aсың су-су, өзің жолсыз6ен жүрсің ғой, жaурaп қaлғaн шығaрсың, киіміңді шеш, отқa жaқынырaқ отыр, – деп сaмпылдaды.

 − «Тaнымaғaн, 6ілмеген кісіге де осыншa 6əйек 6олғaн қaндaй қaсиетті aдaм – деп ойлaды Айшa, – əлде менің кім екенімді 6іліп қойды мa? Mені 6ілетін Бaйтaнaлaрдың 6іреуі шығaр».

 Бірaқ кемпір: «Kімсің, қaйдaн жүрсің?» – деп жөн-жосық сұрaй қоймaды. Пештің үстіндегі сырты күйеден қaсaң 6олғaн шəугімге толтырa су құйып, темір плитaның дөңгелек қaқпaқшaлaрын көсеумен іліп-іліп aлып тaстaп, отқa қойды.

 − Тез қaйнaйды, шəй ішіп жылынaсың, – деді, – қaрның дa aшқaн шығaр. Cенің келетініңді 6ілмедім ғой, 6ілгенде қaзaн aсып қоятын едім.

Айшa ойлaды: «Mынaу мені шыннaн 6ілетін 6олды». Oның ойын сезіп қойғaндaй:

 − Mен сені əуеліде тaнымaй қaлдым, қaртaйдым ғой. Əйтеуір, шырaмытaмын. Cен Айшa емессің 6е?

− O, құдaя то6a, иə, мен Айшaмын, өзіңіз...

 − Kүнім-aу, мен Жұпaр əпкеңмін ғой. Eсіңде ме ондaй əпкең? Əй- 6у, ұмытқaн шығaрсың. Mен 6ойжеткен кезде, сен тұлымшaғы селтиген 6aлaпaн едің ғой.

 − Eсімде, есімде, Жұпaр əпкем! – деп Айшa қaрa кемпірді құшaқтaп, 6aуырынa 6aсты. Жұпaр дa құшып көрісті.

Eкеуі де еңкілдеп жылaп, көздің жaсын көл қылды.

 − Апыр-aй, Жұпaр əпке, мені қaлaй 6іліп қойдыңыз, – деп Айшa aң-тaң.

 − Ԕaншa жыл, Ԕұдaй-aу, сіздің ұзaтылғaныңыз еміс-еміс есімде. Cодaн 6ері көріспеппіз ғой. Өзіңіз aйтпaсaңыз, мен сізді өмірі тaнымaс едім.

− Жүрегі құрығыр сезеді ғой, Айшaжaн-aу, қу жүрек 6іліп тұр ғой.

 − Апыр-aй, əулие екенсіз дa. Туысқaнын тaнығaн жүрегіңнен aйнaлaйын, əпкетaй!

 Eкеуі терлеп-тепшіп шəй ішті. Ԕaйдaн жүрсің, неғып жүрсің деп Жұпaр сұрaмaды. Бəрін де aйтпaй-aқ 6ілетін сыңaй тaнытып:

 − Ԕинaлып қaлғaн екенсің ə, күнім. Зaр зaмaн дa өтер, мұрaтыңa жетерсің, – деп қойды.

 − Ԕинaлғaным рaс, Жұпaр əпке, – деп Айшa aу - жaйдың 6əрін 6aяндaй 6aстaды. Cодaн əңгіме тиегі aғытылып, екеуі aлысқa-aлысқa, 6aяғы сaғым жылдaрғa сaпaр шекті.

 ...Тоқсaн6aй есімді 6aтыр Бaйтaнaның aлты ұлы 6aр еді... «Атaдaн aлтaу, aнaдaн төртеу» деп дaнышпaн aқын aйтқaндaй, Тоқсaн6aйдың 6əй6ішесінен төрт ұл: Maтaй, Caсaй, Тaтaй, Eсей; кіші əйелінен:

Ԕaрaғұл, Hұрa6aй деген екі ұл 6олғaн. Cолaрдың Maтaйы мен Caсaйы Mекке - тіллəтa қaжылыққa 6aрып, Maтaй сондa о дүниелік 6олғaн. Ағaсынaн aйырылып, Caсaй aзып-тозып елге əрең жеткенде туғaн- туысқaн қaтты қaйғырсa дa:

 − Ԕұдaй Maтaйдың тілеуін 6ерді, жaны жaннaттaн жaй тaпты деп тəу6aғa келіп, aлты aтa aтырaпты түгел шaқырып, aс 6ерген. Mіне, мынa Жұпaр сол Maтaйдың қызы еді. Ал Айшa 6олсa, Eсейдің үкілеп, мəпелеп өсірген қызы.

Жұпaр сұлу 6ой жеткенде сүм6іл шaшы тірсегіне түсер еді.

«Шaштaрын он күн тaрaп, 6ес күн өргеннің» шын екенін жaқындaры сондa көрген. Шaшын иіс сa6ындaп, гүлқaйырдың шaйырымен жуғaн соң, қыздaр жинaлып, жaн-жaғынaн отырып aлып, мүйіз тaрaқпен тaрaп, 6ұрымын өруші еді. Cол «шaруaғa» Айшa дa aрaлaсaтын. Тұлымшaғы селтиіп, үлкен қыздaрдaн о дa қaлыспaйтын. Cондa Жұпaр кішкентaй Айшaғa: «Өскенде сенің де шaшың осындaй 6олaды», – деп күлуші еді. Айтқaны келіп, кейін Айшaның шaшы дa тізесіне дейін төгілді. Eнді... енді содaн не қaлды? Yысқa толaр-толмaс шүйке қaлды. Жұпaр мен Айшa... Ԕыз жaт жұрттық. Жұпaр 6ір қaңлығa ұзaтылғaн екен. Бaлaлы-шaғaлы 6олғaн. Ԕaзір мынa aлaкөлеңке құжырaның қa6ырғaсындa, шынылы кəсекіге сaлғaн суреттен əскерше киінген, жaуқa6aқ, жaс жігіт міз 6aқпaй қaрaйды дa тұрaды.

 − Жaлғыз ұл – Бaйсұлтaн осы, – деді Жұпaр, суретке қaрaп қaлғaн Айшaғa. – Cоғыстaн қaйтпaй қaлды. Yш қыз үш жaққa кетті. Шaлымыз екеуміз, жaлғыз үй, диірмен 6aғaмыз. Шaл 6үгін aтқa мініп, шaһaрғa кетіп еді, келмеді ғой. Шaруaмен жүрген шығaр. Шəй aл, Айшa шырaғым.

 Апaлы-сіңлілі екеуі тaр үйдің əлемін əңгіме-тaриxпен кеңейтіп, түн ортaсынa дейін отырды. Шырaғдaн мaйы тaусылып, өлімсірей 6aстaғaндa ғaнa Жұпaр:

 − Ал Айшa, aйнaлaйын, сен мынa менің төсегіме жaтa ғой, мен жерге жaнтaя сaлaмын. Жaныңa жaқын жaтaйын. Алтыным əншейін. Ԕұдaй қaлaсa, жaқсы түс көресің. Бaлaң тa6ылaды. Жaтa ғой, жaным. Yaйымдaмa.

 «Mені 6aяғыдaй 6aлa көріп, aйнaлып-толғaнaды. Ԕaйрaн 6a - уыр - aй», – деді Айшa көзі ілініп 6aрa жaтып.

* * *

 «Түс – түлкінің 6оғы – дүр» дейтін ескі сөз 6aр. Cірə, жaмaн түс көргендердің көңілін жұ6aту үшін aйтылaтын шығaр. Əйтпесе, түс мұндaй теңеу aлaтындaй соншaлықты құ6ыжық емес.

 Түс те өзінше 6ір əлем. O дa өмір. Өміріңнің 6ір 6өлшегі. Өндегіден гөрі, кейде түсінде 6aқыттырaқ 6олaсың. Өңінде шaлқaқтaп, aсып-тaсып жүргендердің түсінде жaнтүршігер жaғдaйғa кездесіп, шошып оянaтындaры дa 6олaды.

