Бала тілін дамытудағы ойындардың орны

Ойын  арқылы бала тілін дамыту

Ойын балалар үшін айналадағыны танып білу тәсілі.

Ойынның негізгі ерекшелігі - балалар үн-түнсіз ойнамайды. Тіпті бала жалғыз болғанның өзінде де сөйлесіп жүреді. Ойын процесінде сөйлесу қарым-қатынасы үлкен роль атқарады. Сөйлесе жүріп, балалар пікірлесіп, әсер алысып, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын анықтайды. Ойынның,негізгі құрылымдық элементтері мыналар: ойынның өзінен туатын және балалар жасайтын немесе ересектер ұсынатын ойын ережесі.

Ойынньң түпкі  ниеті - бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының жалпы аныктамасы. Мысалы: «Дүкен», «Аурухана», «Ұшкыштар», «Отбасы», «Балалар бақшасы» және т.с.с болып ойнайды.

Ойынның сюжеті, мазмұны - бұл оның жанды тулғасын құрайтын, ойын әрекеттерінің, балалардың өзара қарым-қатынастарының дамуын, көп жақтылығын және өзара байланысын аныктайды. Ойынның мазмұны оны қызықты етеді, ойнауға ықылас пен ынтаны қоздырады. Ойын процесінде балалардың өздері ойнаушылардың міңез-құлқы мен өзара қарым-қатынастарын анықтайды және реттейтін ереже белгілейді. Ойын бала үшін нағыз өмір. Олай болса тәрбиеші ойынды ақылмен ұйымдастыра білуі қажет. Ол балаларға жақын болуға, олардың ойындарының сүйікті қатысушысы болуға тиіс.

Ойын көбінесе серуен кезінде ұйымдастырылады. Сондыктан  аулада арнаулы құрылыстар, ғимараттар (кемелер, автобустар), көптеген құрылыс  материалдары күректер, доптар, секіргіштер  болуға тиіс. Ойын сонымен бірге сабак кезіндегі оқытумен де тығыз байланысты. Ойын ешқашанда өзінің қызықтылығын жоғалтпайды, тек оның мазмұны, сипаты өзгереді. Ойындар мазмұнына қарай, өзіне тән ерекшеліктеріне қарай сюжетті-рольді, драматизиялық, дидактикалық құрылыс ойындары, қимылды ойындар, ұлттық ойындар болып бөлінеді.

Сюжеті рольді ойындар мектепке дейінгі балаларға  тән, ең сипатты ойындар болып  табылады. Ол балалар өмірінде елеулі орын алады. Сюжетті - рольді ойындарының  ерекшелгі сол, оны балалардың өздері жасайды. Ойынның дербес әрекеті  айкын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар ұзак та қысқа да болуы мүмкін. Сюжетті - рольді ойында бейнелеу құралы роль мен  ойын әрекеттері болып табылады. Мысалы: «Дукен» ойынын ойнағанда балалар  сатушы мен сатып алушының әрекеттеріне, ал «Аурухана» ойынын ойнағанда дәрігер мен науқастың әрекеттеріне еліктейді.

Драматизиялық ойындарда  мазмұн, рольдер, ойын әрекеттері қандай да бір әдеби шығарманың, ертегінің  т.б. сюжеті мен мазмұнына сәйкес болады. Ол сюжетті - рольді ойынға ұқсас. Драматизия ойынында балаға қандай болсын айқын тәсіл көрсетпеу керек ол үшін ойынның шын мәнінде ойын болғаны дұрыс.

Құрылыс ойыны - балалар әрекетінің бір түрі. Оның негізгі мазмұны қоршаған өмірді алуан түрлі құрылыстарды және соларға  байланысты іс - әрекеттерді бейнелеу болып табылады. Құрылыс ойыны бір жағынан сюжетті - рольд: ойынға уқсас келеді, және соның бір түрі деп қаралады. Олардың қайнар көзі біреу - қоршаған өмір. Балалар ойын үстінде кетрлер, стадиондар, театрлар, цирктер т. б. 1р1 курылыстар салады. К,урылыс ой- ындарында олар коршаган заттардьщ, Курылыстардын кешпрмесж жасап, КУР бейнелеп кана коймайды, сонымен б1рге ездержщ шыгармашылык ойын, жобалык мждеттержщ езжд1к шенпмж енпзедк

Дидактикалык ойын формасы юшкене балаларга мейлжше тен окыту формасы болып табылады. Ойын елец мен кимыл- ды уштастыру непзжде журпзтедк Мыса л ы: « С и к ы р л ы ка^пактыц сырын ашайык» деген ойында ересек топтарда тэрбиеш! балаларды зат туралы айта бтуге уйрету, олардьщ жуйел! сейлеу Каб1лет1н дамы ту мшдетш алга кояды. Ойын мшдет! - какпактьщ астында не бар екежн б I л у.

