Азаматтық іс жүргізу құқығындағы соттық талқылаудың негіздері. Құқық негіздері, 11 сынып , дидактикалық материал.

Заң ғылымында азаматтық іс жүргізу құқығының мынадай негіз қалаушы бастаулары ерекшеленеді: заңдылық қағидаты; судьяларды тағайындау қағидаты; сот төрелігін соттың ғана іске асыру қағидаты; судьялардың тәуелсіздігі және оларды тек заңға бағындыру қағидаты; азаматтар мен ұйымдардың заң мен сот алдындағы теңдігі қағидаты; жарыспалылық қағидаты; диспозитивтілік қағидаты; процесс тараптарының тең құқықтылығы қағидаты; істерді талқылау кезіндегі жариялылық қағидаты; ауызекі тіл мен жазуды ұштастыру қағидаты; тікелей әрекет ету қағидаты; дауларды шешу; сот ісін жүргізудің мемлекеттік тілі қағидаты; үздіксіздік қағидаты.

Азаматтық процестің функционалдық принциптері заңдылық қағидаты барлық қаулылар мен соттар жасаған іс жүргізу әрекеттерінің құқық нормаларына толық сәйкестігін болжайды. Өзінің мазмұны бойынша бұл қағидат соттарға қолданыстағы заңнаманың ережелерін дұрыс қолдану талабын қамтиды. Диспозитивтілік принципі іске қатысатын барлық адамдарға өздерінің материалдық және іс жүргізу құқықтарын еркін басқаруға мүмкіндік береді. Бұл азаматтық сот ісін жүргізудің динамикасын анықтайды, істің бір сатыдан екінші сатыға өтуін анықтайды. Диспозитивтілік принципіне сәйкес келесі әрекеттер талапкердің еркіне байланысты: азаматтық іс қозғау; сотқа берілген талаптың мәні мен негізін анықтау; іс бойынша шығарылған шешімге шағымдану; заңды күшіне енген сот шешімін орындау. Тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы қағидаты талап қоюшы мен жауапкердің өздері мәлімдеген талаптар мен қарсылықтардың негізділігін дәлелдеу кезінде, өзінің құқықтық ұстанымын қорғау кезінде өкілеттіктерін айқындайды. Сот отырысының бүкіл барысы жарыспалы нысанға ие. Ауызша және жазбаша үйлесу принципі сотта іс жүргізу ауызша жүргізілетінін білдіреді, бірақ кейбір іс жүргізу әрекеттері тек жазбаша түрде жасалуы керек. Мысалы, талап арызды сот тиісті түрде ресімделген жағдайда ғана қабылдайды. Тікелей Принцип соттың іс бойынша дәлелдемелерді қабылдау әдістері мен әдістерін реттейді. Шешім шығару кезінде сот отырыс барысында тексерілген және зерттелген дәлелдемелерді ғана ескеруі тиіс. Үздіксіздік принципі әр істі қарау, демалуға арналған уақытты қоспағанда, үзіліссіз жүреді деп болжайды. Судья басталған істі қарауы аяқталмайынша немесе объективті себеппен кейінге қалдырылмайынша басқа азаматтық, қылмыстық немесе әкімшілік істер бойынша іс жүргізумен айналысуға құқылы емес.

Информация взята с сайта биржи Автор24:

https://spravochnick.ru/pravo_i_yurisprudenciya/grazhdansko-processualnoe_pravo/principy_grazhdansko-processualnogo_prava/.

Азаматтық іс жүргізу құқығының қағидаларына — заңдарда бекітілген жалпы, маңызды жетекшілікке алатын негізгі ережелер мен сот қызметі негізделген. Бұл қағидалар мықты нормалар түрінде тұжырымдалған олар құқық нормаларының жалпы ережелерінде бейнеленеді.

Сот төрелігін тек соттық жүзеге асыруы. Ол Қазақстанда сот қана мемлекет пен тұтастай коғамның атынан сот төрелігін жүзеге асыра алатындығын білдіреді. Соттың биліктік өкілдіктерін басқа біреудің иемденіп алуына тыйым салынады және құқықтық жауапкершілікке әкеліп соғады.

Судьялардың ауыстырылмайтындығы және сайланбайтындылығы. Соттар тұрақты судьялардан тұрады. Судьялардың өкілеттігі тек заңда белгіленген негіздер бойынша ғана тоқталуы немесе кідіртілуі мүмкін. Судьялар Конституция мен жоғарыда аталған Конституциялық заңға сәйкес сайланады немесе тағайындалады. Сондай-ақ судьялардың өкілетіктері нақты мерзіммен шектелмеген.