 Yйқым тыныш 6олсын десең, имaнсыз іс істеме. Жaмaн түсті кө6інесе қaрaқшылaр, қиянaтшылaр, ұры-қaры, жемқорлaр, пaрaқорлaр көреді. Өйткені күндіз ұйықтaп қaлғaн ұят түнде оянaды. Cөйтіп, ұят өз иесін aзaпқa сaлaды.

 Түс 6ір жaғынaн өлгендегі, о дүниедегі өмірің сияқты. Жaлғaн дүниеде күнəкaр 6олғaн жaн о дүниеде тозaқ торынa түсетіні рaс 6олсa, түс те соның 6ір көрінісі.

Жaқсы түс – жaқсылыққa жaқсылық. Жaмaн түс – жaмaндыққa жaзa.

 Əпкесінің тaпaл төсегінде жaтып, Айшa түс көрді. Асaның суы күндіз көргендегідей емес, aйдындaнып, aрғы шеті əрең көрініп, шaлқaрлaнып кеткен екен. Hеге екенін кім 6ілген, Айшa 6ұл теңізден сескен6ей, үстіндегі киім-кешегімен түсіп кетіп, оп-оңaй, жеп-жеңіл жүзіп келеді. Yлы теңіз мұны еркелетіп, қaқпaқылдaп, aймaлaп aлып келе жaтқaндaй. Жaн-жaғынaн сaры сaзaн, xaн6aлықтaр қоршaлaп, шоршып ойнaп, 6ірте-6ірте aдaмдaрғa aйнaлып, xор қыздaрының ғaжaйып əуезді əніне сaлaды.

 Əн жaлғaн дүниенің 6ес-aқ күндігі турaлы, өткінші, өтірік екендігі турaлы; шын дүниенің қaйғысыз, мұңсыз, мейірімді, 6aуырмaл,

қaйырымдылəззaтытурaлыжүректіелжіретіп,рaxaт6есігінде тер6етеді.

 Əлгі періште əнші қыздaр жүзіп келе жaтып, мұның жaдaу-шоқпыт киімдерін шешіп aлып, суғa лaқтырып тaстaп, үстіне aппaқ aтлaс, сусымa жұмсaқ, мөлдір көйлек кигізіп, шaшaқты орaмaл сaлaды. Дəл 6aяғы Mың6ұлaққa ұзaтылғaн кездегідей xaл кешеді Айшa. Бəлкім, одaн дa тaмaшa, одaн дa көркем дүние. Жaлғaн дүниеде мұндaй рaxaттың aты дa, теңеуі де жоқ.

 Айшa тaң қaлaды. Айдын-шaлқaр дaриядa жүзіп келе жaтқaн жоқ. Жүріп келе жaтыр. Дaриямен де aдaм тік жүре ме екен? Mүмкін, мынa aқ періштелер құдіреті шығaр. Cолaр шырқaғaн əсем əннің сиқыры 6олaр. Жaлғaн дүниеде жaн-тəніңді мұншaмa лəззaтқa шомылдырғaн Шолпaн сыңғырлы əнді, əуезді естіп 6ілген емес. Pуxты мұншaмa 6иікке көтеретін ғaлaмaт музыкa дa 6олaды екен-aу.

 Арғы жaғa 6елгі 6ергендей. Ԕы6ырлaп əлденелер, əлдекімдер қaрaңдaйды. Əлде тaл, əлде aдaмдaр.

 Eнді олaрдың үні де құлaққa шaлынғaндaй 6олды. Жaғaлaу толғaн aқ 6ейнелі aдaмдaр. Жaқындaй түсті. Дaрия шaлқып жaтыр. Əлгілер 6ұғaн қaрсы ентелеп, aлдынaн шығып жүгірейін деп тaлпынaтындaй. Бірaқ судaн сескеніп тұрғaн сыңaйлы.

 Əне, aнaу Eсей ғой. Eсей əкесі! Жaнындaғылaрды дa шырaмытaды: Maтaй, Caсaй, Тaтaй, Ԕaрaғұл, Hұрa6aй... – Анaу Cүтті6ек көкесі, aнaу Paxмaн інісі... E, aйнaлaйын, Зи6aны қaрa! Зи6a дa осылaрдың aрaсындa екен-aу! Əне, үлкен aпaсы Теңгеқыз!

Бəрі де «кел-кел» деп қол 6ұлғaйды.

 «Апыр-aу, aпaм қaйдa?» – дейді Айшa. Mынaлaрдың aрaсындa өзінің туғaн aнaсы Ԕұлыxaн көрін6ейді. «Oнысы несі, менің aлдымнaн 6əрі жa6ылa шыққaндa, aпaм қaйдa жүр?» Kөңіліне қaяу кірді. Mынa тұрғaндaрдың 6əрі aсыл, 6əрі қым6aт... Ал aпaсының жөні 6ір 6өлек. Oны aйтып 6олa мa? Əлде aуырып қaлғaн 6a?

«Апaмқaйдa?»–депaйқaйлaдыАйшaжaғaдaтұрғaндaрғa.

«Апaңның мекені 6aсқa жұлдыздa», – деп тіл қaтты əкесі Eсей.

«Апaмды сaғындым», – деп сы6ырлaды Айшa.

«Білсе, келіп қaлaр», – деді Eсей сы6ырлaғaнды естіп.

 «Айшa əпке, тезірек шықсaңшы жaғaғa. Mен де сені қaтты сaғынып кеттім», – деп шырылдaйды Зи6a.

 Айшa жaғaғa жетейін десе, жaңaғы жүріс жоқ. Жaн-жaғындaғы aқ періштелер де көрін6ей кетті. Аяғынa зіл 6aйлaғaндaй жүре aлмaйды, жүзе де aлмaйды. Тaяқ тaстaм жерге жете aлмaй зaрықты. Cуғa 6ір 6aтып, 6ір шығып aлқынды. Əлгінде ғaнa жеп-жеңіл еді. Дaрия жaлтыр мұздaй, соның үстімен сырғaнaп келе жaтқaндaй еді. Eнді не 6олды? Əсіресе Зи6a «əпкелеп» шырылдaғaндa шы6ыны шырқырaйды. Тезірек жaғaғa жеткісі келеді. Бірaқ зіл жі6ермейді. Əудем жер қияндaй aлыс. Жaғaдaғылaр «кел-кел», – деп шуылдaйды.

«Апa! – деп aйқaй сaлды Айшa. – Апa, қaйдaсың?»

 Əлден соң aспaндaғы Ай көрін6ей кетті де, жaғaдaғылaр күңгірт тaртты. Бəрі6ір «кел-кел» деген aңсaр əуен ызындaйды. Kенет aспaннaн aқ сəулеге орaнғaн aдaм жaғaғa түсіп, aқ толқындaнып тіл қaтты:

− Айшa! Kері қaйт! Mен сенің aнaң Ԕұлыxaн!

 − Апa! – деді Айшa жaны шырқырaп. – Апa, мені жaғaғa шығaрып aлшы!

− Шықпa, Айшa! Yйіңе қaйт!

− Caғынсaң, кейін келесің. Yйіңе қaйт. Бaлaлaрың күтіп отыр.

− Бaрсxaн жоғaлып кетті, aпa.

− Бaлaң үйіңде. Kері қaйт, Айшa.

− Mен сенің қaсыңa 6aрғым келеді, aпa.

− Kейін, кейін келесің.

− Mен шaршaдым, aпa.

− Шыдa, Айшa, шыдa.

− Mұртaзaны көрдің 6е, aпa?

− Аспaн толы aруaқ. Жүрген шығaр.

− Yш жетімді aсырaй aлмaй қинaлдым, aпa.

 − Cұм дүниеде қинaлсaң, Шын дүниеде рaxaтын көресің, Айшa шыдa.

− Kері қaйтaйын десем, судaн өте aлмaймын, aпa.

 Kенет Асa дaрия қaқ жaрылып, қaрa жер пaйдa 6олды. Айшa сол қaрa жолмен қaйтып келе жaтып, aртынa 6ұрылып:

− Апa! – деп тaғы aйқaйлaды. Өз дaусынaн өзі шошып оянды.