Дидактикалык ойынньщ нвтижеа кандай жолмен болса да ету емес, балардьщ 61л 1мдI игеру, акыл - ой кызметж дамыту- да, езара карым-катынас жасауда жеткен жет!ст1ктершщ керсетмил. Дидактикалык ойындарда да балалардьщ алдына кандай да б|р мждеттер койылады, оларды шешу ушш назарды жумылдыру, ер|кт1 зейж кою, ережеш ой елепнен етк1зе б!лу т.б. Олар балалардьщ туйсшу жене кабылдау кабтетж дамытуга, угымдарын калыптас- тыруга, бIлIмдI мецгеруше кемектеседк Дидактикалык ойындар айналамен табигат-

пен таныстыру сабагында жш колданыла- ды. Дидактикалык ойындар топ белмесжде, аул ада, залда, учаскеде етк1з1лед|. Дидактикалык ойынньщ орта- лыгы ойыншыктар мен ойын куралдары.

Эрб]р топта дидактикалык тургыдан жабдыкталган куыршак, оньщ кундел1кт1 тутынуына керект! барлык заттардыц комплекттер! болу керек. Стол уел ой- ындарга лото, домино, такырыптык ойындар («Кайда не есед!?» «Бул к!мге керек?» т.б.) пазылдар, легол ар.кимыл бел сен Д1Л1Г1Н, епт1л1кт1 талап ететж ойындар («Ушатын какпактар», «К,аздьщ балапаны», «Нысанага типз»т.б.), мозаика типтес ойындар жатады. Ересек топтагы балалар ушш кагазга басылган стол устшде ойналатын ойын кызыкты келед|. Оларга табигат кубылыстары, кел1ктщ алуан турлер! (к1м не бтедк не- мен журед|, немен жузед|, немен ушады?) бейнеленген, ертегтердщ кешпкерлер! кимыл керсетед!.

Кимыл ойындары балалардьщ козгалы- сын жупру, сек1ру, ермелеу, лактыру, кагып алуды жаттыктыруга, дамытуга жене жет1лд|руге мумкждт бередк Кимыл ойындары баланыц жуйке - психикалык дамуына, жеке басыныц аса мацызды са- лаларыныц калыптасуына да улкен веер етед|. Кимыл ойында ережелер уйымдас- тырушы роль аткарады, олар ойынньщ барысын, жуйел1л1г1н, ойнаушылардыц карым - катьжасын, баланыц м ш е з - кулкын аныктайды. Кимыл ойындары уйдщ 1Ш1нде жэне серуен кезшде б1рнеше баламен немесе букт топпен етк131лед|. Олар сондай - ак дене шынык- тыру сабактарыныц курамына енедг. Балалар ойынды игерген соц ездИнен ой- най алады. Кимылды ойындарды улттык ойындар жел1С1нде уйымдастыруга болады. Мысалы: «Сокыр теке», «Кекпар», «Асык», «Бэйге», «Такия тастамак» т.б. ойындар жатады. Бала вм1ржщ кезец| ойын аркылы жетшедк

Сол сиякты ойындар да топта жас ерекшел1пне сай журпзтедкОйын балаларга сабакта да, серуенде де ете кажет, ттт1 бала жай дем алып отырганныц езжде де ойын устжде болады. Кимылды ойындар баланыц барлык жас кезецжде етеді

 Бала тілін дамытудағы ойындардың орны

 Ойын — балалардың тілді үйренуге деген сенімін оятады. Рөлдік ойындарда  барлық балаларға бірдей рөл тиеді  де,бір-бірімен міндетті түрде қарым-қатынасқа  түсіп,сөйлеседі. Балалар белсенді жұмыс істеп, бір-біріне жәрдем беріп, жұмыстарын мұқият тындап, өздерін  және бір-бірін бағалайды, ал тәрбиеші тек бағыттаушы болады.

Рөлдік ойындардың негізгі талаптары

Ойын балалардың тілге деген  қызығушылығын арттыруы қажет. Сонымен  қоса, ең бастысы балалар өздеріне лайықты рөлді өзі тандап алған  жөн.Сонда ғана олардың ойыны  да, тілі де нанымды және сенімді  шығады.