Судьялардың тәуелсіздігі және олардың тек заңға ғана бағынуы. Судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға бағынады. Сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да болсын араласуға жол берілмейді жоне ол заң бойынша жауапкершілікке әкеліп соғады. Нақты істер бойынша судьялар есеп бермейді.

Азаматтар мен ұйымдардың заң мен сот алдындағы теңдігі. Азаматтық сот ісін жүргізу барысында азаматтардың ешқайсысына артықшылық берілмейді және олардың ешқайсысы да қандай да мән-жайлары себепті кемсітілмеуге тиіс.

Жеке адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу. Азаматтық іс бойынша іс жүргізу кезінде азаматтық процеске қатысушы адамның ар-ожданын қорлайтын немесе қадір-қасиетін кемсітетін шешімдер мен іс-әрекеттерге тыйым салынады.

Сотта істі қараудың жариялылығы. Бұл кағида барлық соттарда істі қарау ашық сот отырысында жүргізілетінін білдіреді. Заңда сот отырысына қатысқысы келетіндердің барлығына рұқсат берілген, соның ішінде БАҚ өкілдеріне де. Сот отырысының залына, егер іске қатысы бар адамдар немесе куә болмаса, он алты жаска толмаған азаматтар жіберілмейді.

Іске қатысушы адамдар мен ашық сот отырысына қатысушы азаматтардың сотты, істі қарау барысын залда отырған орындарынан жазып алуға немесе аудио дыбысын жазуды пайдалануға құқығы бар. Сотта істі қарау барысында киноға және суретке түсіру, бейне-таспаға жазу, тікелей радио және телехабар жүргізу соттың іске қатысушы адамдардың пікірін ескере отырып берген рұқсаты бойынша ғана мүмкін болады. Бұл іс-әрекет сот отырысының қалыпты жүруіне бөгет жасамауға тиіс және оның уақытын сот шектеуі мүмкін. Заңда көзделген негіздер бойынша ғана істерді қарау жабық сот отырысында жүзеге асырылады.

Сот ісін жүргізу тілі. Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізу тек мемлекеттік (қазақ) не орыс тілдерінде, тең дәрежеде жүргізілетіндігін білуге болады.

Соттың қызметіндегі заңдылық деген соттың құқық нормаларын дұрыс қолдануын, шығарылатын актілердің және жасалатын барлық іс жүргізу әрекеттерінің қолданыстағы заңдарына сәйкестігін білдіреді.

Диспозитивтік деген азаматтық іс жүргізудің құқықтық қатынастары субъектілерінің өз құқықтары мен міндеттерін еркін билеуін білдіреді.

Азаматтық процесті қозғау іске қатысатын тараптар мен басқа адамдардың еркіне байланысты болады. Мүдделі адам (талапкер, өтініш етуші) өзінің талап-арызының, өтінішінің заты мен негізін, сондай-ақ берген талаптарының көлемін өзі айқындайды. Мұндай мәліметтер сотқа берілген талап-арыздың (өтініштің) мазмұнды бөлімінің мәнін құрайды. Талапкер талап арыздың негізін немесе затын өзгертуге, талап-арыздың мөлшерін азайтуға немесе көбейтуге құқылы. Сот өз бастамашылығымен талап-арыздың затын немесе негіздерін өзгертуге құқығы жоқ.

— Бәсекелестік тараптардың заңды мүдделерінің қарама-қайшылығынан келіп шығады, ол азаматтық процестегі айтысу қажеттілігін негіздейді. Тараптың әрқайсысы өзіне оңтайлы сот шешімін қабылдатқысы келеді. Сондықтан бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау барысында өзінің құқықтық ұстанымын сақтауға өз талаптары мен қарсылықтарын дәлелдеуге және негіздеуге міндетті.

— Тараптардың іс жүргізудегі тең құқықтылығы материалдық құқықтық қатынастардың (азаматтық, отбасы, еңбек және т.б.) субъектілерінің теңдігіне сүйенеді (тең құқықтық жағдайы) және іс жүргізу құқықтары мен талаптардың іс жүргізу міндеттерінің теңдігін белгілейді.