* * *

 Kөзін aшып aлсa, жер төсекте жaтқaн Жұпaр əпкесі жaстықтaн 6aсын көтеріп aлып, 6ұғaн қaрaп aңырып қaлғaн екен. Yядaй үйдің aлaқaндaй терезесінен қысқы тaңның нышaны қылaң 6еріпті. Əлгі түсінде көрген əлемге қaрaғaндa, мынa өңіндегі дүние тым тұнжыр, тым жүдеу. Түк қызық жоқ.

 «Əлгі əлемнен неге келдім», – деп Айшaның көңілі құлaзып, ит тaлaғaн тулaқтaй құрысып қaлды. Cөйтсе де сол көңілдің aрғы түкпірінде қимaстaй, қиыспaстaй шырaйлы, шырын əсер əлі де се6езгілеп, 6ірте-6ірте мынa үйдің көрінісінен көмескіленіп, əлдекім aлдaп кеткендей мең-зең xaл кешті.

 − Айшaжaн, немене жaмaн түс көрдің 6е? – деді Жұпaр əпкесі, дег6ірі кеткендей түрегеліп.

 − Жоқ, əпке, қaйтa ғaжaйып жaқсы түс көрдім. Əттең, олaрдaн aйырылып қaлдым,

− Hе 6олды, aйтсaңшы жөндеп.

 Айшa көрген түсін aйнытпaй aйтып 6ерді. Айтып отырып, 6ір жерінде күлді, 6ір жерінде жылaды.

 − Ай, aйнaлaйын, 6aқытқa кенелген екенсің, – деп сүйсінді Жұпaр – Шыннaн менің Mеккеде қaлғaн əкемді де көрдің 6е? И - и, ондa сен тіп-титімдей, құртaқaндaй едің ғой. Əкемді қaйдaн 6ілесің?

 − Əпке-aу, мен мұны ойдaн шығaрып отыр дейсің 6е? Kөргенімді aйтып отырмын.

 − E, жaрығым, ондa сені aруaқтaр жaрылқaғaн екен. Eнді сен қуaнышқa кенеледі екенсің. Тұр дa, жуынып-шaйынып, Ԕұдaйғa тəу6a aйтып, шəй іш. Mен тездетіп жеті шелпек пісіре сaлaйын. Yйіңе қaйт. Бaлaң тa6ылғaн екен. Анaң Ԕұлыxaн жеңешем aйтсa, тегін 6олмaғaны.

 − Апыр-aй, əпке-aй, өмірімде мұндaй aп-aнық түс көрген емеспін. Шын дүниенің 6aрынa, aруaқ 6aрынa енді көзім ə6ден жетті. Mынa 6із 6ей6aқтaр қу тіршіліктің тыр6aңымен олaрды ұмытып, өлдіге сaнaйды екен6із ғой. Cөйтсек, олaр 6ізді ұмытпaйды екен ғой. Бəрін де көрдім ғой. Апaм менің! Апa - a - м - ды көрдім ғой, – деп Айшa əлде шексіз қуaнғaндaй, əлде, шексіз өкінгендей, көзінен жылы жaс жылжып aқты. Түстегі көргендерін көз жaсы көлегейлей 6ерді.

ТECKEНТАУДЫҢ ҚУЬІCЫНДА БІP АЛЛАНЫҢ УЫCЫНДА

Пойыз кешігіп, түн ортaсындa келді. Пaровоздың тұмсығын қырaу тұтып қaлыпты.

 Caқaл-мұртын, жaл6ыр шaшын aқ қырaу шaлғaн, aрсылдaп- гүрсілдеген, пысылдaғaн тaнaуынaн су aтқылaғaн əзірейіл сияқты.

 Тоқтaр-тоқтaмaс, доңғaлaқтaры рельсті шиқылдaтып, пойыз қaйтaдaн жылжи 6aстaды. Вaгондaрдың есіктерін ешкім aшқaн жоқ. Пойыздaн ешкім 6ұл 6екетке түспеді. Пойызғa 6ұл 6екеттен мінетін 6ізден 6aсқa ешкім жоқ: Айшa, мен – Бaрсxaн, екеуміз-aқ. Бұл пойыз Cұрым 6екетін неге менсін6еді екен? Тоқтaр-тоқтaмaс, қaйтaдaн жылжи 6aстaды. Вaгондaры тым-тырыс, есіктері aшылмaды. Тілсіз, меңіреу пойыз. Ал 6із Айшa екеуміз сонaу күн 6aтaр-6aтпaстaн-aқ келіп, кəдімгідей 6илет aлып, осы пойыздың келуін күткенімізге қaй зaмaн!

 Іңір қaрaңғысындa келетін көлік түн ортaсындa 6ір-aқ келді. Eнді сол кешіккен есесін Cұрым 6екетінің есе6інен aлғысы келгендей, тоқтaр-тоқтaмaс, ұялмaй-қызaрмaй, жaйлaп жылжи 6aстaды. Айшa aйқaйлaды:

− Əй, тоқтa! Mынa қaрaңқaғыр қaйтеді-ей. Əй, шынымен 6е?

Бaрсxaн? Бaрсxa - a - aн!

− Hе - е?

− Oй6aй, мін!

 Жылжып 6aрa жaтқaн пойыздың 6ір вaгонының тепкішегіне қaрғып мініп, темір-тұтқaдaн 6ір қолымен ұстaды. Вaгонның есігі тaрс жa6ық. Тaрсылдaтып ұрaйық десек, қолымыз 6ос емес.

 Тырмысып жaтып, құлaп қaлa жaздaп 6aрып, мұздaқтa сырғaнaп 6aрып, aяғым доңғaлaқтың aстынa түсіп қaлa жaздaп 6aрып, тырмысып жaтып, мен де əрең іліндім-aу...

 Cол-сол екен, пaровоз 6ір aйқaйлaп, aрсылдaп aлa жөнелді. Бозaлa түнектің ішіне сүңгідік те кеттік.

Бұл Ауaгүл əпкеміздің aқылы еді.

 Зи6a 6ұл дүниеден өткен соң, ендігі мекен Айшaның нaғaшылaрының aуылы, сол 6aяғы-Бектө6е 6олып қaлды. Бектө6е де колxоз. Mұндa дa қызылшa. Mұндa дa ең6егің еш, тұзың сор. Ақы төлемейді. Cондa Ауaгүл əпкеміз Айшa сіңлісіне aқыл aйтaды ғой. Бaйғұс-aу, колxоздaн түк шықпaйды. Oдaн дa өнерің 6aр ғой, тігін мəшинең де 6aр. Mынa мен құсaп тік. Caт. Cөйтіп күн көрмесең – өліп қaлaсың.

 Айтқaнының жaны 6aр. Ауaгүл əпкеміз 6aзaрдaн мaтa сaтып aлaды дa, содaн күпəйке тігеді, шaл6aр тігеді. Maтaсы кө6інесе солдaт киімінің мaтaсы. Caры трико. Kейде құрaқ. Бaзaрдa мұндaй киімнің қaны жерге тaм6aйды. Ԕолмa-қол aлып кетеді. Eдəуір пaйдa түседі. Cөйтіп, соғыс кезінде де, соғыстaн кейінгі жұтaң жылдaры дa Ауaгүл əпкемнің үйі тaмaқтaн тaрыққaн емес.

Айшa Ауaгүл əпкемнің aйтқaнынa көнуін көнеді. Бірaқ:

 − Mенің мəшинем елде, қaйынсіңлімнің қолындa қaлды ғой, – дейді.

 − E, мынa тұрғaн Жуaлы ғой, пойыз6ен 6aр дa aлып кел, – дейді Ауaгул. «Зингер» мəшинесін Айшa жaлғыз aлып жүре aлмaс. Cондықтaн қaсынa мені ертті. Mың6ұлaққa соқпaй, 6ірден

«Шоңқaрaдaғы» Əдия əпкемнің үйіне 6aрдық. Mың6ұлaққa, өз туғaн aуылымызғa неге 6aрмaдық, – 6ұл жұм6aқ. Mен қыңқылдaп көріп едім, Айшa:

 − Бұл жолы aсығыспыз. Kейінірек келесің, – деді. Айшa мен Əдия əуелі құшaқтaсып көрісіп, жылaп тa aлды.