Рөлдік ойындарға топ болып  қатысқан дұрыс.

Оқушы өзін рөлде неғұрлым еркін  сезінетін болса, ол соғұрлым қызыға ойнайтын болады.

Осындай шарттар бойынша дайындалған  материалдар қолданылса ойын соғұрлым жоғары тиімділік береді.

Бастапқы кезде тәрбиеші балалардың ынта-жігерін бақылағаны жөн.

Біртіндеп ол бақылаушы бола бастайды.

Кейде тәрбиешінің өзі де, басты  рөлден басқа кез-келген рөлде ойнауына болады, тек ол рөл топтағы тіл  қатынасын дұрыс бағыттап отыратындай  болсын.

Тәрбиеші көмек қажет ететін балаға жақындап,жұмысына жәрдем беруіне  болады.

Ойын барысында тәрбиеші баланың  қатесін бірден түзетпейді, тек білдіртпей өзіне ғана түртіп алады да, келесі сабақта осындай қателермен жұмыс  істейді.

Рөлдерді бөлу. Рөлдердің сипаттамасы  түсіндіріліп айтылады. Адам туралы мәлімет  берілсе: ақ көңіл, адал, жалқау деп  сипаттама беріледі. Бала өзінің ойнайтын бейнесін тез елестету үшін ойын шарты  дұрыс және нақты түсіндірілуі қажет. Әдетте ойнайтын рөл туралы көп айтудың  да қажеті жоқ, себебі бала өз рөлін  шығару үшін жеке шығармашылық мүмкіншілігін  көрсету керек, ол үшін уақыт беру керек. Рөлдерді тәрбиеші бөледі, кейде  балалардың қалауларына да ерік берген жөн, себебі қазақ тілін өзі қаншалықты біледі,

соғаң орай өздеріде рөлді  тез тандайдьі. Өткізген ойынға қорытынды  жасаған кезде ттәрбиеші дұрыс  тәсіл қолданып, әсіресе, алғашқы  мадақтауда абай болғаны жөн. Өйткені, баланың ынтасын жоғалтады. Талдауда алдымен жақсы жақтарын айтып, содан  кейін ғана кемшіліктерге тоқталу  қажет.

Рөлдік ойындардағы тәрбиешінің  орны. Ойын барысында тәрбиеші рөлі үнемі өзгеріп отырады.

 Егер мүмкін болса, ойын барысын  бейнетаспаға немесе магнитофон лентасына  жазып алған жөн. Артынан балалармен бірге көріп, тыңдап отырып, барлық ойынды немесе кейбір тұстарын талдаған өте тиімді. Себебі, мұнда тәрбиеші ойынға дайындық кезіндегі жіберіп  алған қателіктерін байқайды да, келесі жолғы ойындарда осындай кемшілікгерге  жол бермейді,есте сақтайды.

Драматизацияланған ойындар

 Қазақ тілі сабағында драматизацияланған ойындар балаларға керекті сөздер мен сөйлемдерді меңгеруді, интонацияны  дұрыс пайдалануды, мәнерлеп және көркемдеп  оқытуды дамытуда көп әсерін тигізеді.Актерлер ретінде көбінесе басқа ұлттың балалары ойнаса, ал сарапшылар, кеңес берушілер  ретінде қазақ балалары ойнайды. Драматизацияланған ойындардың түрі басқа  ойындарға қарағанда күрделірек себебі, ол ертегілерден және әдеби  шығармалардан құрылады. Рөлдік ойындарды  меңгергеннен кейін балалар бұл  ойынның түрін тез меңгереді. Мысалы: драматизациялық ойындарды  екі түрлі дайындауға болады:

 а) шығарманы өзгертпей дәл түрінде  сахнаға қою;

 б) мәтінге шығармашылық түрде өзгеріс  жасап,сахнаға қою.

 Драматизацияланған ойындардың белгілі, айқын мақсаты болады.

Қазақ тіліне тән дыбыстарды дұрыс  айтуға жаттықгыру.Тілдік қарым-қатынасқа  түсу дағдыларын дамыту.

Балаларды сөйлеуге үйрету.