— Сот талқылауының тікелейлігі. Сот істі карау барысында іс бойынша дәлелдемелер мен өзге де мән-жайларды: Іске қатысушы тараптар мен басқа адамдардың түсініктерін, куәгердің айғақтарын, сарапшылардың қорытындысын, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қорытындыларын тыңдауға, заттай дәлелдемелерді қарауға, дыбыс жазбаларын тыңдауға және бейне жазбаларды, кино, фотоматериалдарды қарауға, жаңартылған өзге де материалдармен танысып шығуға тікелей міндетті.

— Сотта істі қараудың ауызшалығы. Сот отырысында мынадай істерді қарау және шешу ауызша нысанда жүзеге асырылады:

төрағалық етуші процеске қатысушыларға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді;

іске қатысушы адамдардың өтініштері айтылады;

іске қатысушы тараптар мен басқа адамдардың түсініктемелері айтылады;

куәгерлер өз айғақтарын береді;

сарапшы жазбаша нысанда жасалған қорытындысын мазмұндайды (сарапшы жоқ болған жағдайда қорытындыны сот жариялайды);

маман кеңес береді;

сот отырысында жазбаша дәлелдемелер, хаттамалар және өзге де құжаттар жарияланады;

мемлекеттік органның жазбаша жасалған қорытындысы мазмұндалады;

сот жарыссөзі жүргізіледі;

прокурор іс бойынша тұтастай қорытынды жасайды;

істі қарау нәтижесінде сот шығарған шешім жария етіледі

Кейбір іс жүргізу әрекеттері тек жазбаша түрде жүзеге асырылады не жазбаша рәсімдеуді талап етеді. Мысалы, талап-арыз (өтініш), апелляциялық немесе кассациялық шағым (наразылық), қадағалау шағымы не қадағалау тәртібіндегі наразылық тек жазбаша түрде ғана беріледі, сот актілері жазбаша нысанда шығарылады.

Сонымен, адам мен азаматтың құқықтары ішінде құқықтарды сот арқылы қорғаудың маңызы зор. Азаматтардың құқықтарын қорғау бойынша сот билігі органдарының қызметі азаматтық іс жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыру тәртібін реттейтін құқық нормаларының жиынтығы, сондай-ақ сот қаулыларын мәжбүрлеп орындату тәртібі азаматтық іс жүргізу құқығы деп аталады

Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясы мемлекеттік басқару тетіктері мен қағидаттарын түбегейлі өзгертуді көздейді. Белгіленген мақсаттарды кезең-кезеңімен іске асыру "100 нақты қадам"Ұлт жоспарында көзделген.

Азаматтық істер бойынша сот төрелігін іске асыру және сот пен өзге де органдардың актілерін орындау кезінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық нормалары, сондай-ақ құқықтық категориялар, теориялық көзқарастар мен тұжырымдамалар азаматтық іс жүргізу құқығының зерттеу нысанасы болып табылады. Сот ісі мен сот төрелігі байланысты, бірақ көлемі жағынан бірдей емес ұғымдар. Егер сот төрелігі іс жүзінде уәкілетті мемлекеттік органның заңда белгіленген тәртіппен жүзеге асырылатын құқық қорғау қызметі болса, онда сот ісін жүргізу - бұл субъект бастамашылық еткен дау құқығын талқылаудың тікелей тәртібі. Әділ сот ісін жүргізу құқығы әрбір адам мен азамат үшін танылады. Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарды қорғау туралы Еуропалық конвенцияның 6-бабында: "Әркім өзінің азаматтық құқықтары мен міндеттерін анықтаған кезде немесе оған тағылған кез-келген қылмыстық айыптауды заң негізінде құрылған тәуелсіз және бейтарап соттың істі әділ түрде жария қарауына құқылы"делінген. Осындай құқық адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында (10-бап), сондай-ақ азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 14-бабында бекітілген. Сот қорғауы үшін сотқа жүгінуге әркімнің құқығы бар, ол табиғи және ажыратылмайды. Оны нақты іске асыру туралы мәселені шешу қоғамның да, мемлекеттің де бақылауында емес, ол азаматтық қоғамның элементі ретінде белгілі бір адамға ғана тиесілі. Азаматтық істі қол жетімді, уақтылы және әділ қарау (көрсетілген Тұжырымдаманың кең мағынасында) – бұл "міндетті минимум", оны жалпы юрисдикция соты мен төрелік сот әр істі қарау және шешу кезінде қол жеткізуге болады. Азаматтық сот ісін жүргізу-бұл азаматтық құқықты мәжбүрлеп жүзеге асыру тәртібі. Оның міндеттері азаматтардың, мемлекет пен ұйымдардың бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау, заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту, құқық бұзушылықтардың алдын алу болып табылады. Татуластыру рәсімдерінің азаматтық және төрелік сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттерінің қатарына жатқызылуына қатысты қазіргі құқықтық әдебиеттерде үш негізгі тұжырымдама қалыптасты: 1) құқықты қорғаудың материалдық субъективті теориясы; 2) нақты құқықты қорғау теориясы 3) жанжалды жою теориясы. Заңдылық-бұл принцип құқықтың кез-келген саласына тән, оның ішінде ол азаматтық іс жүргізу құқығының негізгі принциптерінің бірі болып табылады. Сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы Конституциялық заңда заңның барлық талаптары мен сот әділдігін сақтай отырып, ешкімді оның ісін қарау құқығынан айыруға болмайды деп бекітілген.

