Мақал-мәтелдер

Мақал — нақыл сөз. Ол өмірдегі түрлі құбылысты жинақтап, түйіп, ықшамдап беріп, бір не екі тармақтан тұратын, алдыңғы жолдарында пайымдап, соңғы жолдарында қорытылған ой айтатын халықтық бейнелі поэтикалық жанрдың бір түрі, ғасырлардан екшеліп жеткен терең мазмұнды, тақырып аясы кең сөз мәйегі. Мақалдар көбіне өлең үлгісінде кейде қара сөзбен де айтылады. Ұйқасқа (“Қайраңы жоқ көлден без, қайырымы жоқ ерден без”), аллитерацияға (“Етігін шешпей ер шыңаймас”), ассонансқа (“Қатты жерге қақ тұрар, Қайратты ерге бақ тұрар”) құрылады. Мақалдар тура және ауыспалы мағынада қолданылады. Ауыспалы мағынадағы сөздер ішкі астары бар, тұтас бір ойды білдіреді (“Бір жеңнен қол шығар, бір жағадан бас шығар”), (“Ырысқа қарай ұл өсер, Қонысқа қарай мал өсер”), (“Ел — ырыстың орманы, ер — ырыстың қорғаны”), (“Ер жігіт үш ақ үй тігеді, үш қара үй тігеді”).

Мәтел — өзінің негізгі түйіндеуін кесіп айтпайтын, бір-бірімен кереғар шендестіруі жоқ, қорытындысы тұспалды, қысқа да нұсқа нақыл сөз. Мақалға өте жақын. Мәтел сыңар тармақ болып келеді. Сөз үстемелене келіп, мақалға айналады. Мысалы, “Қаңбақтан қашсаң, дөңбекке” — мәтел. “Қаңбақтан қашсаң, дөңбекке жолығасың” — мақал. Мәтел тура, ауыспалы, астарлы мағынада қолданылады. Мәтел адамның айтқан пікіріне ой қосады, сезімін әсерлі де айшықты жеткізеді. Ақын-жазушылардың ұтымды сөздерінің біразы Мақал-Мәтелге айналған: (“Ұылымды іздеп, дүниені көздеп” — Абай), (“Жалғанды жалпағынан басып өтіп” — Жамбыл, т.б.).

Мағынасы бар мақал-мәтелдер мында

Ынтымақ туралы мақал-мәтелдер (пейіл, ықылас, талап, ниет, ілтипат, көңіл)

Әркім қылығынан табар,
Пейілінен жазар.

Ықылас пен ынтымақ,
Бітер іске болсын тап.

Игілік басы - ынтымақ,
Ынтымақты елде күншуақ.

Берген ас түске жетпейді,
Ниет естен кетпейді.

Бір жаманның ниеті түзелсе
Екі жаманнаң беті түзеледі.

Жыланның сырты жұмсақ,
Тісі заһар.
Жауыздың тілі жұмсақ,
Ниеті қатал.

Мақал-мәтелдер
Толық

Бөрі, қасқыр

Бөрі боранды ұнатады.

Жау жоқ деме
Жар астында,
Бөрі жоқ деме
Бөрік астында.

Бөркіңді беріп
Бөріден құтылмайсың.

Иттің ұлығанын бөрі есітпес.

Ұры түн асқанша,
Бөрі қыр асқанша.

Иттің ұлығанын бөрі есітпес.

Бөріден қорыққан орманға бармайды.

Жау қайда деме, жар астында,
Бөрі қайда деме, бөрік астында.
Мақал-мәтелдер
Толық

Қырсық, бәлекет

Қырсыққанның иті қырын жүгіреді.

Бір күн ұрыстың қырық күндік қырсығы бар.

Қырыққа жетті –
Қырсыққа жетті.

Қыңыр іс қырық жылдан кейін де білінеді.

Қыңыр қызға күбір сөз ілескіш.

Қисық ағаш үй болмас,
Қыңыр жігіт би болмас.

Жайсаң жігіт болғаның,
Жолдасың арқасы.
Қайсар жігіт болғаның
Қолбасыңның арқасы.