Өмірде кез-келген оқиға туралы естігенін ұғуға және іс-әрекет жүзінде  көрсете білуге үйрету. Ойынды қолдануда  оның күнделікті жаттығу жұмысына айналмауын ескеру керек, ондай жағдайда баланың  қызығушылығы төмендейді.Қандайда болсын ойынды таңдауда баланың жеке психологиялық  қабілетін де ескерген жөн. Осы ұсынылып отырған ойын түрлері қазақ тілін  меңгеруде балалардың тілге деген  қызығушылығын арттырып, оқу-тәрбие үрдісін іске асыратын ұтымды бір  жолы. Сонымен қатар ойын балалардың еркін, өзін ұстауға байланысты этика  дағдыларын, сондай-ақ балаларды еңбекке, ұжымдық қызметке дайындайды.

  Ойын – баланың білім-білік  дағдысын қалыптастыратын тәрбие құралы

 Ойын – баланың білім-білік дағдысын қалыптастыратын тәрбие құралы. Балабақша балалары болашақ иесі болғандықтан дүниежүзілік мәдениетті танитын, өзінің төл мәдениетін білетін, сыйлайтын, рухани дүниесі бай, саналы ойлайтын деңгейі жоғары білікті болуы міндетті. Ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесін, мәдениетін жасөспірімдер бойында саналы сіңіріп, қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, мінез-құлқын, өмірге деген көзқарасын, бағытын дұрыс қалыптастыру тәрбиеге байланысты. Мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Олармен ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-біріне деген қайырымдылық, мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерді тәрбиелеуге болады. Ал балаларды қоршаған ортамен таныстыру, тіл дамыту, табиғатпен таныстыру, бейнелеу өнері сабақтарында өлі-тірі табиғатқа деген сүйіспеншілік, үлкендердің еңбегіне қызығу мен сыйластық сияқты адамгершілік сапалары қалыптастырылады. Қазақ ауыз әдебиетіндегі, әсіресе, балалар фольклорын дамытушы негізгі бір сала – балалар ойыны. Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, зейінділік пен тапқырлықтарын дамытады. «Адам өркениетке бейім болуы үшін балалық шақты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ болмаса, ол

мәңгілік жабайы болып қалған болар еді» деп К. Чуковский бала денесінің дамуы мен ой-дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді екендігін атап көрсеткен. Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық дәстүрі, әдет-ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың бойында ойлау, тапқырлық, ұйымдастырушылық, шыдамдылық, белсенділік қасиеттер қалыптасады. Ойын дегеніміз – жаттығу, ол арқылы бала өмірге әзірленеді. Ойын – мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті. С. Торайғыров «Балалықтың қанына ойын азық» деп бекер айтпаған. Өйткені, ойын үстінде баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және қызығуы анық байқалады. Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі, қимыл-қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып бөлінеді. Мазмұнды-бейнелі ойында балалар ойын мазмұнын түсінікті етіп жеткізуге тырысады, оған қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады, оларды дайындау үшін еңбектенеді, ал еңбек ұжымдық іс-әрекетке біріктіреді және шығармашылық іс-әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын реттеп, олардың бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған рөлдеріне сай кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі жеткізуге тырысады, көркемдік сабақтардан (ән-саз, бейнелеу өнері сабақтары) алған білімдерін пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік жырын айтып әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй жиһаздарын, қағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде пайдаланады. Мазмұнды-бейнелі ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында, ал ойын қызметі айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін.