Осылайша, сот қызметіндегі заңдылық оның материалдық және іс жүргізу құқығының нормаларын дұрыс қолдануын, сот шығарған актілердің және ол жасаған барлық іс жүргізу әрекеттерінің қолданыстағы заңнамаға сәйкестігін білдіреді.

Азаматтық іс жүргізу құқығының заңдылығы қағидатының мәні, ең алдымен, азаматтық істер бойынша сот шығарған сот актілерінің заңдылығында көрінеді. Бұл азаматтық құқық туралы дауларды қарау және шешу және заңды мәні бар фактілерді анықтау кезінде құқықтық нормалардың дұрыс қолданылуы мен сақталуын білдіреді. Сот актісі заңды деп танылады, оны шығарған кезде сот тиісті материалдық заңды қолданды және оны іс жүргізу құқығының нормаларын сақтай отырып дұрыс түсіндірді.

Диспозитивтілік-бұл принцип азаматтық процестің қозғалыс механизмін, оның пайда болуын, дамуын және тоқтатылуын анықтайды. Диспозитивтілік принципі Азаматтық құқық (кең мағынада) мен азаматтық іс жүргізу құқығы арасындағы байланысты көрсетеді. Азаматтық құқықтардың ерекшелігі - олардың субъектілері өз құқықтарын иеленуге еркін. "Азаматтар өздерінің жеке қарым-қатынастары саласында заңмен шектелген автономияны тек бірнеше жағдайда алып қою түрінде пайдаланады". Азаматтық құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтық жағдайының мұндай ерекшелігі Азаматтық кодексте көрінеді: "азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарын өз еріктерімен және өз мүдделерімен алады және жүзеге асырады. Олар шарт негізінде өз құқықтары мен міндеттерін белгілеуде және шарттың заңнамаға қайшы келмейтін кез келген талаптарын айқындауда ерікті".