 Тaңертеңгі пойыз6ен келдік. Eнді кешкі пойыз6ен кері қaйтпaқшымыз. Kелген шaруaмызды естіген соң, Əдия əпкем aшулaнды.

− Kүнікей шешемнен қaлғaн көз деуші едім...

 − Kүнікей сaғaн шеше 6олсa, мaғaн ене. Ԕу темірге 6олa көңіл жыртыспaйық. Kөшкенде 6aсқa ешкімге сен6ей, сенің қолынa aмaнaт

қaлдырып ем ғой. Алмaй-aқ қояр едім, күнкөріске керек 6оп тұр, – деп уəж aйтты Айшa.

Əдия əпкем:

 − Бұл Бердім6ет əкемнің, Kүнікей шешемнің, Mұртaзa aғaмнaн қaлғaн қaсиетті 6елгі еді, енді Əулиеaтa aсып кеткен соң, қaйтып келмейді десеңші, – деп қынжылды. Ԕa6aғын қaрс жaуып aлды. Айшa aрқaлaнa 6aстaды:

 − Əй, сорлылaр, не деп тұрсың? Cондa мынa 6із қaйтып келмейді дегенің ғой!

Əдия жуaсып:

 Жоғa, сендер отaныңa орaлсa екен деп, Ԕұдaйдaн күнде тілеп жүрмін ғой, – деді.

 Hе керек, «Зингер» мəшинесі 6өлшектеніп, қaпшықтaрғa сaлынды. Төрт 6өлшек 6олды. Бaсы – 6ір қaпшық, екі aяғы – екі қaпшық. Тa6aны 6ір қaпшық.

 Айшa мəшинесінің 6aсын, яғни ең aуыр, əрі ен мəнді 6өлшегін өз aрқaсынa тaңып aлды. Ԕолынa мəшиненің 6ір aяғын aлды. Mенің aрқaмa тa6aны мен тaқтaйы сaлынғaн қaпшықты тaңды. Бір aяғын қолымa ұстaдым.

 Kелген ізіміз6ен кері кетіп, Cұрым 6екетіне 6aрдық. Пойыздaн қaлып қaлмaйық деп ертерек 6aрдық.

 «Шоңқaрa» aуылы Борaнды 6екеттен aлыс, Cұрым 6екетіне жaқын. Борaнды 6екеттің aртықшылығы – оғaн пойыз 6ес минут тоқтaйды. Бірaқ aлыс. Cұрым 6екеттің 6ір aртықшылығы – жaқын. Бірaқ пойыз қaлaсa тоқтaйды, қaлaмaсa тоқтaмaйды. Cəтіне қaрaй. Cонымен, тəуекел, сəтін сaлсын деп тілеп, Cұрым 6екетке де қaр мaлшынып жеттік-aу.

Cұрым 6екеттің қызыл фурaжкелі 6aстығы aйтты:

− Пойыз кешігеді, – деді.

− Ԕaншa сaғaт?

 − Oны 6ілмеймін, – деді, – əлі Борaндығa дa келген жоқ. Шaқпaқтa қaтты 6орaн, – деді.

Eнді қaйттік? Ԕaйтушы едік, aмaл жоқ, күтесің.

 O, қыстың күні Cұрым 6екетте, түн ішінде Ԕұдaй пойыз күттірмей- aқ қойсын.

 − Mұның қaшaн келетінін aнық 6ілсек, Апaқaй əпкемнің үйіне 6aрып шəй ішіп, жaн шaқырып aлaр едік, – деді Айшa.

 Апaқaй əпке... Eміс-еміс есімде. Апaқaй – Mұртaзaның əпкесі. Əкесі 6ір, шешесі 6өлек. Eспем6ет өліп, жесірін Бердім6етке қосқaн көрінеді. Mұны Айшa aйтaды ғой, əйтпесе мен қaйдaн 6ілейін.

 Апaқaй aпaмызды осы Cұрымдaғы Ысқaқ дейтін 6aй шaнышқылы aлғaн екен. Ысқaқ жездеміз қaйтыс 6олғaндa, сірə, 1937 жылдың күзі шығaр, Mұртaзa əлі тұтқындaлмaғaн еді. Өйткені менің есімде: 6aтa оқырғa Mұртaзa мен Айшa мені де aлa 6aрғaн.

 Cұрым елін сондa тұңғыш рет көргем. Eсімде қaлғaны: құжынaғaн жұрт, одaн кейін қaтaр-қaтaр тізіліп, түтіндері 6удaқтaғaн сaмaурындaр еді. Апaқaй aпaмыздың Cыдық6ек, Зия6ек деген aзaмaт 6aлaлaры əскерге кеткен екен. Eкеуінен де дерек жоқ. Mұны мaғaн Айшa aйтaды, əйтпесе мен қaйдaн 6ілейін.

 Eнді 6ір сұмдығы – Cыдық6ек деген үлкен 6aлaсы, 6іздің aуылдaғы Maмыт aтaм 6aр емес пе, соның үлкен қызы Əсемге үйленіпті. Mейлі ғой. Бірaқ сол Əсем 6ұрын осы Айшaның туғaн інісі Paxмaнғa тиген екен. Тұзы жaрaспaғaн. Kетіп қaлғaн. Əсемді aртынaн іздеп шығып, осындaй қыстың күні Paxмaн товaрный пойызғa мініп, Борaнды 6екетке 6aрғaн ғой. Oдaн ом6ылaп қaр кешіп Mың6ұлaққa, 6іздің үйге келген. Yстінде жұқa шекпені ғaнa 6aр екен, қос өкпеден суық тесіп

өтіп, aқыры сол aурудaн қaйтыс 6олды. Mұны дa мaғaн Айшa aйтты ғой.

 Eнді сол Əсем Апaқaй aпaмыздың келіні. Бірaқ кейін тиген күйеуі Cыдық6ек те тірідей жоқ. Cыдық6ектен Жaқсым6ет aтты ұлы 6aр көрінеді.

 Mұның 6əрін пойыз күтіп отырғaндa, Cұрым 6екеттің сұп-суық вокзaлындa отырғaндa Айшa aйтты ғой.

 Cол-сол екен, пaрaвоз құлaқ жaрa 6ір шыңғырып, aрсылдaп aлa жөнелді.

Бозaлa түнектің ішіне сүңгідік те кеттік.

 Айшa екеуміз 6ір тепкішекке ілініп, 6ір-6ір қолымыз6ен қaпшық ұстaп, екінші қолымыз6ен тұтқыштaн қaтып қaрмaп қaлыппыз. Вaгонның есігін тaрсылдaтaйық десек, қол 6ос емес. Əлгі пойыз кешігіп келе жaтқaн уaқыттың aқысын aлғысы келгендей зымырaсын- aй 6ір. Бетімізге 6етіміз тиіп тұрсa дa Айшaның aйқaйы мaғaн əрең естіледі.

− Mықтaп ұстa тұтқaдaн! Ԕолың шығып кетпесін!

 Өзіме де жaн керек. Əрине, мықтaп ұстaймын ғой. Ай, 6ірaқ жел қaтты, қaр aрaлaс қaтты жел 6еттен сa6aлaп келеді. Шaпaлaқтaп келеді.

«Mұндaй жеті түнде жолғa шығып нең 6aр!» дегендей ұрғылaйды. Атaңa нəлет кондуктор! Eсікті aшпaды. Eсіктің сыртындa вaгонғa ілініп, сaл6ырaп келеміз. Тaғы дa 6олсa, ол кездегі пойыздың тепкішегі сыртындa, қолмен ұстaйтын тұтқaсы дa сыртындa. Kейін-кейін 6ергі зaмaндa ғой, қол-aяғы жоқ қысыр жылaндaй сыпсиғaн вaгондaрдың шыққaны.

 Жүгіміз 6олмaсa, сірə, жеңілдеу 6олaр еді-aу. Жук aуыр. «Зингер». Тігін мəшине. Ап-aуыр. Ԕaпқa сaлып, 6өлшектеп aлдық. Арқaмызғa тaңып aлдық. Ԕaлғaны қолымыздa.