Мақал-мәтелдер
Толық

Тән, бой, дене, сүйек, тұлға

Тәні саудың - жаны сау.

Тәртіп - тән үшін, ынтымақ - жан үшін керек.

Жан тәнге қонақ.

Қылыш тәнді жаралайды,
Өсек жанды жаралайды.

Оның тәніне шайтан кірген.

Адам тәнінің сұлулығы саулығында.

Жанды сауықтырмай, тәнді сауықтырмайды

Бойымдай бой табылса да,
Ойымдай ой табылмас.

Құдай маған түйедей бой бергенше, түймедей ой бер.

Ат алсаң бойы менен басын ал,
Қатын алсаң көзі менен қасын ал.
Мақал-мәтелдер
Толық

Шайтан, жын, сайтан, пері, ібіліс, албасты

Асыққан шайтанның ісі.

Шатынаған көзге шайтан ғана шалынар.

Үмітсіз шайтан.

Шайтанға сабақ үйреткен.

Шайтанға санын соқызған.

Оның тәніне шайтан кірген.

Шапалақ жесе, шайтан да ауырады.

Шайтан азғырса, арық аттамай-ақ аяғың сынады.

Бейтаныс кісіден таныс шайтан артық.
Мақал-мәтелдер
Толық

Көр, қабір, ақырет

Көр топырағы көзіңе түспесін,
Сөз салмағы өзіңе түспесін.

Өлсең көрің көң болсын,
Тіріде терің кең болсын.

Біреуге деп көр қазба,
Өзің түсерсің.

Шақырусыз тойға барғанша,
Қазусыз көрге бар.
Мақал-мәтелдер
Толық

Ұрыс, дау, талас, жанжал, керіс, дау-дамай, шайқас, тайталас

Жақсы әйел – ырыс,
Жаман әйел – ұрыс.

Ерлі-байлы ұрысар да, керісер,
Көрісер де келісер.

Бір күн ұрыстың қырық күндік қырсығы бар.

Екі қатын ұрысса, ұрлығы мен қарлығын айтар.

Әскерлік оқудан бейнет көрсең,
Ұрыста қиналмайсың.

Өз үйінің жиырма күн иесі болса,
Бір күн ұрысы болады.

Керістен ұрыс басталар.

Қырсызбен ұрыссаң да,
Арсызбен ұрыспа.
Мақал-мәтелдер
Толық

Асығу, аптығу, сасу, асықпау

Шапшаңдықтан қашпа, аптығуға баспа.

Қойшы көп болса, қой арам өлер.

Түйе көп болса, жүк симас.

Құдай жүгіртпегенді бұзау жүгіртеді.

Қатын көп болса, шөмішті ит жалайды.

Асыққанның аяғы етегіне оралады.

Шабан үйрек бұрын ұшар.

Бүгін бітер істі ертеңге қалдырма.
Мақал-мәтелдер
Толық

Ас, тамақ, азық-түлік, тағам туралы

Жаманға ас берсең,
Үйіңнен шықпайды.
Өліге ас берсең,
Түсіңнен шықпайды.

Сарқытта сыпа да, шыпа да бар.

Халық айныса, хан түзейді,
Май айныса, тұз түзейді.

Асың бар ма арпадай,
Асып жеуге келгенде,
Сары аяқ семіз марқадай.

Көже деген тоқ ас,
Түре келсең жоқ ас.

Еңкейген екі асайды,
Еңсесі түскен бір асайды.

Мақал-мәтелдер
Толық

Жау, дұшпан, қас

Мың жаудан бір жансыз жаман.

Мұзға сүйенбе, жауға сыйынба.

Ағайын ала болғанда,
Ауыздағы ас кетер.
Аңдыған дұшпан көбейіп,
Жау қолында бас кетер.

Ат арқасына ер батса,
Аяңшыл келеді.
Ерге жаттың тізесі батса,
Ағайыншыл келеді.

Ағайын
бар болсаң, көре алмайды,
жоқ болсаң, бөліп бере алмайды.
жақсы болсаң, күндейді,
жаман болсаң, жүндейді.
Мақал-мәтелдер
Толық