Диспозитивтік қағидаттың мәні материалдық мүдделі тұлғалар (Тараптар, үшінші тұлғалар) өз қалауы бойынша өз құқықтарын (материалдық та, процестік та) иелене алады, соның нәтижесінде процестік қатынастардың серпініне әсер етеді. Бәсекелестік-бұл принцип тараптардың заңды мүдделерінің қарама-қайшылығынан туындайды, бұл азаматтық процесте олардың арасындағы бәсекелестікті қажет етеді. Әрбір Тараптың өзі үшін қолайлы сот шешіміне қол жеткізу мақсаты бар, сондықтан бұзылған құқықтар мен заңды мүдделерді қорғау кезінде өзінің құқықтық ұстанымын қорғауда өзінің талаптары мен қарсылықтарын дәлелдеуге және негіздеуге міндетті. Азаматтық іс жүргізу құқығы нормаларының мазмұнынан бәсекелестік принципі үш аспектіде қарастырылуы керек. Бірінші аспект тараптардың және іске қатысатын басқа адамдардың дәлелдемелік қызметімен байланысты. Дәлелдеу міндеті, ең алдымен, процесте тараптарға жүктеледі. Әрбір Тарап өзінің талаптары мен қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуге тиіс. Тараптар дәлелдемелерді өздері ұсынуға міндетті, олардың дәлелдемелерді өз бетінше ұсынуы қиын немесе мүмкін болмаған жағдайларда ғана сот олардың өтінішхаты бойынша дәлелдемелерді талап етіп алдыруға жәрдем көрсетуге құқылы. Тараптар дәлелдемелерді ұсынуда және оларды зерттеуге қатысуда тең құқықтарды пайдаланады. Екінші аспект Тараптың өзінің заңды ұстанымын таңдауына, сондай-ақ сотта осы позицияны қорғаудың әдістері мен құралдарына қатысты. Тараптар азаматтық сот ісін жүргізу барысында өз ұстанымын дербес (сотқа, басқа да органдар мен адамдарға қарамастан) сайлайды. Тіпті Тарап өз позициясын өзгерткен жағдайларда (талапкер талап қоюдан бас тартады, мәлімделген талаптармен келіспейтін жауапкер кейіннен талапты мойындайды), мінез-құлықты таңдауды өзі жүзеге асырады. Сондай-ақ, тарап іс бойынша өзінің құқықтық ұстанымын қорғау құралдары мен тәсілдері туралы мәселені де өз бетінше шешеді. Үшінші аспект процестің формасымен байланысты. Азаматтық сот ісін жүргізу тараптардың жарыспалылығы негізінде жүзеге асырылады. Азаматтық сот процесінің барлық барысы басынан аяғына дейін қарсыласу формасына ие. Тараптар дәлелдемелер ұсыну, оларды зерттеуге қатысу, іс бойынша өзінің құқықтық ұстанымын негіздеу, сот жарыссөздерінде сөз сөйлеу және т.б. арқылы жарысады. Қарсыласу процесі жағдайында істі дұрыс қарау соттың дәлелдеу ауыртпалығын орындаған тараптың пайдасына әділ шешім қабылдағанын білдіруі керек. Дәлелдеу ауыртпалығын Тараптардың ешқайсысы орындамаған кезде сот мәлімделген талапты қанағаттандыра алмайды, сондықтан талапты қанағаттандырудан бас тартуы керек. Дәлелдеу ауыртпалығын ішінара орындаған кезде сот талап қоюды ішінара қанағаттандырады. Дәлелдеу стандартының дәлелдеу ауыртпалығына тәуелділігінің мәні Тараптардың өздерінің құқықтық позициясын, іс жүргізу қарсыласының позициясын дұрыс бағалай алатындығында және нәтижесінде татуласу рәсімдеріне немесе татуласу келісіміне бара алатындығында. Сот талқылауының тікелей жүргізілуі. Сот істі қарау кезінде іс бойынша дәлелдемелер мен өзге де мән-жайларды тікелей зерттеуге: тараптардың және іске қатысатын басқа да адамдардың түсініктемелерін, куәлардың айғақтарын, сарапшылардың, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қорытындыларын тыңдауға міндетті. Сондай - ақ жазбаша және заттай дәлелдемелермен танысу, дыбыс жазбаларын тыңдау және бейнежазбаларды, кино-және фотоматериалдарды қарау, ақпаратты түрлендірудің өзге де құралдарының материалдарымен танысу қажет. Қажет болған жағдайларда іс бойынша дәлелдемелерді зерттеген кезде сот маманның консультациялары мен түсіндірмелерін тыңдайды. Осылайша, жеделдік принципі соттың іс бойынша дәлелдемелерді қабылдау тәсілдері мен әдістерін анықтайды. Сот істің фактілері мен өзге де мән-жайларын тараптар ұсынған не олардың өтінішхаты бойынша сот талап еткен дәлелдемелердің жеке танысуы, зерделенуі және зерттелуі негізінде анықтауға тиіс. Істі талқылау барысында судьяның дәлелдемелерді жеке қабылдауы іс бойынша дәлелдемелерді бағалаудың дұрыс жүзеге асырылуын және сот төрелігі туралы сот шешімін шығаруды қамтамасыз етеді. Сот талқылауының ауызша болуы-бұл қағида АІЖК-нің 177-бабының 2-бөлігінде бекітілген, онда: "істі талқылау ауызша өтеді"делінген. Сонымен бірге істі талқылаудың ауызша болуы сот отырысының барысын құжаттауды, хаттамалауды жүзеге асыруды жоққа шығармайды.

Кейбір іс жүргізу әрекеттері тек жазбаша түрде жасалуы керек немесе жазбаша ресімдеуді қажет етеді. Мысалы, талап арыз, апелляциялық немесе кассациялық шағым( наразылық), қадағалау шағымы немесе қадағалау наразылығы тек жазбаша түрде беріледі. Сот актілері де жазбаша нысанда шығарылады.