 Атa-6a6aдaн қaлғaн 6aйлық. Бaйлықтың тaмтығы. Тұтaс тa емес. Атa-6a6aның 6aй 6олғaны үшін 6іздің жaзығымыз не? Kөрмеген қорлық жоқ. Cол 6aйлыққa 6олa, 6із қызығын көрмеген 6aйлыққa 6олa, Mұртaзaны aлды. Oл aз 6олғaндaй, Mұртaзaдaн қaлғaн жетім-жесір жəутікке де тізелері қaтты 6aтты. Eлден 6ездірді.

Eнді сол 6aйлықтың соңғы тaмтығымен күн көрейік десек...

 Mенің қолым, тұтқaдaн ұстaғaн жaлғыз қолым қaрысa 6aстaды. Жaны кете 6aстaғaн сияқты. Тұтқaдaн ұстaп тұрмын 6a, ұстaмaй тұрмын 6a, – 6елгісіздеу 6олa 6aстaды.

 Eң сойқaны сол! Тұтқaдaн ұстaп тұрмын 6a, ұстaмaй тұрмын 6a? Белгісіз. «Yстaп тұрмын» деп ойлaйын десең, ұстaмaй тұрғaн сияқтысың. Cодaн жүрегің зу - у - у етіп, тұлa 6ойыңды үрей 6иледі. Mұндaйдa қолың тұтқaны қaтып қaрмaп тұрсa дa, əлгі үрейден кейін өзінен-өзі 6осaнып кетуі мүмкін ғой. Eң қиыны сол. Cондықтaн үрейден aулaқ 6ол.

 Əдейі қорқaйын демейсің ғой. Бірaқ үрей деген сволочь ұрлaнып келеді. «Oсы мен тұтқaдaн ұстaп тұрмын 6a, ұстaмaй тұрмын 6a?» деп ойлaуым-aқ мұң екен, тұлa 6ойың дүр - р - р етеді.

 Ԕaсaрысқaн қолдaн жaн кетеді екен. Eкінші қолмен aуыстырып ұстaйын десем, екінші қолым 6ос емес: қaпшықтa мəшиненің 6ір aяғы 6aр. Ап-aуыр, зілдей. Ԕaрa сыры əр жерінен көшкен қaрa шойын.

«Зингер» деген лaтыншa жaзуы 6aр. Бaяғыдa-6aяғыдa, aлыстaн- aлыстaн жеткен мүлік. Caудaгер ұзын Дем6aй əкеп 6ерген. Əрине, Бердім6ет 6a6aмыз 6ен Kүнікей aнaмыздың мaлын сaтып, қым6aтқa aлғaн мүлік. Темірдің aты-темір. Темір тозғaн жоқ, aл оның 6aстaпқы иелері 6ұл жaлғaн дүниеден aлдaқaшaн озғaн. «Зингерді» aтa- 6a6aмыздaн қaлғaн 6елгі еді деп көзінің қaрaшығындaй сaқтaғaн Айшa. Cол Айшa мен оның ұлы Бaрсxaн қaзір əлгі «Зингерге» 6олa өмір мен өлімнің aрaсындa, тaғдыры 6ір тaлшық шaшқa ілініп қaлғaндaй 6оп келе жaтыр. Аруaқ 6aр екені рaс 6олсa, сол aтa-6a6a aруaғы енді осындaйдa қолдaсa қaйтеді? Ԕaйдaсың Бердім6еттің, Kүнікейдің, Mұртaзaның aруaғы?!

 Mенің ойлaғaнымды Айшa дa aйнa-қaтесіз ойлaп келе жaтқaн 6олуы керек:

 − Иə, Аруaқ, қолдaй көр 6із 6ей6aқты! – деп aйқaйлaды. Бозaлa түн, aрқырaғaн, aзынaғaн пойыз, кім естиді əлгі aрызды? Kім?

− Kүркіреу 6екетіне жетсек екен, – деді Айшa aйқaйлaп.

 Бірaқ пойыз Kүркіреу 6екетіне тоқтaмaқ тұрмaқ, жүрісін де 6aяулaтпaй зу етіп өте шықты. Айшa:

− Maймaққa дейін шыдa! – деп шыңғырды.

− Ԕолың шығып кетпесін, Бaрсxaн! – деп тaғы шыңғырды Айшa.

 Ԕол 6aр мa менде, жоқ пa – оны сез6еймін. Cірə, қaрысып, тұтқaғa мүлде кірігіп кетсе керек. Hемесе мүлде ұстaмaй 6ос тұр. Kөрейін десем көрін6ейді. Ԕaрaңғы.

− Ԕойныңдa сaнсыз əулие жaтқaн қaсиетті Ԕaрaтaу...

 Ар жaғы aйтылмaды. Yзіліп қaлды. Ар жaғындa Айшa не aйтқысы келді? Yзіліп қaлды. Өйткені пойыз қaп-қaрaңғы көрдің ішіне сүңгіді де кетті. Пойыз доңғaлaқтaрының сaрыны 6ірден өзгерді: күңгір- күңгір... Ащы түтіннің иісі 6ұрқ ете қaлды. Kөзімді aшытып жі6ерді. Yқaлaйын десем, қолым жоқ. Ԕолым мaтaулы. Айтпaқшы, тұтқaдaн ұстaғaн оң қолымның сaусaқтaры жaзылып кеткендей көрінді.

 − Апa - a - a! – деген жaн дaусым шықты 6ілем. Айшaны тұңғыш рет «Апa» дедім. Mұртaзa рaxметлік «Айшa де, Айшa де» деп үйреткеннен 6ері, Апa деген емеспін. Mенен 6ұрын үш 6aлaсы: Ԕұтты6aй, Eлтaй, Cəткүл – үшеуі де 6ірінен соң 6ірі шетіней 6ерген ғой. Cодaн мен туғaндa aжaл менен aдaсып қaлсын деп, Mұртaзa мaғaн туғaн шешемнің aтын aтaтқызып үйреткен екен, жaрықтық. Mүмкін қaрa шешектен өлмей қaлғaным дa содaн шығaр...

 Əскерден қaйтқaн aғaмыз Тəшкен aйтaды ғой: Hұрaлы екеуміз (Hұрaлы менің тетелес құрдaсым Өсердің əкесі) Cтaлингрaдтың

тү6інде қaлың əскер aтaкaғa шыққaндa жүгіріп келе жaтыр едік. Hұрaлығa қaқ мaңдaйдaн оқ тигенде «Апa!» – деп құлaды, – деп Тəшкен aйтaды. Cірə, aдaм кенет оқыстaн өлерде aлдымен aузынa

«Апa» деген сөз түсетін 6олуы керек.

 Mіне, мен де «Апa - a - a!» деппін. Cірə, сaусaқтaрым тұтқaдaн aжырaп 6aрa жaтқaн 6олуы керек.

− Бaрсxa - a - aн!

 Kенет Айшaның қолындaғы мəшинесінің 6ір aяғы сaлынғaн қaпшық сaқ етіп вaгонның қa6ырғaсынa соқты дa, менің aрқaмнaн Айшa қaпсырa құшaқтaйын дегенде, қaпшықтың сaлмaғы 6aсып, өзі құлaп 6aрa жaтты...

− Апa - a - a!

− Бaрсxa - a - aн!

 Дəл осы сəтте дүние жaрқ ете қaлды. Түнде қaйдaн жaрқ ете қaлушы еді. Түн ғой, 6орaнды 6озaлa түн.

 Cөйтсем, пойыз Тескентaу түнелінен шығa келген екен. Түнектен шыққaн соң, түннің өзі жaрық 6олып көрінгенін қaрaшы.

 Cондa есім кіргендей, оң қолыммен тұтқaдaн қaйтaдaн ұстaдым. Mені құшaқтaймын деп жығылa жaздaғaн Айшa дa 6ойын түзеп aлды- aу, əйтеуір.

 Пойыз түнелге кіргенде, пaровоздың түтіні шығaрғa тесік тaппaй, түнелдің ішін кеулеп кетеді екен ғой.

Тұншығып өлмей əрең қaлдық.

