Мақал-мәтелдер

Мақал — нақыл сөз. Ол өмірдегі түрлі құбылысты жинақтап, түйіп, ықшамдап беріп, бір не екі тармақтан тұратын, алдыңғы жолдарында пайымдап, соңғы жолдарында қорытылған ой айтатын халықтық бейнелі поэтикалық жанрдың бір түрі, ғасырлардан екшеліп жеткен терең мазмұнды, тақырып аясы кең сөз мәйегі. Мақалдар көбіне өлең үлгісінде кейде қара сөзбен де айтылады. Ұйқасқа (“Қайраңы жоқ көлден без, қайырымы жоқ ерден без”), аллитерацияға (“Етігін шешпей ер шыңаймас”), ассонансқа (“Қатты жерге қақ тұрар, Қайратты ерге бақ тұрар”) құрылады. Мақалдар тура және ауыспалы мағынада қолданылады. Ауыспалы мағынадағы сөздер ішкі астары бар, тұтас бір ойды білдіреді (“Бір жеңнен қол шығар, бір жағадан бас шығар”), (“Ырысқа қарай ұл өсер, Қонысқа қарай мал өсер”), (“Ел — ырыстың орманы, ер — ырыстың қорғаны”), (“Ер жігіт үш ақ үй тігеді, үш қара үй тігеді”).

Мәтел — өзінің негізгі түйіндеуін кесіп айтпайтын, бір-бірімен кереғар шендестіруі жоқ, қорытындысы тұспалды, қысқа да нұсқа нақыл сөз. Мақалға өте жақын. Мәтел сыңар тармақ болып келеді. Сөз үстемелене келіп, мақалға айналады. Мысалы, “Қаңбақтан қашсаң, дөңбекке” — мәтел. “Қаңбақтан қашсаң, дөңбекке жолығасың” — мақал. Мәтел тура, ауыспалы, астарлы мағынада қолданылады. Мәтел адамның айтқан пікіріне ой қосады, сезімін әсерлі де айшықты жеткізеді. Ақын-жазушылардың ұтымды сөздерінің біразы Мақал-Мәтелге айналған: (“Ұылымды іздеп, дүниені көздеп” — Абай), (“Жалғанды жалпағынан басып өтіп” — Жамбыл, т.б.).

Мағынасы бар мақал-мәтелдер мында

Өмір мен өлім

Тыста ұзақ жүргенің –
Ұзақ өмір сүргенің.

Өліспеген көріседі.

Өлімнен басқаның бәріне асық.

Мысықтың өлімі – тышқанға той.

Мақал-мәтелдер
Толық

Құда, құдағи

Құдалының малы бір,
Анық достың жаны бір.

Құда — мың жылдық,
Күйеу — жүз жылдық.

Құданы құдай қосады,
Құдай ұрғанды құмар қосады.
Мақал-мәтелдер
Толық

Күйеу

Күшік күйеу болғанша
иттің күшігі бол.

Кайындағы күйеуден қарғылаған тазы артық.

Қалындығына өкпелеген күйеу
қайнысына сәлем бермейді.
Мақал-мәтелдер
Толық

Келін

Келін жаксы болса
үйіңе көп кісі келеді.
Келін жаман болса
Келген кісі кеткісі келеді.
Ас құй десең төккісі келеді,
"Төкпей құй" десең сөккісі келеді (Шал ақьн).

Мақал-мәтелдер
Толық

Жол, Жолдас, Жолаушы

Баламен жолдас болсаң,
Бала боларсың,
Қариямен жолдас болсаң,
Дана боларсың.

Жолың болмайын десе
Алдыңнан өр кездеседі.
Атың құлап,
Арылмас сор кездеседі.
Мақал-мәтелдер
Толық

Ер, Жігіт

Азынаған айғырды үйірде көр,
Адамсыған жігітті үйінде көр.

Ай толғанын білмес,
Жігіт болғанын білмес.

Ақ серке қой бастайды,
Ақын жігіт той бастайды.
Мақал-мәтелдер
Толық

Жер

Әуелі тәңірі жерге береді,
Жерге берсе елге береді,
Елге берсе ерге береді.

"Барар жерің Балкан тау, ол да біздің көрген тау".
Мақал-мәтелдер
Толық

Жалғыздық

Жалғыз ағаш
Орман болмас,
Жалғыз кірпіш
Қорған болмас.

Жалғыздың жолы тар,
Жалшының қолы тар.
Мақал-мәтелдер
Толық

Егіншілік

Жер тоймай,
Ел тоймайды.

Жеріне қарай, егін ек,
Жолына қарай жегін жек.

Қыс азығын жаз жина.
Мақал-мәтелдер
Толық

Дұшпан, жау

Әйел адам сырынды алса,
Дұшпан үштен бірін алады.

Бейтаныс кісі бітеу жаңғақ.
Бүгінгі дос ертең жау (Абай).
Мақал-мәтелдер
Толық