   Дидактикалық ойын барысында есту, көру, сезіну, қабылдау сияқты үрдістері дамып, балалар музыкалық ойыншықтар мен әр түрлі саздық аспаптардың дыбыс шығару ерекшелігін ажыратуға, заттарды пішініне, түсіне, көлеміне қарай іріктеуге, әр түрлі қимылдарды орындауға үйренеді. Ауызша ойналатын дидактикалық ойындарда сұрақ, өтініш, келісімді білдіретін дауыс ырғақтарына еліктеу қабілеттері жетіледі. Ертегі немесе әңгіменің мазмұны бойынша бөлек-бөлек суреттерді пайдаланғанда оларды белгілі бір тәртіппен жинау үшін байқағыштық пен тапқырлық көрсетеді. Қимыл-қозғалыс ойынында балалар санамақтар, өлеңдер, тақпақтар қолданады. Бұндай ойындарда балалардың ептілігі, қимылдың әдемілігі дамып қалыптасады, кеңістікті, уақытты бағдарлауға үйренеді, батылдық, тапқырлық, қайраттылық, достық, жолдастық көмек, тәртіптілік, ойын ережесіне бағына білу сияқты адамгершілік сапалар тәрбиеленеді. Бала өмір құбылыстарына, адамдарға, жануарларға деген ынтасын, қоғамдық мәні бар іс-әрекетке деген құштарлығын ойын арқылы қанағаттандыратындықтан, ойынның қай түрі болсын балалардың адамгершілік тәрбиесінің дамуында маңызды рөл атқарады. Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл-әрекеті – ойын, сондықтан да оның мәні ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: «Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма?» деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше орын алады. Жас баланың өмірді тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Ойынды зерттеу мәселесімен тек психологтар мен педагогтар ғана емес, философтар, тарихшылар, этнографтар және өнер қайраткерлері мен бала тәрбиесін зерттейтін ғалымдар да шұғылданды. Көптеген балалар жазушылары бала ойынының психологиялық мәнін және ойынға тән ерекшеліктерді көркем бейнелер арқылы суреттегені де мәлім. Адам іс-әрекетінің ерекше бір түрі – ойынның пайда болуын зерттеушілердің біразы өз еңбектерінде өнер және ойын көркемдік іс-әрекеттің алғашқы қадамы деп түсіндіреді. Ойында шындықтың көрінісі, оның бейнелі сәулесі қылаң береді. Жалпы ойынға тән нәрсе өмірдің әртүрлі құбылыстары мен үлкендердің түрлі іс-әрекеттеріне еліктеу екені белгілі. Ойынның шартты түрдегі мақсаттары бар, ал сол мақсатқа жету жолындағы іс-әрекеттер бала үшін қызықты. Балаларға ақыл-ой, адамгершілік, дене шынықтыру және эстетикалық тәрбие берудің маңызды тетігі ойында жатыр. Ойын барысында балалар өзін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекет байқатады. Сезіну, қабылдау, ойлау, қиялдау, зейін қою, ерік арқылы түрлі психикалық түйсік пен сезім әлеміне сүңгиді. Сондықтан да педагогикада бала ойынына ерекше мән беріледі, өйткені ойын үстінде қалыптасатын балалық шақтың түйсігі мен әсері адамның көңіліне өмірбақи өшпестей із қалдырады. Бала ойын арқылы өзін толқытқан қуанышын немесе ренішін, асқақ арманын, мұрат-мүддесін бейнелесе, күні ертең сол арман қиялын өмірде жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Сөйтіп бүгінгі ойын, бейнелі әрекет ертеңгі шындық ақиқатқа айналатын кезі аз емес. Ойын мектеп жасына дейінгі баланың жеке

басының дамуына игі ықпал ететін жетекші, басты қүбылыстың бірі деуге болады. Бала ойын арқылы өзінің күш-жігерін жаттықтырады, қоршаған орта мен құбылыстарды ақиқат сырын ұғынып, еңбек дағдысына үйрене бастайды. Былайша айтқанда болашақ қайраткердің тәрбие жолы, тәлімдік өнегесі ойыннан бастап өрбиді. Ойын мен еңбектің бір-біріне ұқсас сипаттары көп, сондықтан кейбір педагог-ғалымдар «жақсы ойын – жақсы жұмыс сияқты да, жаман ойын- жаман жұмыс сияқты» деп қарап, бұлардың арасында айырма шамалы деген түйін жасайды. Өйткені, әрбір жас кезінде ойын тиісті дәрежеде ақыл мен қажыр-қайрат жұмсауды керек етеді.Белсенді іс-әрекет пен күш-жігер жұмсалмаған ойын, жақсы ойын болып табылмайды. Жақсы ойын да жақсы жұмыс та көңілді қуанышқа толтырып, рахатқа бөлейді. Демек, осы жағынан ойын мен жұмыстың ұқсастығы байқалады. Баланың ойыныңда да белгілі дәрежеде тиісті жұмыстағыдай жауапкершілік болуға тиіс. Олардың негізгі айырмашылығы тек мынада: баланың ойыны нақты материалдық рухани байлықты көздемейді, ал жұмыс ондай игілікті өндірудің негізгі жолы екені айқын. Баланың қуанышы мен реніші ойыңда айқын көрінеді. Ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері ұшқындайды, белсенділігі артады, ерлік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың шығарымпаздық қабілеті мен дарынын ұштайды. Ойын үстінде бала бейне өмірдің өзіндегідей қуаныш, реніш сезіміне бөленеді. Бірақ бала одан ойын екенін білмейді деген түсінік тумайды. Сондықтан шындықтағыдай «сөйтейік, бүйтіп көрейік» деуі, олардың «ойынды ойын» деп түсінуінде жатыр.