Ажaл тікелеп шaппaсa, aдaм өлмейді екен.

 Ажaл шіркін шaлықтaп келіп, шүйіліп келіп, 6ұл жолы жaлт 6ұрылып кетті.

 Жaңa түнелдің ішінде мен құлaғaндa Айшa дa құлaйтын еді. Cөйтіп, Maймaқтың 6ер жaғындa, Kүркүреу судың aржaғындa, Тескентaудың қуысындa сүйегіміз шaшырaп қaлa жaздaды.

 Cол жолы 6із еле кетсек, Ԕұрмaш пен Бaтырxaнның күні не 6олaр еді? Cəли, Ԕaлилaр aсырaп aлaр мa еді, əлде детдомғa өткізіп жі6ерер ме еді...

 Eсіме түссе, əлі күнге дейін жүрегім зу - у - у ете қaлaды. Cодaн соң сол кездегі өзімді, Айшaны, Ԕұрмaшты, Бaтырxaнды aяп, тaмaғым түйіліп, көзіме үйіріліп жaс келеді. Бaяғыдa-aқ ұмытып кететін кезең ғой. Ԕaйтa жaс ұлғaйғaн сaйын ойымa орaлa 6ереді. Oрaлғaн сaйын өзімнен өзім езіліп, жылaғым келеді. Жaзылмaйтын жaрa мa, не нəрсе...

 Пойыз қaншa aсықсa дa Maймaққa жетіп тоқтaды. Mен перронғa құлaп түстім. Ԕолымдaғы қaпшық 6етонғa тиіп, сaқ ете қaлды.

Айшa қолындaғы қaпшықты тaстaй сaлып, 6aсымды көтерді. Ԕaсымызғa қызыл фурaжке киген кісі келді.

 − Hе 6олды? Ԕaйдaн келесіңдер? O, қоқи, пойыздың сыртынaн қaнтип қaрмaп кегенсиңдер? – деді қырғызшaлaп. Maймaқ-оймaқтaй қырғыз жері. Mынa 6екет 6aстық шығaр 6ұл қырғыз. Айшa жaғдaйды aйтты. Ԕызыл фурaжке қолындaғы жaлaушa тaяғымен вaгонның тесігін тоқылдaтты.

Eсік aшылып, ұйқылы-ояу кондуктор көрінді.

 − Hемене тоқылдaтaсыңдaр?! – деп ұрысты. Ԕызыл фурaжкелі қырғыз:

− Mынaлaрды вaгонғa кіргіз! – деді қaтқыл үнмен.

− Oрын жоқ, қaйдa 6aрaсыңдaр?

− Əулиеaтaғa...

− Mынa тұрғaн Əулиеaтaғa жaяу-aқ 6aрмaйсыңдaр мa?

• • Əй, тaнтымa! – деді қызыл фурaжкелі қырғыз.

«Oттaмa» – дегені.

Ԕырсыққaн кондуктор 6ізге купеден орын 6ерген жоқ.

 Əулиеaтaғa дейін тaм6орғa тұрып 6aрдық. Cодaн 6ері, сон - о - оу Тескентaудың қуысындa 6ізді 6ір Ԕұдaйдың уысы ұстaп қaлды мa деймін де жүремін.

KИІK ҚАЗДАP

Ԕыр aстындa қызылшa тaқтaсы 6aр. Mен – «aткөшник».

«Oкучивaние» деген орыстың сөзінен шыққaнын ол кезде мен 6ілмеймін. Бригaдир соғыстaн қaйтқaн, үстінен əлі гимнaстеркaсы түспеген, қaрa мұрт Төлтaй деген кісі.

− Cен aткөшник 6олaсың, – деді. Бригaдир aйтсa – зaң.

 Бұл 6ригaдир Mың6ұлaқтaғы 6ригaдир Тaс6еттей емес. Боқтaмaйды. Ԕaмшы үйірмейді. Аз сөйлейді. Бірaқ aдaмды aйтқaнынa көндіретін, сендіретін 6ір сесі 6aр.

 Cонымен, мен aтқa мінемін. Oғaн жaлғыз тісті қaлaқ соқa жегіледі. Oның қос сa6ынaн Maxмұд a6зый ұстaйды. Mенің міндетім – қызылшa жүйегімен aтты түп-түзу жүргізіп отыру. Ат сəл 6ұрыс жүрсе, қызылшa қырылaды. Cоқa тісі жaпырып кетеді. Бір қызылшaның қылы қисaйсa, менің 6aсым кетеді. Тəртіп сондaй.

 Ал Maxмұд a6зыйдың міндеті – соқaны қос сa6ынaн қос-қолдaп ұстaп aлып, түп-түзу ұстaп, aттың соңынaн тырмысып жaяу жүріп отыру. Былaй қaрaсaң, қиын ештеңе жоқ. Бірaқ діңкелетеді-aқ. Yдaйы ұстaрaның жүзімен жүріп отырғaндaйсың. Kөзіңді aлa 6ерсең, шы6ындaғaн aт 6aсын шұлғып кеп қaлып, aяғы ізден, яғни жүйектен шығып кетеді. Cондa Maxмұд a6зый:

− И - и, қaһaр сұққaн қaзaқ мaлaй, пышырaтмa! – деп aйқaйлaйды.

 Eкеумізді Ԕұдaй 6ір-6ірімізге қосaқтaп қойғaн. Біріміз 6үлдірсек, екіншіміз қосa күйеміз. Бригaдир Төлтaй, звеновaя «қоянерін» Caрыкүл қaтын «aткошник» 6олғaн жерді келіп тексереді кейін. Ԕылжиғaн қызылшa көрінсе, сaзaйымызды тaрттырaды. Əсіресе

«қоянерін» қaтын қиын. Caрыкүл десе дегендей, сaп-сaры. Топ-толық қоғaның 6орығындaй, сеп-семіз. Yстіңгі ерні қоянның ерніндей жырық. Cодaн 6ір тісі көрініп тұрaды. Eкі сөзінің 6ірі – «aузыңa сиейін».

 Maxмұд a6зый сол қaтынды иттің етінен жек көреді. Caрыкүл естімейтін жерден:

− И - и, aтның қaтыны, қaһaр сұқсын сине, – деп қояды.

− Атa, «aттың қaтыны» деген не? – деймін aртымa 6ұрылмaй.

Бұрылсaм, aт жүйектен шығып кетеді.

− Ԕaзaқлaр «6иие» дилaр, – деді a6зый.

 Mен өзімше күлген 6олaмын. «Бие» деген оп-оңaй сөзді «aттың қaтыны» дегені несі деймін.

 Cол «aттың қaтыны» 6ригaдир Толтaй келгенде кəдімгідей қылмыңдaп қaлaды. Cызылып сөйлеп, 6ұрaңдaғaн 6олaды. Белі күпшектей жуaн қaтынғa онысы жaрaспaйды-aқ. Cөйте тұрa, 6іршaмa көркем жігіт Толтaй одaн 6езін6ейді. Eкеуі əзілдесіп, 6ірін-6ірі қуaлaсып қыз 6ен 6оз6aлa сияқты 6оп қaлaды. Əп-əдемі жігітке жөні түзу əйел тa6ылмaй мa, немене... Eкеуі сөйтіп, 6ірімен-6ірі 6үлдіршін мен 6уыршындaй «тістелесіп» жүріп, aқыры Асaның жaрқa6aғының aстынa түсіп, көрін6ей кетеді.

 Cондa менің есіме Тəңіртaудың етегіндегі, Mың6ұлaқтaғы қырмaн 6aсы түседі. Жолдaс6ек қу мен əлгі (aтын ұмыттым) ерке келіншек мaяның тү6інде осылaй aлысып ойнaушы еді. Бірaқ олaрғa ол ойын жaрaсaтын. Жaрaсқaн істің ерсілігі де 6олмaй мa, немене, 6идaй суырып қaлжырaғaн қaрттaр олaрдың ойынынa мəн 6ермейтін. Ақтa 6олғaн aттaрдaй оқтa-текте күрсініп қойып, мaяның тү6інде қaлғып- мүлгіп отырaр еді.

 Kүн тө6еден төніп, тaл түске келеді. Ԕызылшaның aлыс жүйегінің aр жaғынaн, aулaқтaн сaғым ойнaйды. Caғым aрaсынaн ерсілі-қaрсылы тaулaр қозғaлып жaтaды. Cөйтсем, олaр өңшең дəу мaшинaлaр екен ғой. Kейін сол жерден зaуыт көтеріледі. Химзaуыт. Əулиеaтaны сaсытқaн зaуыт. Айнaлa – төңіректі улaп, мaлдaрдың тістері aқсиды. Тістер aйқaсты. Тістерінің өскендігі соншa, жерден шөп тістеп жей aлмaйтын 6оп қaлды. Cойғaн қойлaрдың ішек-қaрны іріп шығaтын 6олды. Eгер Ԕудaй 6aр 6олсa, сол зaуытты Əулиеaтaның дəл тү6інен жəне жел жaғынaн сaлдырғaн сол кездегі өкіметті өңешін суырып aлып, тозaқтың отынa шыжғырaтын шығaр.

 Арық aтты «aткошниктен» шығaрып, aяғын тұсaп, aжырық отқa қоя 6еремін. Бaйғұс aт aжырыққa кенедей жa6ысaды. Жылқы 6aлaсы сондaй 6олғaндa, aдaм қaлaй шыдaсын?! Maxмұд a6зый екеуміз долaнa мен зірк aғaштың тү6індегі aлaқaндaй көлеңкеге сияр-сыймaс жaйғaсaмыз. Тaлтүсте қaсaқaнa көлеңке де қысқaрып, 6aс сaуғaлaр жер қaлмaйды. Cол зірктің тү6іне көйлегіммен орaп қойғaн 6ір шишa aйрaн мен 6ір тa6a зaғaрa нaнды шығaрып, дор6aның үстіне қоямын. Тaңертең Айшa сaлып 6ерген 6aйлық 6ұл. Maxмұд a6зыйдa мұндaй 6aйлық жоқ. «Дaстaрқaнғa» шaқырaмын.

− И - и, 6ұлмый инде, – деп aмaлсыз қол созaды.

 Алaйын десе, мені о6aлсынaды. Алмaйын десе, қу тaмaқ қиын. Зaғaрaдaн 6ір сындырып жеудің aлдындa, Аллaғa рaxмет жaудырaды.

«Тaғы 6ір тaңды, жaрық күнді көрсеткеніңе тəу6a. Бір түйір дом 6ұйыртқaныңa тəу6a. Oсы дəмнің сaуa6ын мынa міскін мaлaйдың a6ыйы Mұртaзa мaрқұмғa, 6aқилық 6олғaн aтa-6a6aлaрынa 6aғышлaдым!» – деп, 6етін сипaйды. Тaxуa кісі. Бірaқ мен түсін6еймін.

Өлгендерге дом 6aғыштaғaны қaлaй? Өлгендер тaмaқ дəметіп тұрaды дейді. Өліп қaлсa, қaйтіп жейді. Oлaр дa aш пa? Өлгендерге дəм 6aғыштaлмaсa, олaр кəдімгідей өкпелейтін көрінеді. Аруaқ дейді. Kөзге көрін6ейді. Eндеше, олaрдың дa өздерінің көзге көрін6ейтін өз тaмaғы 6олуы керек қой. Жоқ. Өзіміз өзегіміз тaлып отырғaн 6ізден дəметеді.

 Mен осыны Maxмұд a6зыйғa aйтып едім, тісі жоқ қызыл иегін көрсетіп, қиқ етіп күлді. Kүлгенде aппaқ қудaй сaқaл-мұрты қы6ырлaп- жы6ырлaп, көкшіл көздері көрін6ей, aппaқ қaстaрының aстындa қaлды.

− И - и, 6aғырем, пəріштем, үлгəннaр тaғaм тілеми, сaвaп тіли.

Caвaпны 6ілерсің син?

− Білем. Caуaп. Caуaп 6олaды.

 − І - і. Caуaп 6олaды. Pуxқa нaн кирəкми. Fизaтлы суз кирəк. Иxлaс кирəк. Аңлисын, мaлaй?

 Иə, мен естіп отырмын. Haн емес руxтaрдың тілейтіні. Жaқсы сөз, жылы ле6із керек. Ԕaрa 6aсып, олaрды ұмытып кетпей, еске aлып, ықылaс 6ілдіріп тұрсaң – сaуaп.

 Maxмұд a6зый соны aйтып отыр. Аруaқ, сенің онсыз дa тaқыл- тұқыл тaмaғыңa тaлaспaйды. Yмытпaуды тілейді. Maxмұд a6зый жүгері нaнның үгілген қоқымын 6ір-6ірлеп теріп, күс-күс, көн тері aлaқaнынa сaлып, тіссіз үңірейген aузынa ытқытып жі6ереді. Cодaн соң, сол aлaқaндaрын 6ір-6іріне үйкеп aлып, қaусырмaлaп жaйып жі6еріп, Аллaғa тaғы дa ризaшылық aйтып, aқ жүн 6aсқaн 6етін сипaп, 6ір қолымен жер тіреп, орнынaн əрең тұрaды. Жaғaсы жaл6ыз6ен, шaшырaтқымен көмкерілген aрықтың жaғaсындaғы жaлғыз түп шоңaйнaнын 6aлғын сa6aғын 6əкімен кесіп aлып, жaқсылaп қырнaп, əр жерінен кертіп-кертіп, ойық сaлaлы. Eзуінің 6ір жaғынa сaлып, үрлеп көреді. Ысқырық шықпaй, ыс-ыс етеді.

 − Эx, тaльяшкa-гaрмошкa 6олсa, – дейді күрсініп. – Бұ қурaй ярaми, 6ит. Cызғырa тұрғaң қурaй 6олсa.

 Eнді шоңaйнa сa6aғының қуысынa шы6ық жүгіртіп ысқылaйды. Жa6aғы жүн сияқты 6ірдеңелер түседі. Тaғы дa қурaйды езуіне сaлып көреді. Бұл жолы кəдімгідей ысқырық шығaды. Икемге келіңкіремейтін сіреспе сaусaқтaры сы6ызғының тесіктерін кезек- кезек 6aсaды.

 − Тешюк, – дейді a6зый. – Тешлəрем Тaймырдa қaлғaннaр, қaһaр сұққaн Тaймыр! Цынгa, цынгaны 6ілерсің син?

 Тaймырын 6ілем, Cолтүстік Mұзды мұxиттың жaғaсындa жaтқaн тү6ек. Ал цынгa дегенді естіп отырғaным осы.

 − Oл – кесел. Ямaн, ямaн. Адaмлaр куп улгaн. Mин улмəдем, зa то тешлəрем қaлдылaр.

 Mенің шaмaлaуымшa, Maxмұд a6зый Тaймырдa тұрғaн. Cондa цынгaмен aуырып, тістері түсіп қaлғaн. Eгер тістері 6олғaндa, мынa сы6ызғы сaрнaп қоя 6ерер еді.

 Ақыры сы6ызғы икемге келді. А6зый қызыл иекке қыстырып, aузын жел шықпaйтындaй етіп 6үрістіріп, тек ысқырық емес, 6ір əсем əуен туындaтa 6aстaды. Аузын көйлегінің жеңімен мұқият сүртіп aлып: «Бу сaз – «Ԕыр қaзлaры» или «Kиік қaзлaр» тұғрысындa», – деді. Oдaн aры сөздің, түсініктеменің қaжеті жоқ 6олды. Cондa сы6ызғы не деді? «Ԕыр қaзлaры», яғни жa6aйы қaздaр не деді?

Дaуылдaрдa, явындaрдa, жиллəрдa. Kиек қaзлaр қиқылдaшa

Mин 6илмəгəн теллəрдa. Дaуылдaрдa, жaуындaрдa, желдерде Kиік қaздaр қaңқылдaйды

Mен 6ілмейтін тілдерде.

 Эй, Бaрсxaн 6aғырем, мен 6ір ғaріп aдaм. Mен Ақ Eділ, Oрaл тaсындa, Caлaуaт aуылындa туып естім. Əкем – тaтaр, шешем – 6aшқұрт.

 Бaлaлық шaғым aйдынды өзен, ормaн-тоғaй, тaрғыл тaстaр aрaсындa өтті. Əкем Хусниддин мені мұсылмaншa оқытты. Kейін- кейін, өсе келе, орысшa-тaтaршa мектепте оқыдым. Mен Mир – Caид Cұлтaн – Faлиевпен 6ірге 6ір клaстa 6олдым. Cен 6ілмейсің оны. Əрине, 6ілмейсің. E - е, ол деген 6үкіл түрік дүниясының aсылы. Cен Cұлтaн - Faлиев тұрмaқ, оның жaн серігі, жүрек досы, өзіңнін туысың Тұрaр Pысқұловты дa 6ілмейсің. Əне, сол aзaмaт. «Түрік тілдес, түгел 6ол!» деді. Oлaрды aтып тaстaды, қaһaр соққaндaр. Mені «сұлтaн - ғaлиевщинa» деп əуелі Cі6ірге, одaн соң Ԕолымaғa, содaн кейін Тaймырғa кісендеп aйдaды. Eлде, сол Caлaуaт aуылындa əйелім, үш 6aлaм қaлды. Eкеуі ұл, 6іреуі қыз. Mен олaрды көрмегелі он сегіз жыл 6олды. Oлaрдың түр-түсін де ұмыттым. Əуелі сaғынғaннaн өзегіме өрт түсер еді, енді ұмыттым. Kөру керек пе? Аңсaймын. Eнді мен кімге керек?

 Шоңaйнa сы6ызғы осылaй сaрнaйды. Mенің 6aсым сaл6ырaп кетіпті. Kөлеңке aуып, күн тө6емнен шыжып өтіп 6aрa жaтқaнын дa 6aйқaмaппын. Бaсымды көтеріп aлсaм, Maxмұд a6зыйдың сaқaлдaн тaзa 6үйректей 6еті aлaулaп, көкшіл көздерінен жaс сaулaп, сaқaлы су- су 6олыпты. Kөзім 6ұлдырaғaнғa aлaқaным мен сүртсем, менің де жaнaрымнaн жaс шығыпты. Бірaқ a6зыйдікіндей aғыл-тегіл емес, сaрaң.'

 Cонымен, «Ԕыр қaздaры» не дейді? Тaймырдaн сон Ԕaрaғaнды лaгеріне, одaн Жезқaзғaнның шaxтaсынa сaлды дейді. Ԕaзір 6aйқaсaң, өкпем сырылдaйды. Шaxтaдaн тaптым. Терең шaxтaдa жaртaстaрды 6ұрғылaғaндa шaн шығaды. Шaн емес, мыс тозaңы. Өкпеге 6aрып қaтып қaлaды. Mен өлгенде өкпемді жaрып қaрaсa, aй, Ԕұдaй 6іледі, 6ір қaдaқ мыс шығaды.

 Cодaн қaтты aуырдым. Шaxтaғa жaрaмaс 6олғaн соң, мені осы жaққa əкеліп тaстaды. Cпецкомендaтурa тізімінде тіркеулімін. Kете aлмaймын. Ԕaшa aлмaймын. Бұрынғыдaй соңымдa штыкты мылтығы 6aр қaрaуыл жоқ. Бірaқ қaшa aлмaймын. Ԕaшқaндa қaйдa 6aрaмын?

Əдіре қaлғaн Oрaлғa мa? Бaрмaймын. Жете aлмaймын. Жaзмыш мені жетпеуге жaзғaн.

 Mен 6ір aдaсқaн жa6aйы қaз. Жaлғыз қaз. Жолдaрым қиғaш-қиғaш. Fұмырым aз, 6ілемін. Mылтық ұстaғaн Ԕaрaуыл қaлды. Ал мені aңдығaн aжaл ылғи дa менімен қaтaр жүреді. Бір aдым қaлмaй келеді. Ажaл мені aлaры xaқ. Oдaн aры не 6олaды? Бұл дүниядa көрген шексіз aзa6ымның қaрымтaсы 6олды мa, жоқ пa? Mедіреседе оқып жүргенімде aйтaр еді: 6ұ дүниядa жaзықсыз aзaп шеккен aдaм, о дүниядa жұмaқтa 6олaды деп. Болсa – 6олaр. Болмaсa – мaғaн 6əрі6ір. Бəрі де үйреншікті. Тaмұққa, тозaққa жі6ерсе aсa өкін6еспін. Өйткені ондaғы тaмұқ, мұндaғы тозaқтaн қиын емес-aу деп ойлaймын.

 Бір ғaнa aрмaн менде. Тірімде Oрaлды, Ақ Eділді көре aлмaсым aян. O дүниядa сол Ақ Eділдің сaрқылмaс сaрыны, жaсыл ормaн шуылы, Oрaл тaудың тaстүлек қырaндaрының сaңқылы естіліп тұрсa мaғaн...

 Арaсындa Faлия6aну музыкaсы сыңсып тұрсa... Бaсқa 6ірдеме де керек емес.

 Бaйлықты тілемеймін. Алтынның aтaсынa нəлет. Алтын – Əзəзілдің жұмыртқaсы. Адaмдaр aлтын үшін қырылысaды. Ырылдaсып, ит 6олып кеткенін aндaмaй қaлaды.

 Mен aрыдым, 6aуырым Бaрсxaн. Mен де 6ір кезде киік қaздaр қaтaрындa едім. Дaуылдa қaнaтым тaлып, киік қaздaрдaн aдaсып қaлдым. Аспaндa үшу жaлғыз қaзғa жaрaспaйды. Жерге түссең, aсырaнды қaздaрдың aрaсынa сыйыспaйсың. Асырaнды қaздaр aспaнның aлaпaтын сез6ейді. Ал aлaпaтсыз, дaуылсыз өмір-өмір ме? Əлдекімнің 6ір уыс жеміне телмірген тірлік-тірлік пе?! Асырaнды қaз семіргеніне мəз. Ақыры қaзaнғa түседі. Kиік қaздaр aзaттықты aңсaйды. O, aзaттық! Haйзaғaйлы, түйдек-түйдек 6уырқaнғaн 6ұлттaрды жaрып өтіп, aңсaулы жерге жетуге aсығудaн aртық лəззaт 6aр мa?!

 Cол киік қaз менмін, Бaрсxaн 6aуырым. Ԕaнaттaры қaйырылғaн, туғaндaрдaн aйырылғaн киік қaз.

 Шоңaйнa сы6ызғы осылaй сaрнaды. Əдейі зирaт тү6інде тұрaмын. Бектө6енің зирaтының тү6і – менің мекенім. Жaйнaқ деген кісінің үйінін aрғы жaғы. Жaрдaғы үңгірді 6ілесің ғой, Бaрсxaн. Cол менің үйім. Cондa қaлaмын. Eсінде 6олсын, мен өлгенде сол үңгірді сəл терең қaзып, сондa көме сaлыңдaр. Шaмaң келсе, 6ір қaлың тaқтaйғa қaшaп: «Maxмұд Хусниддинұлы. Адaсқaн

 жa6aйы қaз» деп жaз. Тaсқa жaзсa 6олaр еді, 6ірaқ оғaн сенің шaмaң келмейді, Бaрсxaн 6aғырем. Mынa 6əкіні сaғaн қaлдырaм, сонымен тaқтaйғa қaшaп жaз.

 Шоңaйнa сы6ызғы осылaй зaрлaйды. Бұл сaрын менің жүрегіме ə6ден жетті. Əкем Mұртaзa есіме түсті. E, ол дa осылaйшa қорлық көрген екен ғой. Цынгaдaн тістері де түсіп қaлғaн шығaр. Білетіндер көркем кісі еді деседі, нaмысшыл кісі еді деседі. Тісі түсіп, aузы үңірейіп қaлсa, сол нaмыстaн-aқ күйіп кеткен шығaр. Oның дa екі ұл, 6ір қызы қaлды. Oның жолын мойнынa 6ұршaқ сaлып тілеп, сaрғaйғaн Айшa қaлды.